Κριστόφ Βαρλικόφσκι: «Ειδικά σήμερα πρέπει να είμαστε αφυπνισμένοι»

Οι τεχνικοί οργανώνουν τις λεπτομέρειες σε μια πληθωρική σκηνογραφία γεμάτη χρώμα, ένταση κι αντανακλάσεις (σχεδιασμένη από τη Μαλγκορζάτα Στσέσνιακ). Το μπουντουάρ μιας αρτίστας με τα τσιγάρα και την περούκα της, ένα χρυσαφένιο μπαρ, στο φόντο μια σειρά από καθίσματα κινηματογραφικής αίθουσας, μια μεγάλη οθόνη. Είναι πια απόγευμα και ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι έχει τελειώσει μόλις από την πρόβα για «Τα παραμύθια του Χόφμαν», τη νέα πολυαναμενόμενη συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Όπερα Λα Μονναί των Βρυξελλών που έκανε πρεμιέρα στις 18 Δεκεμβρίου. Η μέρα του έχει ξεκινήσει νωρίς το πρωί, από τις επτά κιόλας, αλλά παρά την κούραση το βλέμμα του περιζήτητου Πολωνού σκηνοθέτη δεν γράφει ούτε στιγμή λιγότερο έντονο και διαπεραστικό από την εικόνα του που έχει καταχωριστεί στη μνήμη των πιστών θεατρόφιλων. Από το 2008, οπότε ξεκίνησε τις καλλιτεχνικές εφόδους του στη χώρα μας παρουσιάζοντας στη Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Βραβείου για το Θέατρο το «Καθαροί πια» της Σάρα Κέιν έως την περσινή του «Οδύσσεια» στην Πειραιώς 260 με το Nowy Teatr, του οποίου είναι καλλιτεχνικός διευθυντής, μετρά αρκετά sold out σε μεγάλους πολιτιστικούς θεσμούς – στο Φεστιβάλ Αθηνών, στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση. Είναι, όμως, η πρώτη φορά που διαβαίνει την πόρτα της ΕΛΣ ως συνεργάτης και μένει στην ελληνική πρωτεύουσα για να δουλέψει μια παραγωγή επί ενάμιση μήνα.

Κάθεται απέναντί μου ατμίζοντας αρειμανίως το ηλεκτρονικό του τσιγάρο, αγγίζει διαρκώς τα ατίθασα μαλλιά του, μιλά αργά. «“Είδα” πραγματικά όπερα για πρώτη φορά όταν ήμουν βοηθός του Πήτερ Μπρουκ και ανέβαζε το “Impressions de Pelleas”, μια θεατρική εκδοχή του έργου “Πελλέας και Μελισάνθη” του Ντεμπισί συνοδεία δύο πιάνων. Οτιδήποτε είχα δει πριν δεν είχε καμία σημασία» ομολογεί. Παρότι εδώ και χρόνια το λυρικό θέατρο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της δουλειάς του (μέσα από συνεργασίες με στιβαρούς οργανισμούς όπως η παρισινή όπερα, το Teatro Real της Μαδρίτης, η Κρατική Όπερα της Βαυαρίας, η λονδρέζικη Royal Opera House, η Rurhtriennale και το Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ), αρχικά δεν έβλεπε με καλό μάτι το είδος. Του φαινόταν πολύ «τεχνητό», διακοσμητικό, ακόμα και περιοριστικό με δεδομένες τις ισχυρές συντεταγμένες που θέτουν η μουσική και το λιμπρέτο. Αναζητώντας τον δικό του δρόμο για να ξετυλίγει αυτές τις ιστορίες αποφάσισε ότι «είναι ζήτημα οξύνοιας» των συντελεστών το να μπορέσουν να τις αφηγηθούν με διαφορετικό τρόπο, αντισυμβατικά. Ένας ακόμα λόγος να τον ελκύει το έργο του Ζακ Όφενμπαχ με την ιδιαίτερα πολύπλοκη αφήγηση και την πολυκύμαντη διαδρομή, αφού πρόκειται για το κύκνειο άσμα του Γάλλου συνθέτη που δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει.

Τι κίνησε το ενδιαφέρον σας  περισσότερο στα «Παραμύθια του Χόφμαν»;

Είναι πολύ ανοιχτό ως έργο και βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο ανάμεσα σε δύο είδη, δεν είναι ούτε όπερα ούτε οπερέτα, έχει κάτι ελαφρύ και η μουσική είναι καταπληκτική. Μπορείς να αντιληφθείς το έργο κατά κάποιο τρόπο ως μιούζικαλ. Ο κύριος χαρακτήρας είναι ένας αλκοολικός καλλιτέχνης. Τρεις γυναικείες μορφές, η άψυχη κούκλα Ολυμπία, η άρρωστη τραγουδίστρια Αντωνία και η εταίρα Τζουλιέτα, διαθέτουν η καθεμιά στοιχεία που συνθέτουν την πριμαντόνα Στέλλα, τη γυναίκα με την οποία είναι ερωτευμένος. Υπάρχει, λοιπόν, το στοιχείο του φανταστικού, ψυχεδελικά οράματα και όλες αυτές οι παράξενες ιστορίες. Γιατί επιλέγει αυτές τις γυναίκες; Υπάρχει ένα νήμα σ’ αυτή την επιλογή, δεν είναι ασύνδετο ως εμμονή. Προσπαθείς λοιπόν να προβάλεις κάτι αληθινό, κάτι βαθύ και σε ένα ψυχολογικό επίπεδο, γιατί αν σκεφτείς ότι αυτή η όπερα δεν είναι αποκλειστικά για τον Χόφμαν αλλά και για τους δυο τους, μπορείς να τη δεις ως μια ενδιαφέρουσα ιστορία ανάμεσα σε ηθοποιούς και σκηνοθέτες. Στο μυαλό σου έρχονται και ταινίες όπως τα A Star Is Born, The Shining και Inland Empire καθώς ως πλοκή διαθέτει το καλογραμμένο σενάριο μιας χολιγουντιανής ταινίας.

Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο κινηματογράφος και η αισθητική του στη δουλειά σας;

Ο κινηματογράφος είναι μια πρόκληση, αλλάζει πολύ γρήγορα, πρόκειται για μια νέα (σε σχέση με το θέατρο) τέχνη που γεννήθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα. Mπορεί να αναπαραστήσει τον κόσμο και να δημιουργήσει στιβαρούς χαρακτήρες. Βλέπω, λοιπόν, πώς χτίζεται μια καλή ταινία και προσπαθώ να βρω μια δομή και για την όπερα.

Από την πρώτη παρουσίασή του στα τέλη του 19ου αιώνα έως και το 2010 οπότε ανακαλύφθηκε στα αρχεία της Οπερά Κομίκ υλικό που θεωρούνταν κατεστραμμένο, το συγκεκριμένο έργο έχει γνωρίσει διάφορες εκδοχές. Πώς αυτή η ιδιαίτερη διαδρομή του επηρέασε τη σκηνοθεσία σας; 

Ως σκηνοθέτης στην όπερα βρίσκεσαι μπροστά σε «μνημεία» και καλείσαι να ανακαλύψεις μια ταιριαστή ερμηνεία. Κάποιες φορές έχεις υλικό που χρειάζεται μια καινούργια ματιά που δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι τώρα, οπότε είναι ζήτημα πώς το βλέπει και ο μαέστρος, γιατί υπάρχουν πολλοί οπαδοί των ακαδημαϊκών ανεβασμάτων που προσπαθούν να ερμηνεύσουν ολόκληρη την όπερα, την παλιά εκδοχή της. Έχει να κάνει με την ελευθερία. Πρέπει να ξέρεις τι θέλεις να πεις και μετά να διαβάσεις το συγκεκριμένο έργο με θεατρικό τρόπο γιατί ήδη έχει συντεθεί έτσι.

Η αγάπη, η επιθυμία και ο θάνατος είναι ζητήματα που επανέρχονται στη δουλειά σας. Γιατί; 

Όταν ασχολούμαι με την όπερα γίνεται μια συνάντηση και πιθανώς ο κόσμος μου, που είναι μια προβολή της φαντασίας μου, προσπαθεί να υπηρετήσει με τον καλύτερο τρόπο το έργο. Ο θάνατος είναι ο θάνατός μου, η επιθυμία η δική μου επιθυμία, η αγάπη είναι η δική μου αγάπη. Κάποιες φορές ρωτώ τον εαυτό μου, αν ο συνθέτης θα ήταν ευτυχής βλέποντας τι έχω κάνει. Ίσως κάποιος να το φανταζόταν αλλιώς. Δεν ξέρω τι θα φανταζόταν π.χ. ο Βέρντι. Αλλά τώρα βρίσκομαι εγώ απέναντι σ’ αυτό το έργο.

Διαφέρει ο τρόπος που δουλεύετε για την όπερα σε σχέση με το θέατρο και ποιο είναι το σημείο εκκίνησης κάθε φορά;

Όχι δεν διαφέρει. Στο θέατρο αφετηρία είναι η έρευνα καθώς όλο και λιγότερο δουλεύω πάνω σ’ ένα συγκεκριμένο θεατρικό, οι παραστάσεις μου συνήθως είναι διασκευές ή μάλλον ένα μοντάζ κειμένων. Στην όπερα πρώτα έρχεται η αναμέτρηση· σκέφτομαι τι αφορά αυτή η μουσική, αν υπάρχει κάτι που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα, κάτι που νιώθω, κάτι συναρπαστικό σχετικά με το πώς μπορείς να το πραγματοποιήσεις.

Το κοινό είναι επίσης πολύ σημαντικό για σας. Τι θέλετε να δει μέσα από αυτό το έργο;

Δεν θέλω να δει κάτι συγκεκριμένα. Ελπίζω να μπορέσει να κάνει το δικό του ταξίδι με αυτό που προτείνω αλλά δεν προγραμματίζω τους ανθρώπους, δεν είναι αυτό η δουλειά μου και πιστεύω ότι δεν είναι καλό να το κάνεις. Πρέπει να τους αφήσουμε την ελευθερία να σκεφθούν ό,τι γνωρίζουν, γιατί μπορούμε να δούμε μόνο αυτό που ξέρουμε. Ο καθένας έχει διαφορετικές προσλαμβάνουσες και καλείται να κάνει το δικό του ταξίδι.

Έχετε δηλώσει ότι το θέατρο πρέπει να προκαλεί και να θέτει ερωτήματα και ταυτόχρονα να βάζει το κοινό να «δουλέψει».

Ο κόσμος φαίνεται ότι γίνεται όλο και πιο πολύπλοκος, σαν να χάνουμε έδαφος, έχουμε στο νου μας μεγάλες καταστροφές, όπως στην ταινία «Μελαγχολία» του Λαρς φον Τρίερ. Από την άλλη προσπαθούμε να προχωρήσουμε. Οπότε η δική μου ευθύνη απέναντι στον εαυτό μου είναι πιο σημαντική από μια ιδιαίτερη ευθύνη. Δεν χρειάζεται ως καλλιτέχνης να νιώθω κάποια ευθύνη για το κοινό, αλλά απέναντι στον εαυτό μου σε σχέση με τον κόσμο. Οπότε όλα ξεκινούν μέσα μου και στον διάλογό μου με τον κόσμο, με την όπερα, με το θέατρο.

Πώς βλέπετε, αλήθεια, τον κόσμο σήμερα; 

Δύσκολα. Κάτι τελείωσε. Νιώθουμε τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας των όσων συμβαίνουν, ότι είναι πολύ ευάλωτος. Άλλοι πιστεύουν ότι είναι μια στιγμή που οφείλουμε να αντιδράσουμε. Ειδικά σήμερα πρέπει να είμαστε αφυπνισμένοι. Όλοι φοβόμαστε μήπως χάσουμε τη δουλειά μας, το να μην είμαστε χρήσιμοι γι’ αυτή τη νέα κοινωνία που έρχεται. Βρισκόμαστε στο τέλος μιας κατάστασης σταθερότητας και πάντα χρειάζονται θύματα ώστε να ανανεώσουμε τον κόσμο. Νομίζω ότι είμαστε στα πρόθυρα μιας καταστροφής.

Νιώθετε ότι γίνεται «πόλεμος» μέσα σας, ότι εντός σας βρίσκεστε σε σύγκρουση;

Πάντα.

Είναι αυτό που κινητοποιεί τη δημιουργικότητά σας; Τι είναι;

Απλά η ζωή. Είναι καλύτερο να μην το πολυσκέφτεσαι, να αναρωτιέσαι «είμαι αρκετά καλός ή όχι;». Είναι καλύτερα να ακολουθείς τη ροή της ζωής.

Πώς αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, τον ρόλο σας ως καλλιτέχνης;

Είμαι ένας έντιμος εργάτης και τίποτα άλλο.

Δείτε περισσόρερες πληροφορίες για την όπερα «Τα παραμύθια του Χόφμαν» στην Εθνική Λυρική Σκηνή στο City Guide της Athens Voice