Σαν σήμερα: Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ και οι επιδραστικές ταινίες του

Σαν σήμερα πριν 25 χρόνια, στις 7 Μαρτίου 1999 έφυγε από την ζωή ένας από τους καλύτερους και πιο σημαντικούς σκηνοθέτες όλων των εποχών, ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Ποιος ήταν ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ - Τα πρώτα βήματα

Ο Κιούμπρικ γεννήθηκε στο Μπρονξ, Νέα Υόρκη. Από μικρή ηλικία άρχισε να ασχολείται με τη φωτογραφία και μόλις στα 17 του χρόνια βρήκε δουλειά ως βοηθός φωτογράφου. Μαζί με το φίλο του Αλεξάντερ Σίνγκερ, αποφάσισαν να ασχοληθούν με τον κινηματογράφο. Έτσι, το 1951 δημιούργησε την πρώτη του ταινία, ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο Day of the Fight, η οποία χρηματοδοτήθηκε αποκλειστικά από τις οικονομίες των δύο φίλων. Ακολούθησαν τα Flying Padre (1951), The Seafarers (1952) και το Fear and Desire (1953), το οποίο γυρίστηκε στην Καλιφόρνια.

Με τις δύο επόμενες ταινίες, «Το φιλί του δολοφόνου (Killer's Kiss)» και «Το χρήμα της οργής (The Killing)», έγινε γνωστό το όνομα του Κούμπρικ στο Χόλυγουντ. Το 1957 σκηνοθετεί τον Κερκ Ντάγκλας στην αντιπολεμική ταινία «Σταυροί στο Μέτωπο (Paths of Glory)», το οποίο βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Χάμφρεϊ Κομπ. Από εκεί και έπειτα ο Κιούμπρικ θα δημιουργεί ταινίες από βιβλία, τα οποία θα προσαρμόζει κάθε φορά στις δικές του ιδέες και με τη δική του κινηματογραφική οπτική γωνία.

Ο Σπάρτακος, η μετακόμιση στο Λονδίνο και η συνεργασία με τον Σέλερς

Το 1960 ο Κερκ Ντάγκλας, ως παραγωγός, κάλεσε τον Κούμπρικ να καθίσει στην καρέκλα του σκηνοθέτη για την επική ταινία Σπάρτακος (Spartacus), αφού είχε διώξει προηγουμένως τον Άντονυ Μαν. Στην ταινία συμμετείχαν επίσης μερικά από τα μεγαθήρια της υποκριτικής, όπως ο Λόρενς Ολίβιε, ο Τσαρλς Λότον, ο Πίτερ Ουστίνοφ, ο Χέρμπερτ Λομ και ο Τόνι Κέρτις. Επικές ήταν και οι διαμάχες του Κούμπρικ με τον διευθυντή φωτογραφίας Ράσελ Μέττι, καθώς λέγεται ότι δεν τον εμπιστευόταν και δεν τον άφηνε να κάνει τη δουλειά του, δουλειά που αναλάμβανε ο ίδιος ο Κούμπρικ. Παραδόξως ο Μέττι βραβεύτηκε με το Όσκαρ Καλύτερης Φωτογραφίας για τη δουλειά του.

Στη συνέχεια, ο Κιούμπρικ σκόπευε να ασχοληθεί με τη σκηνοθεσία της ταινίας «Η εκδίκηση είναι δική μου (One-Eyed Jacks, 1961)», αλλά οι διαπραγματεύσεις δεν ευόδωσαν. Η ταινία σκηνοθετήθηκε τελικά από τον Μάρλον Μπράντο, ο οποίος και έπαιξε σε αυτήν.

Απογοητευμένος από τους μεγαλοπαραγωγούς του Χόλιγουντ, ο Κιούμπρικ πήρε την απόφαση να φύγει από τις Ηνωμένες Πολιτείες και να μετακομίσει στο Λονδίνο. Η πρώτη ταινία που γύρισε εκεί ήταν η Λολίτα (Lolita, 1962), βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, ο οποίος επιμελήθηκε και το σενάριο της ταινίας. Στην ταινία συμμετείχε ο Πίτερ Σέλερς.

Ο Κούμπρικ έδειξε περαιτέρω ενδιαφέρον για τον Σέλερς και τον κάλεσε να συμμετάσχει σε μια κωμικοτραγική ταινία με θέμα τον πυρηνικό όλεθρο. Αν και αρχικά η ταινία προοριζόταν να γυριστεί ως δράμα, ο Κούμπρικ συνειδητοποίησε ότι οι ιδέες του λειτουργούσαν καλύτερα μέσα από μια κωμική οπτική. Το αποτέλεσμα ήταν το «S.O.S. Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα (Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964)», η τεράστια εμπορική επιτυχία της οποίας έδωσε στον Κιούμπρικ την οικονομική και καλλιτεχνική ανεξαρτησία για να ασχοληθεί με οτιδήποτε ήθελε.

Τα αριστουργήματα, η λογοκρισία και οι εμπορικές επιτυχίες του Στάνλεϊ Κιούμπρικ

Το 1964, ο Κούμπρικ συναντήθηκε για πρώτη φορά με τον Άρθουρ Κλαρκ, θέλοντας να συνεργαστούν στη συγγραφή ενός σεναρίου επιστημονικής φαντασίας. Το αποτέλεσμα ήταν η ταινία «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (2001: A Space Odyssey, 1968)», η οποία θεωρείται από πολλούς η καλύτερη του είδους. Το 1971 οι ανυποψίαστοι θεατές σοκαρίστηκαν με τη φαινομενικά αναίτια βία στο «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (A Clockwork Orange)». Ένα χρόνο μετά την επίσημη κυκλοφορία της αποφασίστηκε η απαγόρευση της προβολής της στην Αγγλία. Ο Κούμπρικ, απογοητευμένος από αυτή την προσπάθεια λογοκρισίας, απαγόρεψε ο ίδιος την προβολή της ταινίας του στην Αγγλία μέχρι το θάνατό του, δηλαδή σχεδόν για 27 χρόνια. Η ενασχόληση του Κούμπρικ με διαφορετικά κινηματογραφικά είδη συνεχίζεται και έτσι το 1975 υπογράφει το Μπάρρυ Λύντον (Barry Lyndon), μια επική ιστορία που λαμβάνει χώρα κατά τους Ναπολεόντειους Πολέμους.

Στη συνέχεια διασκευάζει το ομώνυμο μυθιστόρημα του Στίβεν Κινγκ στην ταινία τρόμου «Η Λάμψη (The Shining, 1980)». Η πολύ καλή ερμηνεία του Τζακ Νίκολσον συνέβαλε στην εμπορική επιτυχία της ταινίας. Αντιθέτως, η διασκευή αυτή δεν ενθουσίασε τον συγγραφέα της, ο οποίος το 1997 την διασκεύασε ξανά ως παραγωγός, με τη μορφή τηλεταινίας διάρκειας 4 ωρών. Με καθυστέρηση επτά ετών, το 1987 ο Κούμπρικ παρουσιάζει τη νέα του δουλειά, το «Full Metal Jacket», βασισμένο στο μυθιστόρημα του Γκουστάβ Χάσφορντ και με θέμα τον Πόλεμο του Βιετνάμ. Η τελευταία του ταινία ήταν τα «Μάτια Ερμητικά Κλειστά (Eyes Wide Shut)», στην οποία πρωταγωνιστούσε το ζεύγος Τομ Κρουζ και Νικόλ Κίντμαν. Τα γυρίσματα διήρκεσαν σχεδόν δύο χρόνια, κάτω από υπερβολική ασφάλεια και μυστικότητα.

6+1 ταινίες του Κιούμπρικ που μπήκαν στο πάνθεον του κινηματογράφου

Spartacus, 1960

Ένα επικό ιστορικό δράμα βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Χάουαρντ Φαστ, διασκευάστηκε για τη μεγάλη οθόνη από τον Ντάλτον Τράμπο. Η υπόθεση της ταινίας είναι εμπνευσμένη από τη ζωή του Σπάρτακου, υποκινητή της επανάστασης των μονομάχων κατά την αρχαιότητα. Πρωταγωνιστές της ταινίας είναι ο Κερκ Ντάγκλας στον ρόλο του Σπάρτακου, ο Λόρενς Ολίβιε στον ρόλο του Μάρκου Λικίνιου Κράσου, η Τζιν Σίμονς στον ρόλο της Βαρίνιας, ο Πίτερ Ουστίνοφ στον ρόλο του εμπόρου σκλάβων, Λέντουλου Βατιάτου, ο Τζον Γκάβιν στον ρόλο του Ιουλίου Καίσαρα, ο Τσαρλς Λότον στον ρόλο του Σεμβρόνιου Γράκχου και ο Τόνι Κέρτις στον ρόλο του Αντωνίνου. Ο πρώτος σκηνοθέτης της ταινίας Άντονι Μαν, απολύθηκε μετά την πρώτη εβδομάδα των γυρισμάτων από τον Κερκ Ντάγκλας, του οποίου η εταιρία Bryna Productions έκανε την παραγωγή της ταινίας. Τη θέση του πήρε ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ που είχε συνεργαστεί ξανά με τον Ντάγκλας. Ήταν η μόνη ταινία στην οποία ο Κιούμπρικ δεν είχε τον πλήρη καλλιτεχνικό έλεγχο. Η ταινία βραβεύτηκε με τέσσερα βραβεία Όσκαρ, μεταξύ των οποίων και με Όσκαρ Β' Ανδρικού Ρόλου για τον Πίτερ Ουστίνοφ. Ήταν η εμπορικότερη σε εισπράξεις ταινία στην ιστορία της Universal Pictures, μέχρι και το 1970 που ξεπεράστηκε από την ταινία Διεθνές αεροδρόμιο (Airport). Το 2017 η ταινία επελέγη από τη Βιβλιοθήκη του Αμερικάνικου Κογκρέσου ως τμήμα του Εθνικού Μητρώου Κινηματογράφου ως πολιτιστικά, ιστορικά και αισθητικά σημαντική.

Lolita, 1962

Ακόμα μία πρωτοπορία του Κιούμπρικ. Η Λολίτα, μία αμερικανοβρετανική ταινία μαύρης κωμωδίας-δράματος βασίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα του Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ, που έγραψε επίσης το σενάριο. Αναφέρεται σε έναν μέσης ηλικίας φιλόλογο λογοτεχνίας που έχει εμμονή με ένα έφηβο κορίτσι. Στην ταινία πρωταγωνιστούν ο Τζέιμς Μέισον ως Humbert Humbert, η Σου Λιόν ως Dolores Haze (Λολίτα), και Σέλλεϊ Γουίντερς ως Charlotte Haze, με τον Πίτερ Σέλλερς ως Clare Quilty. Λόγω των περιορισμών της Ένωσης Εταιρειών Κινηματογράφου της Αμερικής εκείνη την εποχή, η ταινία περιόρισε τις πιο προκλητικές πτυχές του μυθιστορήματος, μερικές φορές αφήνοντας πολλά στη φαντασία του κοινού. Η ηθοποιός που υποδύθηκε τη Λολίτα, η Sue Lyon, ήταν 14 ετών κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Η Λολίτα προκάλεσε πόλωση στους κριτικούς, αλλά είναι αναγνωρισμένη σήμερα. Ο Κούμπρικ σχολίασε αργότερα, ωστόσο, ότι αν είχε συνειδητοποιήσει πόσο σοβαροί θα ήταν οι περιορισμοί της λογοκρισίας, πιθανότατα δεν θα είχε κάνει ποτέ την ταινία.

Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb, 1964

Το «S.O.S Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα ή Πώς έμαθα να πάψω να ανησυχώ και να αγαπώ τη βόμβα» ή αλλιώς «Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb», αλλά περισσότερο γνωστή ως Dr. Strangelove, είναι ταινία πολιτικής σάτιρας και μαύρη κωμωδία του 1964, σε σκηνοθεσία και παραγωγή Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Το σενάριο γράφτηκε από τον ίδιο τον σκηνοθέτη, σε συνεργασία με τους Τέρι Σάουδερν και Πίτερ Τζορτζ, το οποίο είναι αόριστα βασισμένο σε μυθιστόρημα του τελευταίου, ονόματι "Κόκκινος Συναγερμός" (Red Alert). H ταινία σατιρίζει τους φόβους του Ψυχρού Πολέμου για μια πυρηνική σύγκρουση μεταξύ της ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ. Πρωταγωνιστούν σε αυτή οι Πίτερ Σέλλερς, Τζορτζ Σι Σκοτ, Στέρλινγκ Χέιντεν, Σλιμ Πίκενς, Κίναν Γουίν, Τζέιμς Ερλ Τζόουνς, Τρέισι Ριντ. Η παραγωγή έγινε στο Ηνωμένο Βασίλειο.

2001: A Space Odyssey, 1968

Ίσως η πιο επική ταινία του Κιούμπρικ. Πρόκειται για μία ταινία επιστημονικής φαντασίας αμερικανικής και βρετανικής παραγωγής. Εκτός της σκηνοθεσίας, και το σενάριο είναι γραμμένο από τον Κιούμπρικ και τον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας Άρθουρ Κλαρκ και είναι εν μέρει βασισμένο στο διήγημα του Κλαρκ The Sentinel. Η μεγάλη διάρκεια, η πλοκή και τα οπτικά εφέ της, την κατέταξαν στις ταινίες που άλλαξαν του κινηματογράφου. Η ταινία περιστρέφεται γύρω από θέματα όπως η ανθρώπινη εξέλιξη, η τεχνητή νοημοσύνη και η εξωγήινη ζωή. Επίσης, είναι αξιοσημείωτη για την επιστημονική ακρίβεια των λεπτομερειών του σεναρίου, τα πρωτοποριακά (για την εποχή τους) ειδικά εφέ, τη χρήση του ήχου ως αφηγηματικού μέσου και την εξαιρετικά λιτή χρήση διαλόγου.Χαρακτηριστικές είναι επίσης και οι σεκάνς με μουσική επένδυση κομμάτια όπως ο Γαλάζιος Δούναβης του Γιόχαν Στράους και το Τάδε έφη Ζαρατούστρα του Ρίχαρντ Στράους. Η ταινία βραβεύτηκε με Όσκαρ καλύτερων οπτικών εφέ, το μοναδικό Όσκαρ του Κιούμπρικ. Το 1991, χαρακτηρίστηκε «πολιτιστικά, ιστορικά ή αισθητικά σημαντική» από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου των Ηνωμένων Πολιτειών και επιλέχθηκε να ενταχθεί στο Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου.

Κουρδιστό Πορτοκάλι – A Clockwork Orange, 1971

Η δυστοπική ταινία του Κιούμπρικ βασισμένη πάνω στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Άντονι Μπέρτζες. Θεματολογικά, πρόκειται για μια σπουδή πάνω στη βία, τόσο των συμμοριών όσο και του κράτους και του σωφρονιστικού συστήματος. Θεωρήθηκε εξτρεμιστική για την εποχή της και απαγορεύτηκε σε αρκετές χώρες. Ο ίδιος ο Κιούμπρικ, ενοχλημένος από την απαγόρευση, ζήτησε η ταινία του να μην προβληθεί στην Αγγλία παρά μόνο μετά το θάνατό του. Το 2020 η ταινία χαρακτηρίστηκε από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ως «πολιτιστικά, αισθητικά και ιστορικά σημαντική» και επιλέχθηκε να ενταχθεί στο Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής.

Η Λάμψη – The Shining, 1980

Η ταινία που τον καθιέρωσε στους νεότερους σινεφίλ. Μία δραματική ψυχολογική ταινία υπερφυσικού τρόμου που προβλήθηκε το 1980, και είναι βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Στίβεν Κινγκ. Στην ταινία πρωταγωνιστούν ο Τζακ Νίκολσον ως ο επιστάτης Τζακ Τόρανς, η Σέλεϊ Ντιβάλ ως η σύζυγος Γουέντυ Τόρανς, και ο Ντάνυ Λόυντ ως Ντάνυ Τόρανς. Ο Κιούμπρικ έκανε κάποιες αλλαγές στο σενάριο της ταινίας, με αποτέλεσμα ο Κίνγκ να απογοητευθεί και να γράψει το σενάριο της ομώνυμης τηλεταινίας (1997). Η Λάμψη πλέον θεωρείται ως μία από τις σπουδαιότερες ταινίες τρόμου όλων των εποχών.

Μάτια Ερμητικά Κλειστά – Eyes Wide Shut, 1999

Ακόμα ένα άκρως επιτυχημένο θρίλερ του Κιούμπρικ που εκτός από την σκηνοθεσία ανέλαβε και την παραγωγή της. Πρόκειται για την τελευταία ταινία του σκηνοθέτη, καθώς πέθανε τέσσερις μέρες, αφότου παρουσίαζε την τελική μορφή της ταινίας στα στούντιο της Warner Bros. Το σενάριο γράφτηκε από τον ίδιο και τον Φρέντερικ Ράφαελ, ωστόσο η έμπνευση του σεναρίου προέρχεται από το μυθιστόρημα Traumnovelle, του Άρτουρ Σνίτσλερ. Η ταινία διαδραματίζεται στη Νέα Υόρκη και περιστρέφεται γύρω από την περίεργη και επικίνδυνη περιπλάνηση του ιατρού Μπιλ Χάρφορντ, όταν μαθαίνει ότι η γυναίκα του σκέφτηκε να τον παρατήσει για έναν άλλον άντρα, ένα χρόνο πριν, καθώς και τη μεταξύ τους σχέση. Ήδη από τη δεκαετία του 1960, ο Κιούμπρικ είχε αποκτήσει τα δικαιώματα για να γυρίσει μία ταινία βασισμένη στο μυθιστόρημα του Σνίτσλερ, καθώς το θεωρούσε ιδανική περίπτωση μετατροπής σε ταινία. Παρόλα αυτά, το εγχείρημα μπήκε σε εφαρμογή όταν ο σκηνοθέτης προσέλαβε τον Φρέντερικ Ράφαελ, ώστε να τον βοηθήσει με το σενάριο. Η ταινία κατά κύριο λόγο γυρίστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ υπάρχει και αναπαράσταση του Γκρίνουιτς Βίλατζ, που γυρίστηκε στα στούντιο Pinewood Studios. Η παραγωγή της ταινίας διήρκεσε πάρα πολύ καιρό, τόσο που κατέχει θέση στο βιβλίο Γκίνες στη σχετική λίστα, τα γυρίσματα κράτησαν 400 μέρες. Το Μάτια ερμητικά κλειστά κυκλοφόρησε στις 16 Ιουλίου του 1999, μερικούς μήνες μετά το θάνατο του Κιούμπρικ. Η ταινία απέσπασε καλές κριτικές, και οι εισπράξεις της έφτασαν τα 162$ εκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως. Ωστόσο, οι αρκετές σεξουαλικές σκηνές που περιλαμβάνει το κατέστησαν ακατάλληλο στις ΗΠΑ. Η με -κομμένες-σκηνές έκδοση της ταινίας κυκλοφόρησε σε DVD, HD DVD αλλά και Blu-ray.