Ο Πέτρος Θέμελης στην Αρxαία Μεσσήνn: Ένα ντοκιμαντέρ του Βαγγέλη Ευθυμίου για τις πνευματικές αναζητήσεις και τα όνειρα του σπουδαίου αρχαιολόγου, που έφυγε πριν από ενάμιση χρόνο –απρόσμενα– από τη ζωή
Ήταν σαν δώρο, εκείνο το Πάσχα, η επίσκεψή μου στην Αρχαία Μεσσήνη. Εκείνες τις τρεις ώρες που ήμασταν με τονκύριο Πέτρο Θέμελη στον κήπο του, κάτω από το Μουσείο όπου έμενε, με την Αρχαία Μεσσήνη να απλώνεται στα πόδια μας, θυμάμαι πόσο τρυφερός ήταν ο τρόπος του – σαν να είχε κάτι από τη γλύκα της άνοιξης που μεγαλουργούσε γύρω μας, με τα κελαηδίσματα, τα χρώματα και τα αρώματα... Αλλά και πόσο ωραίος αφηγητής ήταν όταν σου μιλούσε για τα αρχαία μνημεία και τα στρώματα των αιώνων, πώς περνούσε από την αρχαιολογία στην ιστορία, στην αναζήτηση του ίχνους των ανθρώπων του παρελθόντος μέσα από τα κτίρια και τα αγάλματα, σαν να τους ζωντάνευε εκεί μπροστά σου. Θυμάμαι, ακόμα, πόσο γενναιόδωρα και ακούραστα σου μετέφερε όλη αυτή τη γνώση, με πόση αγάπη και με μια νεανική ενέργεια στα 86 του χρόνια.
Λίγους μήνες μετά, το φθινόπωρο του ’23, στον ίδιο εκείνο κήπο θα συνέβαινε ένας αποχαιρετισμός σχεδόν μεταφυσικός, που μας εκμυστηρεύεται ο Βαγγέλης Ευθυμίου, συμπαραγωγός και σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «Ο διάλογος του Θέμελη»: «Δευτέρα βράδυ, ήμασταν στην Αρχαία Μεσσήνη για το τελευταίο γύρισμα. Όσο οι συνεργάτες μου άρχισαν να μαζεύουν τον εξοπλισμό, εμείς καθόμασταν στο τοιχάκι μπροστά στο σπιτάκι του, έχοντας προγραμματίσει να δουλέψουμε και τις επόμενες δύο ημέρες. Κάποια στιγμή ο Πέτρος Θέμεληςμε πιάνει από τον ώμο και μου λέει: “Άντε, τώρα θα κάνεις την ταινία όπως θέλεις εσύ”. Την επομένη δεν αισθανόταν καλά. Πήγε στο νοσοκομείο, στην Καλαμάτα, κι έπειτα από τρεις μέρες πέθανε – κι εγώ τον περίμενα στην Αρχαία Μεσσήνη για να δουλέψουμε λίγες εκκρεμότητες που είχαν μείνει».
Οι δυο τους συνδέονταν με δεσμούς φιλίας. «Με τον Πέτρο Θέμελη πρωτογνωριστήκαμε στο Διάζωμα, πριν από 15 χρόνια. Του άρεσε η δουλειά μου και όλο μου έλεγε “Έλα να κάνεις κάτι για την Αρχαία Μεσσήνη”. Όταν, πριν από έξι χρόνια, τον κάλεσαν στην Αυστραλία για να παρουσιάσει το έργο του, μου τηλεφώνησε –“Τώρα δεν θα γλιτώσεις, πρέπει να κάνουμε ένα βιντεάκι να πάρω μαζί μου, δεν έχω τίποτα να τους δείξω”– τότε μπήκαν και τα θεμέλια για να ξεκινήσουμε την ταινία». Καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο Χρήστος Κωνσταντακόπουλος και η Faliro House Productions SA, που μπήκαν συμπαραγωγοί – «Χωρίς αυτούς δεν θα μπορούσαμε να την υλοποιήσουμε, γιατί δεν είχαμε βρει χρήματα από αλλού».
Παρατηρώ τον κ. Θέμελη στη φωτογραφία, στο κόκκινο αυτοκινητάκι του με το οποίο πηγαινοερχόταν στον αρχαιολογικό χώρο, με την κάμερα στηριγμένη στον προφυλακτήρα και τον Βαγγέλη Ευθυμίου συνοδηγό, και σκέφτομαι τις στιγμές ευτυχίας που έζησε στην Αρχαία Μεσσήνη, αλλά και πόσο θα απολάμβανε τα γυρίσματα.
Πέρα από τις ημερήσιες βόλτες, κατά τις οποίες μας ξεναγούν στα αρχαία μνημεία, το νήμα της αφήγησης και της Ιστορίας ξετυλίγεται τις νύχτες: «Προβάλλουμε πάνω στα μνημεία της Αρχαίας Μεσσήνης αρχειακό υλικό δεκαετιών από παλιά ντοκιμαντέρ και φωτογραφίες – μέσα εκεί συχνά υπάρχει και ο Πέτρος. Περάσαμε ωραία, συζητούσαμε πολύ για την εξέλιξη της ταινίας – ο Πέτρος Θέμελης είχε πολύ έντονα το δημιουργικό κομμάτι, ζωγράφιζε, έγραφε ποίηση, ήταν δημιουργός κι ο ίδιος. Του άρεσε αυτή η προσέγγιση, και παρόλο που υπήρχαν στιγμές ταλαιπωρίας για τον ίδιο, δεν έφερνε ποτέ αντίρρηση».
Κάπως έτσι, παρόν και παρελθόν συνομιλούν σε ζωντανό χρόνο με τον πρωταγωνιστή τους, ένας συγκινητικός διάλογος. Είναι το θέμα του ντοκιμαντέρ, όμως, η Αρχαία Μεσσήνη; Ο Πέτρος Θέμελης δεν ήταν μόνο πρωτοπόρος της αρχαιολογίας, αλλά κι ένας αληθινός διανοούμενος. Το αρχαιολογικό κομμάτι λειτουργεί ως σκηνικό. «Ξεκινήσαμε να ψάχνουμε την πνευματικότητα του Πέτρου. Μέσα στις διηγήσεις του υπάρχουν αναζητήσεις σε θέματα που σχετίζονται με θεατρικά και ιστορικά κείμενα ή με το κομμάτι της τέχνης – έχουμε δηλαδή μια αφήγηση του τρόπου που σκεφτόταν και δούλευε, ποια ήταν η δική του σχέση με όλα αυτά και πώς αντιμετώπιζε τον αρχαιολογικό χώρο ως έργο τέχνης. Η ταινία θα έλεγα, λοιπόν, πως έχει ως αντικείμενό της το πνευματικό κεφάλαιο του Πέτρου. Αφενός βλέπεις έναν πλουραλισμό σκέψης και πολλαπλά επίπεδα γνώσης, αφετέρου ο ίδιος προσέγγιζε την επιστήμη του ως ένα δώρο που όφειλε να μοιράζεται με το κοινό διαχρονικά και αδιαμεσολάβητα. Αυτό το μοίρασμα ήταν ο στόχος κάθε μελέτης, κάθε ανασκαφής και κάθε συντήρησης της διαδρομής του, και αυτό ακριβώς ζωντανεύει στην ταινία».
Στο ντοκιμαντέρ θα τον παρακολουθήσουμε στη μεγάλη του ωριμότητα, με την Αρχαία Μεσσήνη ολοκληρωμένη. Συζητάμε πόσο ασύλληπτο είναι αυτό που κατάφερε: βρήκε χωράφια και ελαιώνες κι έφερε στο φως μία από τις πιο καλοσυντηρημένες πόλεις της αρχαιότητας, έκτασης 400 στρεμμάτων. «Σε ελάχιστα σημεία υπήρχαν ενδείξεις ότι η πόλη έφτανε ως εκεί. Καθώς βρίσκεται σε κοιλάδα, στην ουσία θάφτηκε με τα νερά και τις προσχώσεις που κατέβαιναν από το βουνό, γι’ αυτό άλλωστε κατάφερε και τη βρήκε άθικτη». Πέρα από την πνευματικότητά του, όμως, αν τον γνώριζες, δεν μπορούσες να μην τον έχεις στην καρδιά σου, γιατί είχε κι αυτή τη γλυκύτητα, μαζί με απλότητα και γενναιοδωρία, λέω στον Βαγγέλη Ευθυμίου. «Όταν τον γνώρισες εσύ, του είχε φύγει κατά κάποιον τρόπο η “αγριάδα”». Δηλαδή; «Ο Πέτρος, πέραν του ότι έστησε έναν μηχανισμό που δούλευε 11 μήνες τον χρόνο βρίσκοντας χρήματα από χορηγούς –οι αρχαιολογικοί χώροι συνήθως δουλεύουν κάποιους μήνες το καλοκαίρι με εποχιακά συνεργεία συμβάσεις του υπουργείου–, ήταν και ο ίδιος πιο σκληρός για να είναι αποτελεσματικός και να μπορεί να διαχειρίζεται όλους αυτούς ανθρώπους που δούλευαν στην ανασκαφή και την αναστήλωση. Βοήθησε πολύ και το ότι άφησε τον αρχαιολογικό χώρο ανοιχτό σε συναδέλφους του από το εξωτερικό».
Ο Πέτρος Θέμελης και ο Βαγγέλης Ευθυμίου
Tα γυρίσματα ολοκληρώθηκαν λίγες μέρες μετά τον θάνατό του – τι πρόλαβε να δει; «Συνήθως έβλεπε το projection που κάναμε το βράδυ, έμπαινε κι ο ίδιος στα πλάνα κι ήταν περίεργος πώς θα έβγαινε. Μερικές φορές τα βλέπαμε επιτόπου πίνοντας καμιά μπίρα, ή του έστελνα φωτογραφίες από στοπ καρέ και ενθουσιαζόταν – γιατί δεν στεκόμασταν στην καταγραφή, υπήρχε μια εικαστικότητα».
Μου λέει πως υπήρχαν και κάποια στοιχεία που του τα κρατούσε για έκπληξη, όπως η μουσική, που τη συνέθεσε ο Κώστας Βόμβολος. «Είναι γνωστό ότι η Αρχαία Μεσσήνη καταστράφηκε τον χριστιανικό Μεσαίωνα από κυνηγούς μετάλλων, όταν η πόλη είχε εγκαταλειφθεί και στις γύρω περιοχές έμεναν φτωχοί πληθυσμοί, οι οποίοι έπαιρναν τους μεταλλικούς συνδέσμους για να φτιάξουν γεωργικά εργαλεία, κι έτσι τα κτίρια κατέρρευσαν. Αυτό δεν το εντάξαμε ως πληροφορία, περνάει όμως στη μουσική με κάποιους μεταλλικούς ήχους – του το κρατούσα έκπληξη στην πρεμιέρα, ήταν το παιχνίδι μας αυτό, να κάνουμε και λίγη πλάκα και να φτιάξουμε κάτι που να μην μπαίνει στα όρια του αυτονόητου».
