Γιώργος Ζογγολόπουλος: Ιστορίες από τη ζωή και το έργο του μεγάλου γλύπτη

Ο Γιώργος Ζογγολόπουλος, ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες γλύπτες, έζησε πάνω από έναν αιώνα και δημιουργούσε επί τουλάχιστον 80 χρόνια, μέχρι τις τελευταίες ημέρες της μακράς ζωής του. Με αφορμή τη νέα έκθεση «Ενότητα και πολλαπλότητα», σε επιμέλεια του Θανάση Μουτσόπουλου, που εγκαινιάζεται σε λίγες μέρες στην Γκαλερί Sianti, επισκεφθήκαμε το Ίδρυμα Ζογγολόπουλου. Ο ανιψιός του, Νίκος Θεοδωρίδης, πρόεδρος και ψυχή του Ιδρύματος Ζογγολόπουλου, μαζί με τη σύζυγό του, Υβόννη Θεοδωρίδου (Γενική Γραμματέας του Ιδρύματος), έχοντας ζήσει από κοντά τον καλλιτέχνη, είχαν να μας διηγηθούν πολλά για εκείνον. Η συζήτηση μαζί τους ήταν μαγική. Η Υβόννη Θεοδωρίδου, μάλιστα, υπήρξε για αρκετά χρόνια βοηθός του Γιώργου Ζογγολόπουλου, τον συνόδευε στα ταξίδια του και έλυνε ως διά μαγείας όλα τα διαδικαστικά/γραφειοκρατικά ζητήματα που προέκυπταν, προτού εκείνος το αντιληφθεί. Είχαν τόσο μεγάλη αγάπη και θαυμασμό για το έργο του Ζογγολόπουλου αλλά και επιθυμία να τη μεταδώσουν στον συνομιλητή τους, που θα μπορούσα να καθόμουν ώρες να τους ακούω…

Ιστορίες από τη ζωή και το έργο του Γιώργου Ζογγολόπουλου 

Ήταν ο πρώτος γλύπτης που ξεκίνησε τα αφαιρετικά έργα στην Ελλάδα σε δημόσιο χώρο στη δεκαετία του 1950.

Το πρώτο αφαιρετικό του έργο ήταν ο «Χορός του Ζαλόγγου», το οποίο πλέον αποτελεί Μνημείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Πρόκειται για ένα έργο μνημειακών διαστάσεων –18 μ. μήκος και 15 μ. ύψος– σε δύσβατη περιοχή, η κατασκευή του οποίου διήρκεσε αρκετά χρόνια, λόγω της δυσπρόσιτης θέσης του αλλά και του μεγέθους του. Το αποτέλεσμα ήταν ένα εμβληματικό γλυπτό, ένα από τα μεγαλύτερα έργα σε δημόσιο χώρο στην Ελλάδα. Η πρόσβαση σ’ αυτό είναι δύσκολη, καθώς χρειάζεται να ανέβεις 410 σκαλοπάτια, ωστόσο αυτό που αντικρίζεις φτάνοντας αξίζει πραγματικά τον κόπο.

Cor-Ten: Το έργο που τάραξε τα… νερά της Θεσσαλονίκης τη δεκαετία του 1960

To δεύτερο χαρακτηριστικό έργο του Ζογγολόπουλου σε δημόσιο χώρο ήταν το αφαιρετικό Cor-Ten, που δημιούργησε τη δεκαετία του 1960. «Το γλυπτό, που στήθηκε έξω από τη ΔΕΘ στη Θεσσαλονίκη, προκάλεσε αρχικά έντονες αντιδράσεις, το στήριξαν όμως οι διανοούμενοι και οι πανεπιστημιακοί της πόλης, με αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα ένα από τα τοπόσημα της συμπρωτεύουσας».

Η ιστορία πίσω από τις «Ομπρέλες», το σήμα κατατεθέν της Θεσσαλονίκης

Το 1995 οι «Ομπρέλες» τοποθετήθηκαν στην είσοδο της Μπιενάλε της Βενετίας, σε πλωτή εξέδρα, ύστερα από σχετική άδεια του λιμεναρχείου της πόλης. Η ίδια η διοργανώτρια αρχή αποδέχθηκε σιωπηρά την εγκατάσταση, συνηγορώντας ουσιαστικά στο να γίνει το γλυπτό σήμα κατατεθέν της για τη συγκεκριμένη χρονιά. «Τις “Ομπρέλες” τις είχε εμπνευστεί από έναν πίνακα της συζύγου του Ελένης, που ήταν ζωγράφος. Ο Ζογγολόπουλος ήταν 97 ετών όταν τις φιλοτέχνησε. Στη συνέχεια τοποθετήθηκαν στην παραλία το 1997, τη χρονιά που η Θεσσαλονίκη ανακηρύχθηκε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. Ωστόσο, στο σημείο στο οποίο είχαν τοποθετηθεί δεν ήταν πολύ ορατές. Όταν έγινε η ανάπλαση της Νέας Παραλίας, το 2013, χάρη στις ενέργειες του Ιδρύματος, μεταφέρθηκαν στο σημείο όπου βρίσκονται τώρα και αποτελούν το σήμα κατατεθέν της πόλης αλλά και ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα έργα του καλλιτέχνη.

Το 1995 τοποθετήθηκε μια παραλλαγή του υδροκινητικού έργου «Ομπρέλες» στην κεντρική είσοδο στο Cour d’ Honneur του κτιρίου του Συμβουλίου Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες, ενώ λίγο αργότερα, το 1998, μια διαφορετική παραλλαγή του έργου τοποθετήθηκε στην Αθήνα, στο Παλαιό Ψυχικό, περιοχή κατοικίας του Γιώργου Ζογγολόπουλου». Επίσης, το 2018 οι «Ομπρέλες» τοποθετήθηκαν στην παραλία του Ελ Αλαμέιν στην Αίγυπτο και στήθηκαν πάνω στην άμμο, παραπέμποντας σε ένα παλιό τραγούδι της περιοχής που μιλά για ομπρέλες πάνω στην αμμουδιά.

 Το Tel Néant το εμπνεύστηκε σε ένα ταξίδι  του στην Ελβετία

Ο Νίκος και η Υβόννη Θεοδωρίδη συνόδευαν τον Γιώργο Ζογγολόπουλο στην Ελβετία για να επισκεφθεί έναν οφθαλμίατρο. Στο τρένο παρατήρησε τα τεράστια «αυτιά» που έχουν για τηλεπικοινωνίες και εντυπωσιάστηκε. Επιστρέφοντας, δημιούργησε το Tel Néant: «O αρχικός του τίτλος ήταν “Μήνυμα προς το υπερπέραν”, ενώ στη συνέχεια του έδωσε τον γαλλικό τίτλο που παραπέμπει σ’ αυτό. Ήταν η εποχή που είχε πεθάνει η σύζυγός του και το έργο αυτό αποτελούσε φόρο τιμής σ’ εκείνη, ήταν ένας τρόπος επικοινωνίας μαζί της». Το γλυπτό πρωτοπαρουσιάστηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1997, ενώ έναν χρόνο αργότερα ταξίδεψε στη Γερμανία και παρουσιάστηκε στο Βερολίνο και στη Βαϊμάρη. Έπειτα αγοράστηκε από τον ΟΤΕ και τοποθετήθηκε έξω από το Μέγαρο στο Μαρούσι, ενώ σε μικρότερο μέγεθος έχει τοποθετηθεί και στον Κήπο του Προεδρικού Μεγάρου, μαζί με άλλα έργα του Ζογγολόπουλου.

Οι Ομπρέλες του Συντάγματος

Ο Νίκος Θεοδωρίδης θυμάται πώς, μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, ο Ζογγολόπουλος σχεδίασε το γλυπτό που βρίσκεται στο Μετρό του Συντάγματος: «Τον είχε καλέσει ο τότε υπουργός Δημοσίων έργων, ο Λαλιώτης, ώστε να φιλοτεχνήσει κάποιο έργο για τον κεντρικό αυτό σταθμό του μετρό. Μιλάμε για την περίοδο 2001-2, που τότε ήταν ήδη 100 ετών. Ο Ζογγολόπουλος επισκέφθηκε τον ημιτελή σταθμό και την ώρα που βρισκόταν εκεί είδε κάτι εργάτες που ετοιμάζονταν να μπαζώσουν μια τρύπα. Ήταν η τρύπα απ’ όπου είχε περάσει ο Μετροπόντικας για ν’ ανοίξει τη σήραγγα. Τότε του ήρθε η ιδέα. Τους ζήτησε να μην την κλείσουν και να του δώσουν 48 ώρες ώστε να καταθέσει την πρότασή του. Μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο, συνέταξε όχι μία αλλά τρεις προτάσεις. Επικράτησε αυτή που βλέπουμε σήμερα στο μετρό, ένα έργο συνολικού ύψους 25 μέτρων. Έντυσε όλο το πηγάδι με ανοξείδωτο υλικό και κρέμασε ομπρέλες και σκάλες. Εδώ μάλιστα χρησιμοποίησε και χρώμα, κάτι που δεν έκανε συχνά».

 Η ιστορία του έργου «Γοργοπόταμος», που δεν εγκαταστάθηκε ποτέ

Αυτό το έργο ήταν η πρόταση του Ζογγολόπουλου σε έναν διαγωνισμό του ΥΠΠΟ για ένα μνημείο στην περιοχή του Γοργοποτάμου. Η πρόταση πήρε μεν το πρώτο βραβείο, αλλά εντέλει δεν εγκαταστάθηκε ποτέ. Κάποια χρόνια μετά, ο πρόεδρος του Ιδρύματος κ. Νίκος Θεοδωρίδης είχε προτείνει να τοποθετηθεί το έργο στο παρκάκι που είναι μπροστά στο Γκάζι, που ενδεχομένως να είναι ο μόνος χώρος στην Αθήνα όπου θα μπορούσε να στηθεί: «Στη μελέτη του είχε προβλέψει να φτιαχτεί ένα έργο με 18 μέτρα ύψος και 6 μέτρα διάμετρο. Πρόκειται για έναν κύβο, μέσα στον οποίο βρίσκεται μια σφαίρα. Το σκεπτικό γύρω από αυτή την κατασκευή ήταν ότι δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες (ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ) συνεργάστηκαν για να πραγματοποιήσουν το πρώτο σαμποτάζ ενάντια στον εχθρό. Παράλληλα, μέσα στο έργο υπάρχουν και σήμαντρα, τα οποία θα χτυπούσαν με τον αέρα. Το έργο αυτό δεν τοποθετήθηκε εντέλει ποτέ στον Γοργοπόταμο».

 Ο «Ποσειδώνας», που δεν εγκαταστάθηκε ποτέ στην Ομόνοια

Άλλο ένα βραβευμένο έργο-πρόταση του Ζογγολόπουλου που δεν βρήκε ποτέ τη θέση του στον δημόσιο χώρο της Αθήνας ήταν ο «Ποσειδώνας», του 1958. Η ιδέα ήταν να τοποθετηθεί το ύψους 12 μέτρων άγαλμα του θεού ανάμεσα στους πίδακες στην Πλατεία Ομονοίας. Τι δουλειά έχει όμως ένας Ποσειδώνας στη στεριά; «Αυτό που θέλησε να αποτυπώσει ο καλλιτέχνης ήταν ένα ενσταντανέ από τη μονομαχία της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα, που βρίσκεται στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα. Η μεν Αθηνά έσκαψε με το δόρυ της και βγήκε ένα κουκούτσι ελιάς, ενώ ο Ποσειδώνας χτύπησε τον βράχο και αναπήδησε νερό. Ωστόσο, το 2014, σχεδόν 60 χρόνια μετά, το ίδρυμα κατάφερε να στήσει αυτό το έργο στις ΗΠΑ στην Πενσιλβάνια Άβενιου της Ουάσινγκτον, έξω από το Milton School of Public Health, 500 μέτρα από τον Λευκό Οίκο».

 Το τελευταίο του έργο το φιλοτέχνησε βαδίζοντας προς τα 102 του χρόνια

Πρόκειται για το γλυπτό «Ειράνα» (Ειρήνη στη δωρική διάλεκτο). Μπορεί κανείς να το δει στην Υπαίθρια Γλυπτοθήκη στο Ψυχικό και να μάθει περισσότερα γι’ αυτό στις καθιερωμένες ξεναγήσεις που οργανώνει το ίδρυμα.

 Το πρώτο επιχρωματισμένο έργο ήταν η «Αφαία», που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη.

«Ο Ζογγολόπουλος δεν συνήθιζε να χρωματίζει τα έργα του». Η Αφαία, μέρος μιας σειράς έργων με ονομασίες τόπων –Μυκήνες, Δελφοί κ.λπ.– που φιλοτέχνησε μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1960, είναι το μόνο από αυτή τη σειρά που αποφάσισε να χρωματίσει. 22 χρόνια μετά, ερευνητές στο Μουσείο του Μονάχου ανακάλυψαν ότι η ζωφόρος που έχουν ξεσηκώσει από τον ναό της Αφαίας για να κοσμεί το μουσείο τους ήταν επιχρωματισμένη. Παρόλο που ο Ζογγολόπουλος δεν το γνώριζε αυτό, από ένστικτο έβαλε χρώμα.

 Ζωγραφική και γλυπτική

«Η ζωγραφική ήταν προτέρα της γλυπτικής»,  αυτή ήταν η άποψή του για τη ζωγραφική, γιατί θεωρούσε ότι δεν μπορείς να κάνεις ένα γλυπτό αν δεν το ζωγραφίσεις πρώτα. Από μικρό παιδί ζωγράφιζε σαν ενήλικας. Ωστόσο, δεν ήθελε να δείξει στο κοινό τα έργα του. Για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν κάποια ζωγραφικά του σε εκθέσεις (Art Thessaloniki, στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, στο Μέγαρο Μουσικής της Αθήνας και στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Ρόδο) αφού είχε φύγει από τη ζωή. Τα ζωγραφικά έργα που έχει στην κατοχή του το Ίδρυμα είναι πάνω από 300, αλλά ελάχιστα έχουν παρουσιαστεί δημοσίως.

 Ήταν γλύπτης επί 80 χρόνια

« Ήταν σαν να ήταν μαζί πέντε γλύπτες, αφού η τέχνη του περνάει από διάφορες φάσεις μέσα στα χρόνια. Ξεκίνησε όπως όλοι με μνημεία κατά παραγγελία για τον δημόσιο χώρο. Αλλά ήταν πάντα πιο μπροστά από την εποχή του και παρακολουθούσε τι γινόταν στο εξωτερικό. Όταν πήγαινε στις Μπιενάλε στα 97 και τα 98 του χρόνια και μετέφερε τα έργα του με κάτι τεράστιες φορτηγίδες, κάθε φορά σκεφτόταν ποιο θα είναι το έργο του για την επόμενη. Κι έκανε σχέδια μακροπρόθεσμα, παρόλο που βρισκόταν κοντά στα 100 του έτη». Επειδή δεν σταμάτησε ποτέ να δημιουργεί έχει τόσα έργα που θα μπορούσε να γεμίσει ένα ολόκληρο μουσείο. 

Ο Ζογγολόπουλος δεν δίδασκε

Θα μπορούσε να είχε γίνει καθηγητής στην ΑΣΚΤ, αλλά δεν το θέλησε ποτέ. Ήθελε μόνο να δημιουργεί, να κάνει έργα μέχρι το τέλος της ζωής του. Και δεν σταμάτησε ποτέ να μαθαίνει και να διαβάζει.

Είχε εργαστεί στο Υπουργείο Παιδείας  και είχε σχεδιάσει πολλά σχολεία

Στη δεκαετία του 1930 εργάστηκε για ένα μεγάλο διάστημα στο Αρχιτεκτονικό Τμήμα του Υπουργείου Παιδείας, μελετώντας κυρίως σχολικά συγκροτήματα. «Στην ομάδα θα ενταχθεί ο Γιώργος Ζογγολόπουλος, αρχικά ως σχεδιαστής και μακετίστας και στη συνέχεια ως ισότιμος αρχιτέκτων ένας νεαρός γλύπτης απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών. Φίλος με τους περισσότερους απ’ αυτούς και έχοντας δουλέψει για ένα διάστημα δίπλα στον Ορλάνδο στο Τμήμα Αναστηλώσεων ο Ζογγολόπουλος θα σχεδιάσει μια μεγάλη σειρά από σχολικά κτίρια και γυμναστήρια, όπως τα δημοτικά σχολεία Μυτιλήνης (1932), Βέλλου Κορινθίας (1930), το 6ο Πειραιά (1931), το δημοτικό σχολείο Κέρκυρας (1933), τα διδακτήρια Άρτας (1932-35), Πρεβέζης (1935), Άμφισσας (1939-40), Καλαβρύτων κλπ. Ανάμεσά τους και το διδακτήριο Κηφισιάς, ένα εξατάξιο δημοτικό με αίθουσα χειροτεχνίας και εστιατόριο. Στην αρχή χρησιμοποιούσε τις σφραγίδες άλλων στα σχέδιά του, καθώς δεν ήταν μηχανικός ώστε να μπορέσει να υπογράψει ο ίδιος. Στη συνέχεια, επειδή τα κτίριά του ήταν πολύ όμορφα, του έδωσαν την άδεια να τα υπογράφει ο ίδιος.

 Αιώνιος έφηβος

«Δεν του άρεσε να τον αποκαλούν αιώνιο έφηβο. Αν και είναι ένας χαρακτηρισμός που του έχουν αποδώσει λόγω της ακούραστης ενέργειάς του. Και πραγματικά, είχε απίστευτη ενεργητικότητα και οξυδέρκεια μέχρι που έφυγε από τη ζωή».

Το Κοινωφελές Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου 

Το Κοινωφελές Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου συστήθηκε με πρωτοβουλία του ίδιου του καλλιτέχνη το 2004, ενώ ήταν ακόμη εν ζωή. Σε αυτό κληροδότησε ο Γεώργιος Ζογγολόπουλος το καλλιτεχνικό έργο το δικό του και της συζύγου του, της ζωγράφου Ελένης Ζογγολοπούλου. Στεγάζεται στο σημείο όπου ήταν άλλοτε το σπίτι και το ατελιέ τους. Όπως μου ανέφερε η Υβόννη Θεοδωρίδου: «Είμαστε περήφανοι που διαχειριζόμαστε το τεράστιο έργο του, γιατί μας έχει ορίσει κληρονόμους και στο διαχειριστικό, αλλά και στο πνευματικό και ηθικό του έργο. Αυτό είναι βαρύ για εμάς και αποτελεί τεράστια ευθύνη. Αλλά όλα τα κέρδη η υπερηφάνεια και η αγάπη που έχουμε για τον άνθρωπο τα αντισταθμίζει. 20 χρόνια τώρα μας λείπει πολύ. Και παρόλο που γνωρίζουμε ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της δημιουργίας τους (του Γιώργου και της Ελένης), συνεχώς ανακαλύπτουμε τον Γιώργο Ζογγολόπουλο και με μεγάλη μας έκπληξη αποκαλύπτονται σ’ εμάς νέα πλάνα, βάσει των οποίων προχωράμε».

Κυριολεκτικά λίγα βήματα από το Ίδρυμα θα βρείτε την Υπαίθρια Γλυπτοθήκη, ένα έργο του Ιδρύματος, σε συνεργασία με τον Δήμο Ψυχικού, που παρουσιάζει σε μικρότερες διαστάσεις μερικά από τα σημαντικότερα έργα του καλλιτέχνη. Το Ίδρυμα διοργανώνει ξεναγήσεις για μικρούς και μεγάλους. Παράλληλα, συμμετέχει στο πρόγραμμα «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία», οπότε δέχεται συχνά επισκέψεις σχολείων, ενώ διοργανώνει και εργαστήρια όπου τα παιδιά, παίρνοντας έμπνευση από τα έργα του, φτιάχνουν τις δικές τους δημιουργίες.

Το Ίδρυμα διοργανώνει πολύ συχνά εκθέσεις σε συνεργασία με άλλους φορείς, ώστε να παρουσιαστεί το έργο του Ζογγολόπουλου σε Ελλάδα και εξωτερικό, φωτίζοντας κάθε φορά διαφορετικές πτυχές του. Ξεχωρίζουμε την έκθεση «Τα έργα ηχούν σαν μουσική» στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, σε επιμέλεια της Κατερίνας Κοσκινά. Η έκθεση είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας του Ο.Μ.Μ.Θ. με το Ίδρυμα Γεωργίου Ζογγολόπουλου και την Art Thessaloniki (Δεκέμβριος 2022 - Μάρτιος 2023). Μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα έκθεση ήταν η «Αγωγή ζωής» στο Κολλέγιο Αθηνών, σε επιμέλεια της Ίριδας Κρητικού. Πρωτότυπες μουσικές συνθέσεις από τον Γεώργιο Βούκανο συνόδευαν κάθε γλυπτό ξεχωριστά (Μάιος-Ιούλιος 2023). Αυτές οι δυο εκθέσεις παραπέμπουν και σε μια ρήση του ίδιου του γλύπτη: «Ορισμένα έργα, όταν τα βλέπεις, ακούς και μουσική μαζί τους».

Κάθε χρόνο, το Ίδρυμα, σε συνεργασία με την UNESCO, συμμετέχει στην παγκόσμια καμπάνια «Orange the World» φωταγωγώντας εμβληματικά γλυπτά του Γιώργου Ζογγολόπουλου με πορτοκαλί χρώμα για την Παγκόσμια Ημέρα Εξάλειψης της Βίας κατά των Γυναικών. Την πρώτη φορά που συμμετείχε στην εν λόγω δράση επέλεξε συμβολικά να φωταγωγήσει το έργο «Χορός του Ζαλόγγου».

Μια πολύ σημαντική δράση του Ιδρύματος είναι η έκθεση σημαντικών έργων του Γιώργου Ζογγολόπουλου στον Κήπο του Προεδρικού Μεγάρου, όπου εδώ και κάποια χρόνια φιλοξενείται Γλυπτοθήκη με έργα σπουδαίων Ελλήνων καλλιτεχνών, επισκέψιμη στο κοινό. Το Τel Néant μάλιστα –που είναι το πρώτο έργο του που τοποθετήθηκε εκεί– δεσπόζει σε περίοπτο σημείο.

Τέλος, το Ίδρυμα φροντίζει και για την προώθηση του έργου του Ζογγολόπουλου στο εξωτερικό. Άλλωστε ο ίδιος ήταν πολίτης του κόσμου, καθώς πέρα από το ότι ταξίδευε πολύ, ζούσε έξι μήνες τον χρόνο στο Παρίσι και έξι στην Ελλάδα. Το έργο του «Ολυμπιακοί κύκλοι» κοσμεί τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών. Το γλυπτό αυτό το είχε δώσει ως χρησιδάνειο ο γλύπτης, αλλά με ενέργειες του Ιδρύματος σήμερα αποτελεί ιδιοκτησία του αεροδρομίου. Υπάρχουν, επίσης, πολλά έργα του που εκτίθενται στο εξωτερικό, όπως εκείνα που έχουμε αναφέρει παραπάνω.