Στον πυρήνα του έργου βρίσκεται η Αΐντα, παγιδευμένη ανάμεσα στα συναισθήματά της για τον άντρα που αγαπά και στο καθήκον απέναντι στον πατέρα και την πατρίδα της. Η δημόσια όψη και το ιδιωτικό συναίσθημα βρίσκονται σε συνεχή διάλογο στην Αΐντα και ορίζουν την αισθητική του έργου, που κινείται από την πιο χαμηλόφωνη εξομολόγηση, έως την πιο λαμπρή διακήρυξη. Οι σκηνές πλήθους, όπως αυτή του θριάμβου στη 2η Σκηνή της Β' Πράξης, έρχονται σε αντίθεση με τα ιδιωτικά συναισθήματα των τριών βασικών χαρακτήρων του έργου.
Σημείωμα του σκηνοθέτη της παράστασης Ενρίκο Καστιλιόνε
Η «Αΐντα» την οποία παρουσιάζω στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, πρωτοπαρουσιάστηκε το 2009 στη σκηνή του αρχαίου θεάτρου της Ταορμίνας, που όπως και το Ηρώδειο είναι ένα από τα πιο ονομαστά θέατρα ελληνορωμαϊκής αρχιτεκτονικής της Μεσογείου. Να ανεβάζει κανείς ξανά μία παραγωγή που είχε σημειώσει τεράστια επιτυχία, όπως η πρώτη μου «Αΐντα», αποτελεί πάντοτε πρόκληση συναρπαστική και είναι δύσκολο να επαναληφθεί ή και να ξεπεραστεί, ακόμα περισσότερο καθώς δίνει νέα προοπτική, προϋποθέτει νέες λύσεις, προκαλεί νέα συναισθήματα.
Από την παράσταση στο αρχαίο θέατρο της Ταορμίνας
Η «Αΐντα» είναι πάθος, είναι δράμα, είναι πάλη για την εξουσία, είναι μεγαλείο αλλά είναι εξίσου μία «όπερα δωματίου», όπως συχνά αρεσκόταν να λέει ο Τζουζέππε Βέρντι. Μία όπερα η οποία έχει διπλή ψυχή, μία χαμηλόφωνη που αποτυπώνεται στην ερωτική ιστορία ανάμεσα στην Αΐντα και στον Ρανταμές, με τον οποίο είναι επίσης ερωτευμένη η Άμνερις, και μία εξωστρεφή, η οποία εκπροσωπείται από τη μεγαλοπρέπεια του αιγυπτιακού πολιτισμού και εκφράζεται έξοχα από τον Βέρντι στη Β’ Πράξη, στη «σκηνή του θριάμβου». Δεν είναι εύκολο να αποδώσει κανείς αυτές τις δύο όψεις, ειδικά σε μία όπερα όπως η Αΐντα, ένα από τα δημοφιλεστέρα και πιο γνωστά έργα παγκοσμίως.
Σε ένα ελληνορωμαϊκό θέατρο, όπως αυτό της Ταορμίνας, όταν σκηνοθετεί κανείς μία όπερα τόσο στενά συνδεδεμένη με τον αιγυπτιακό πολιτισμό το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει είναι το πώς να «υποδεχτεί» την Αίγυπτο των φαραώ σε έναν χώρο που δεν φέρει κανένα της στοιχείο. Πρόθεσή μου ήταν η παραγωγή να αποδίδει την εποχή των φαραώ με την μέγιστη λαμπρότητα.
Έτσι, σχεδίασα μία μεγάλη πυραμίδα, σύμβολο της αρχαίας Αιγύπτου, η οποία αγκαλιάζει όλη τη σκηνή, μία πυραμίδα, μία πλατιά πυραμίδα στην οποία ξετυλίγεται η δράση των τεσσάρων πράξεων της όπερας του Βέρντι. Όμως, αυτό δεν αρκούσε προκειμένου να αποδοθεί η αρχαία Αίγυπτος με όλα της τα χρώματα και τη μεγαλοπρέπεια. Έτσι, εκτός από την πυραμίδα, σκέφτηκα μία διαμόρφωση η οποία θα «ντύνει» το εσωτερικό του θεάτρου με τα χρώματα, τις μορφές και τα σύμβολα της αρχαίας Αιγύπτου. Αυτό πραγματοποιήθηκε χάρη σε υψηλής ανάλυσης προβολές μιας σειράς εικόνων, που έχουν την ικανότητα να «μεταμορφώνουν» τα ερείπια του θεάτρου σε περιβάλλον αποκλειστικά αιγυπτιακό.
Οι προβολές δημιουργήθηκαν ακριβώς με βάση τα δομικά στοιχεία του θεάτρου, τους κίονες, τι κόγχες, τις καμπύλες του, έτσι ώστε να μην προβάλλουν με τυχαίο και αδιάφορο τρόπο απλές εικόνες σε κάποιο μέρος του θεάτρου ή με βάση κάποια κορυφογραμμή. Δημιουργήθηκαν ώστε να «μεταμορφώνουν» έναν ελληνορωμαϊκό κίονα σε αιγυπτιακό, έναν ελληνορωμαϊκό τοίχο σε αυτόν του αυτοκρατορικού ανακτόρου της Αμνέριδας, αλλά επίσης «μεταμορφώνοντας» το εσωτερικό του θεάτρου σε μακριές δενδροστοιχίες με φοίνικες στις όχθες του Νείλου.
Θυμάμαι ακόμα τη συγκίνηση των θεατών, οι οποίοι απροσδόκητα βρέθηκαν στις όχθες του Νείλου ή στο παλάτι των φαραώ, ακριβώς επειδή χάρη στην τεχνολογία προβολών υψηλής ανάλυσης το αρχαίο θέατρο «μεταμορφώθηκε» στην αρχαία Αίγυπτο… και θυμάμαι την έκπληξη όσων με ρωτούσαν πως τα καταφέραμε να τοποθετήσουμε αιγυπτιακές κολώνες στο ελληνορωμαϊκό θέατρο.
Τα ίδια αυτά συναισθήματα, ακόμα πιο έντονα και δυνατά, ελπίζω να βιώσουμε και πάλι στο Ηρώδειο, όπου η πλατιά πυραμίδα στην οποία ξετυλίγεται η δράση και οι υψηλής ανάλυσης προβολές θα «μεταμορφώσουν» το Ωδείο σε αιγυπτιακό περιβάλλον και πιο συγκεκριμένα σε αυτό της Αΐντας του Βέρντι, προσφέροντας στον θεατή εφέ που θα τον εντυπωσιάσουν και θα εντυπωθούν στη μνήμη του.
Τα κοστούμια της Σόνιας Καμμαράτα υποβάλλουν με φαντασία και ταλέντο τις φορεσιές των αρχαίων Αιγυπτίων. Τα εξαιρετικής λεπτότητας ενδύματα της Αΐντας και της Αμνέριδας και οι ιδιαίτερα υποβλητικές στολές του Βασιλιά και του Αμονάσρο με το εντυπωσιακό παιχνίδι από κολάρα, φτιαγμένα με την τεχνική του μωσαϊκού από χιλιάδες πολύχρωμα κομμάτια γυαλί, τα οποία λάμπουν σε όλο τους το μεγαλείο, όλα αυτά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της πρότασης.
Σε αυτή την απολύτως αιγυπτιακή εκδοχή, τα πρόσωπα της όπερας κινούνται με μεγάλη ευκινησία, ζώντας τα πάθη, τις επιθυμίες, τα δράματα και τα όνειρά τους πάνω στο κατ’ εξοχήν σύμβολο της αρχαίας Αιγύπτου: την πυραμίδα. Μία πυραμίδα, η οποία στη Β’ Πράξη υποδέχεται τη μεγαλοπρέπεια του θριάμβου, όπως στην τέταρτη αποκαλύπτει την μικρή κλίμακα του τάφου, μέσα από την ίδια δομή.
Μία ερωτική πρόκληση, αυτή της Αΐντας και του Ρανταμές, την οποία θέλησα να υπογραμμίσω από την πρώτη κιόλας εμφάνιση της Αΐντας στη σκηνή, κατά την Α’ Πράξη, ενώ είναι παρόντες η Άμνερις και ο Ρανταμές. Ένας έρωτας ανάμεσα στην Αΐντα και τον Ρανταμές, ο οποίος οδηγεί και τους δύο στο θάνατο, έναν οδυνηρό θάνατο, ο οποίος τους βρίσκει αγκαλιασμένους στο σκοτάδι του τάφου, κάτω από το βωμό της Αμνέριδας.
Σύνοψη
Α΄ Πράξη
Σκηνή 1η: Αίθουσα στο παλάτι του Βασιλιά της Αιγύπτου, Μέμφις / Ο αρχιερέας Ράμφις δηλώνει στον αρχηγό της φρουράς Ρανταμές ότι είναι αναπόφευκτος ο πόλεμος με τους Αιθίοπες. Ο Ρανταμές μονολογεί εκφράζοντας την επιθυμία να ηγηθεί του αιγυπτιακού στρατού. Εμφανίζεται η Άμνερις, κόρη του Βασιλιά της Αιγύπτου, ερωτευμένη με τον Ρανταμές. Λίγο αργότερα εισέρχεται μία σκλάβα της από την Αιθιοπία, η Αΐντα. Η Άμνερις αντιλαμβάνεται τα αισθήματα που τρέφει η Αΐντα για τον Ρανταμές και ορκίζεται εκδίκηση. Καταφτάνει ο Βασιλιάς της Αιγύπτου. Ένας αγγελιαφόρος ανακοινώνει ότι ο Αμονάσρο, βασιλιάς της Αιθιοπίας –και πατέρας της Αΐντας–, εκστρατεύει εναντίον των Θηβών. Ο Βασιλιάς αναγγέλλει ότι η θεά Ίσις όρισε τον Ρανταμές αρχιστράτηγο των Αιγυπτίων. Όλοι του εύχονται να επιστρέψει νικητής, ενώ η Αΐντα διχάζεται ανάμεσα στον έρωτά της και στην αγάπη προς τον πατέρα και την πατρίδα της.
Σκηνή 2η: Ναός Ηφαίστου / Ο Ράμφις παραδίδει το ιερό σπαθί του πολέμου στον Ρανταμές και τον χρίζει προστάτη της Αιγύπτου.
Β΄ Πράξη
Σκηνή 1η: Αίθουσα στα διαμερίσματα της Αμνέριδας / Σκλάβες ντύνουν την κόρη του φαραώ για τη γιορτή του θριάμβου. Μόλις μπαίνει η Αΐντα, η Άμνερις προσπαθεί να εκμαιεύσει αν πράγματι είναι αντίζηλός της. Ανακοινώνει πως τάχα ο Ρανταμές σκοτώθηκε στη μάχη. Ταραγμένη, η Αΐντα αποκαλύπτει τον έρωτά της, αλλά έπειτα εκλιπαρεί για τον οίκτο της Αμνέριδας.
Σκηνή 2η: Μία από τις Πύλες των Θηβών / Η Άμνερις στέφει με δάφνες το νικητή Ρανταμές και ο Βασιλιάς της Αιγύπτου του υπόσχεται πως θα έχει ό,τι επιθυμήσει. Ανάμεσα στους αιχμάλωτους Αιθίοπες η Αΐντα αναγνωρίζει τον Αμονάσρο. Αναφωνεί ότι είναι ο πατέρας της, ωστόσο εκείνος της ψιθυρίζει εγκαίρως να μην αποκαλύψει πως είναι επίσης ο βασιλιάς της Αιθιοπίας. Ο Αμονάσρο, καθώς και ο Ρανταμές ζητούν επιείκεια προς όλους τους Αιθίοπες. Αντίθετα, οι ιερείς ζητούν τη θανάτωση των αιχμαλώτων. Ο Βασιλιάς συναινεί στο αίτημα του Ράμφι να απελευθερωθούν όλοι πλην της Αΐντας και του πατέρα της. Επιπλέον, ο Βασιλιάς επιβραβεύει τον Ρανταμές δίνοντάς του το χέρι της κόρης του Αμνέριδας.
Γ΄ Πράξη
Όχθες του Νείλου / Παραμονές του γάμου της με τον Ρανταμές, η Άμνερις προσέρχεται στο ναό της Ίσιδας, συνοδεία του Ράμφι. Εκεί επίσης η Αΐντα περιμένει τον Ρανταμές για μία τελευταία συνάντηση. Εμφανίζεται αναπάντεχα ο Αμονάσρο: Έχει καταλάβει τον έρωτα των δύο νέων, γι’ αυτό προστάζει την κόρη του να εκμαιεύσει από τον Ρανταμές τα σχέδια της νέας αιγυπτιακής εκστρατείας εναντίον των Αιθιόπων. Η Αΐντα αρνείται με φρίκη, αλλά ύστερα υποχωρεί μπροστά στις πιέσεις του Αμονάσρο και στο καθήκον της προς την πατρίδα. Όταν φτάνει ο Ρανταμές, η Αΐντα προσπαθεί να τον πείσει να φύγουν μακριά. Ξαφνικά, τον ρωτά ποια οδό πρέπει να ακολουθήσουν ώστε να αποφύγουν τα αιγυπτιακά στρατεύματα. Ανυποψίαστος, ο Ρανταμές προδίδει την πληροφορία. Τότε ξεπροβάλλει από μία κρυψώνα ο Αμονάσρο, που καλεί τον Ρανταμές να συστρατευτεί στο πλευρό του. Εμφανίζονται η Άμνερις και ο Ράμφις. Η κόρη του φαραώ κατηγορεί τον Ρανταμές για προδοσία. Η Αΐντα και ο Αμονάσρο διαφεύγουν, ενώ ο Ρανταμές παραδίνεται στο ιερατείο.
Δ΄ Πράξη
Σκηνή 1η: Αίθουσα στο παλάτι του Βασιλιά / Η Άμνερις είναι αποφασισμένη να σώσει τον Ρανταμές. Καλεί τους φρουρούς να τον φέρουν ενώπιόν της. Του ζητά να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να απαρνηθεί την Αΐντα. Εκείνος αρνείται, έχοντας χάσει κάθε ενδιαφέρον για τη ζωή. Μάταια η Άμνερις εκφράζει για μία ακόμη φορά τον έρωτά της• ο Ρανταμές χαροποιείται μόνον όταν ακούει πως η Αΐντα είναι ζωντανή. Οι ιερείς ανακοινώνουν την ετυμηγορία: Ο Ρανταμές θα ταφεί ζωντανός κάτω από το βωμό του θεού που προσέβαλε. Η Άμνερις εκλιπαρεί για συγχώρεση, αλλά οι ιερείς δεν δείχνουν επιείκεια.
Σκηνή 2η: Ναός Ηφαίστου, εσωτερικό• τάφος του Ρανταμές / Ιερείς σφραγίζουν με μία μεγάλη πέτρα την κρύπτη. Σε λίγο ο Ρανταμές ανακαλύπτει ότι η Αΐντα έχει κρυφτεί στον τάφο, επιθυμώντας να πεθάνει μαζί του. Αποχαιρετούν τη Γη αγκαλιασμένοι και χάνονται για πάντα. Από πάνω, η Άμνερις προσεύχεται να αναπαυτεί η λατρεμένη ψυχή του Ρανταμές.
Η προπώληση των εισιτηρίων πραγματοποιείται από τα Εκδοτήρια του Φεστιβάλ Αθηνών (Πανεπιστημίου 39, Στοά Πεσμαζόγλου / 2103272000), τα Ταμεία του Θεάτρου Ολύμπια (Ακαδημίας 59 / 2103662100) & online στα www.nationalopera.gr & www.greekfestival.gr
Τι μας είπε για τα ιστορικά γεγονότα και τη σχέση τους με το σήμερα, τους ακίνητους ταξιδιώτες και την παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ
