Χριστούγεννα στο σινεμά: Πώς η μεγάλη οθόνη μάς έμαθε τι σημαίνει «Christmas»

Χριστούγεννα σημαίνει Αϊ Βασίλης, δέντρο, δώρα, τζάκι και φυσικά Μαράια Κάρεϊ στο repeat. Αυτή είναι η εικόνα που η ποπ κουλτούρα έχει παγιώσει εδώ και δεκαετίες. Ήταν όμως πάντα έτσι; Η σύντομη απάντηση είναι όχι. Η μακρύτερη, πιο ενδιαφέρουσα απάντηση περνά αναγκαστικά μέσα από τον κινηματογράφο.

Ο μύθος των Χριστουγέννων δεν υπήρξε ποτέ στατικός. Όπως και η φιγούρα του Αϊ Βασίλη, που χάρη και στη βοήθεια της Coca-Cola, από έναν πράσινο, μπλε ή λευκό ξωτικίσιο νάνο, φόρεσε τελικά κόκκινα, πήρε ύψος και κατέληξε στον απόλυτα αναγνωρίσιμο και απολύτως marketable Santa Claus που γνωρίζουμε σήμερα. Και σε αυτή τη διαμόρφωση, η μεγάλη οθόνη έπαιξε ρόλο καθοριστικό.

Το κινηματογραφικό ταξίδι των Χριστουγέννων ξεκινά ήδη από το 1898, όταν ο Τζορτζ Άλμπερτ Σμιθ σκηνοθετεί το «Santa Claus», την πρώτη χριστουγεννιάτικη ταινία στην ιστορία του σινεμά. Χωρίς ιδιαίτερη φανφάρα, κατεβαίνει από την καμινάδα και γεμίζει τα καλτσάκια με δώρα. Τώρα, γιατί παίρνει μαζί του ολόκληρο το δέντρο, ίσως να μην το μάθουμε και ποτέ.

Δύο χρόνια αργότερα, το 1900, ο Ζωρζ Μελιές δίνει τη γαλλική απάντηση με το «Rêve de Noël». Εδώ τα Χριστούγεννα είναι ονειρικά, ποιητικά, αλλά χωρίς Αϊ Βασίλη. Τα δώρα τα φέρνουν άγγελοι, δείχνοντας ξεκάθαρα ότι το αμερικανικό χριστουγεννιάτικο μάρκετινγκ δεν είχε ακόμη διασχίσει τον Ατλαντικό.

Η ιστορία που όμως κυριάρχησε στα πρώτα χρόνια του σινεμά ήταν άλλη. Το «A Christmas Carol» του Κάρολου Ντίκενς έγινε η βασική χριστουγεννιάτικη αφήγηση, με δεκάδες διασκευές σε διαφορετικές χώρες. Ο Εμπενίζερ Σκρουτζ, ο κυνικός ήρωας που μεταμορφώνεται μέσα από το πνεύμα των Χριστουγέννων, έθεσε τα θεμέλια για το τι σημαίνει χριστουγεννιάτικη ιστορία πολύ πριν το Χόλιγουντ βρει τη χρυσή του εποχή.

Αυτή η εποχή ήρθε τη δεκαετία του ’40. Μέσα σε λίγα χρόνια, τα μεγάλα στούντιο καθιέρωσαν το χριστουγεννιάτικο φιλμ ως ξεχωριστό κινηματογραφικό είδος. «The Shop Around the Corner» (1940) με τον Τζέιμς Στιούαρτ, «Holiday Inn» (1942) και αργότερα «White Christmas» (1954) με τον Μπινγκ Κρόσμπι, «Meet Me in St. Louis» (1944) με την Τζούντι Γκάρλαντ, «The Bishop’s Wife» (1947) με τον Κάρι Γκραντ στον ρόλο ενός αγγέλου ονόματι Dudley, όλα συνέβαλαν στη δημιουργία μιας ενιαίας χριστουγεννιάτικης αισθητικής.

Το 1947 κυκλοφορεί και το «Miracle on 34th Street», με τον Έντμουντ Γκουέν στον ρόλο του Αϊ Βασίλη. Η ταινία κερδίζει τρία Όσκαρ και γίνεται σημείο αναφοράς. Παρ’ όλα αυτά, τίποτα δεν ξεπέρασε τον συναισθηματικό αντίκτυπο του «It’s a Wonderful Life» (1946) του Φρανκ Κάπρα. Ο Τζορτζ Μπέιλι του Τζέιμς Στιούαρτ, αν και το ακριβώς αντίθετο του Σκρουτζ στην αρχή, ακολουθεί την ίδια διαδρομή λύτρωσης. Τα Χριστούγεννα γίνονται σημείο καμπής, η στιγμή που η ζωή αλλάζει πορεία. Εκεί γεννιέται το αρχέτυπο του χριστουγεννιάτικου ήρωα.

Μαζί με τις ταινίες, γεννήθηκαν και τα τραγούδια. Το «Have Yourself a Merry Little Christmas» και το «White Christmas» μπήκαν για πάντα στις γιορτινές playlists, πολύ πριν εμφανιστεί η Μαράια Κάρεϊ.

Τη δεκαετία του ’60, τη σκυτάλη παίρνει η αμερικανική τηλεόραση. Τα «Christmas TV Specials» διαμορφώνουν μια ολόκληρη γενιά. Από το αμήχανο και πλέον θρυλικό «Star Wars Holiday Special» μέχρι τα animated αριστουργήματα των Rankin/Bass και του Τσακ Τζόουνς, όπως το «Rudolph the Red-Nosed Reindeer» και το «How the Grinch Stole Christmas». Ιστορίες που απομακρύνονται από τον διδακτισμό και αγκαλιάζουν την ανεκτικότητα και την κατανόηση. Το «A Charlie Brown Christmas» δείχνει ξεκάθαρα ότι η παράδοση και οι μεταβαλλόμενες αξίες είναι ακριβώς αυτό που καθιστά τα Χριστούγεννα τόσο ξεχωριστά.

Στα 80s και 90s, τα Χριστούγεννα επιστρέφουν δυναμικά στη μεγάλη οθόνη. Το «A Christmas Story» (1983) προετοιμάζει το έδαφος και ο Τζον Χιουζ το απογειώνει. Το «National Lampoon’s Christmas Vacation» (1989) φέρνει τα Χριστούγεννα του τρελού θηριοτροφείου στο προσκήνιο, ενώ ένα χρόνο αργότερα το «Home Alone» γίνεται παγκόσμιο φαινόμενο. Μια οικογενειακή ταινία χωρίς την οικογένεια, όπου το χριστουγεννιάτικο σκηνικό εντείνει την απομόνωση του μικρού Κέβιν και μετατρέπει το σπίτι σε πεδίο μάχης απέναντι σε δύο ληστές.

Σε αντίθεση με άλλες ταινίες της εποχής, όπως το «Scrooged» (1988) ή το remake του «Miracle on 34th Street» (1994), το «Home Alone» χρησιμοποιεί τα Χριστούγεννα χωρίς αυτά να είναι απαραίτητα για την ιστορία. Το ίδιο συμβαίνει και με το «Gremlins» (1984), μια ταινία που αντλεί έντονα από τη χριστουγεννιάτικη εικονογραφία, αλλά θα μπορούσε κάλλιστα να ανήκει και στο Χάλογουιν.

Και φυσικά, υπάρχει το αιώνιο debate του «Die Hard» (1988). Είναι ή δεν είναι χριστουγεννιάτικη ταινία; Η απάντηση ίσως δεν έχει σημασία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι έχει συνδεθεί τόσο βαθιά με τη συλλογική μνήμη των Χριστουγέννων, που δύσκολα τα αποχωρίζεται.

Παράλληλα, το σινεμά δεν δίστασε να αμφισβητήσει τα ίδια τα ιδανικά των γιορτών. Το «The Nightmare Before Christmas» (1993) του Τιμ Μπάρτον παρακολουθεί τα Χριστούγεννα από την οπτική του Τζακ Σκέλινγκτον και θέτει το ερώτημα αν οι εορταστικές παραδόσεις είναι ανοιχτές σε άλλες επιρροές. Το «Bad Santa» (2002) αποδομεί πλήρως την εικόνα του Αϊ Βασίλη, αντικαθιστώντας τον με έναν αθυρόστομο απατεώνα.

Και όμως, αυτές οι ταινίες αποτελούν πλέον κλασικές χριστουγεννιάτικες επιλογές. Όχι επειδή καταρρίπτουν την παράδοση, αλλά επειδή παραμένουν πιστές στο πιο ουσιαστικό στοιχείο των Χριστουγέννων: την ανοχή, την αποδοχή και την κοινωνικότητα.

Το Χρυσό Χόλιγουντ μάς έμαθε πώς να αναγνωρίζουμε τα Χριστούγεννα στην εικόνα. Οι επόμενες γενιές του σινεμά μάς ανάγκασαν να αναρωτηθούμε αν τα ζούμε πραγματικά.