Η Αθήνα του μέλλοντος

Μια πόλη πρέπει να πετυχαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα ταυτόχρονα, με βασικότερο το να επιτρέπει στον μέγιστο δυνατό αριθμό ανθρώπων να επιβιώνουν, να κινούνται και να συγχρωτίζονται, χωρίς να βλάπτουν ο ένας τον άλλον. Από εκεί ξεκινούν και οι νόμοι, και οι καλοί τρόποι, και οι θεσμοί, και η καινοτομία – ο αέναος πειραματισμός για το καινούργιο, για το διαφορετικό.

Η πόλη είναι η σπουδαιότερη ανθρώπινη εφεύρεση. Είναι το οικοσύστημα που επέτρεψε την εξέλιξη και ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους, των ομάδων, των κοινοτήτων, των κοινωνιών, των κρατών, αλλά και του τουρισμού, της παγκόσμιας συνύπαρξης. Στα κέντρα των πόλεων συγκεντρώνεται σταδιακά η εξουσία, ο πλούτος, το εμπόριο, η βιομηχανία, η γνώση, η τέχνη, η φιλοσοφία, η παιδεία, η δημοκρατία, ο διάλογος, τα κοινωνικά κινήματα, οι τάσεις, η νεολαία, η τεχνολογία, η μόδα. Στον πυρήνα της αποστολής και τις ακμής μιας πόλης βρίσκεται μία πολύ απλή ιδέα: η άφιξη και ενσωμάτωση διαφορετικών ανθρώπων και κοινοτήτων∙ η βιοποικιλότητα και ο κοσμοπολιτισμός που λειτουργεί σαν οξυγόνο για μια κοινωνία. 

Όταν οι πόλεις είναι πορώδεις, όταν προστατεύουν τη μνήμη και ταυτόχρονα αφομοιώνουν τη διαφορετικότητα, όταν στο περιθώριό τους επιτρέπουν την εμφάνιση και ζύμωση αναδυόμενων φαινομένων, τότε ακμάζουν. Όταν κλείνονται στον εαυτό τους και κοιτάνε μόνο προς τα πίσω, τότε είτε πεθαίνουν είτε γίνονται μαυσωλεία και θεματικά πάρκα για τουρίστες.

Μία από τις σημαντικότερες αλλά και πιο παραμελημένες λειτουργίες του δημόσιου χώρου, και πιο συγκεκριμένα του αστικού τοπίου, είναι ότι αποτελεί βασικό μοχλό κοινωνικοποίησης του ατόμου και ταυτόχρονα απελευθέρωσής του από το κοινωνικό σύνολο∙ ο χώρος στον οποίο τα άτομα θα έχουν τα ερεθίσματα και τις ευκαιρίες για να αναπτυχθούν. 

Το αστικό τοπίο ως καμβάς του μέλλοντος 

Το αστικό τοπίο καλώς θεωρείται ένας τεράστιος καμβάς στον οποίον (δυστυχώς μόνο θεωρητικά) όλοι μας έχουμε το δικαίωμα να οραματιστούμε, να παίξουμε, να φανταστούμε και να σχεδιάσουμε εναλλακτικά μέλλοντα. Στην πραγματικότητα, αυτό που σήμερα αναγνωρίζουμε ως πόλη μας όταν κοιτάμε τριγύρω, είναι ένα κολάζ οραματικών ή πεζών ή και τυχαίων επιλογών που έκαναν συγκεκριμένοι αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι και πολιτικοί. 

Με την ανοικοδόμηση της Ευρώπης μετά το τέλος του Β΄ ΠΠ, και ειδικά από τη δεκαετία του 1960, η ιστορία των μεγάλων πόλεων είναι συνυφασμένη με διάφορα οράματα και πειράματα, πολλά εκ των οποίων απέτυχαν οικτρά. 

Το Milton Keynes –μια νέα πόλη που «φυτεύτηκε» 80 χλμ. βόρεια του Λονδίνου– θεωρείται υπόδειγμα του τι συμβαίνει όταν κάποιοι σχεδιάζουν πόλεις στο σχεδιαστήριο και όχι με βάση την οργανική χρήση (ο πρόεδρος του Βασιλικού Ινστιτούτου για τον Σχεδιασμό των Πόλεων το αποκάλεσε «άχρωμο, ανέλικτο, αποστειρωμένο και εντελώς βαρετό»). 

Το City του Λονδίνου μετατράπηκε σε (γκρίζο) επιχειρηματικό Γκόθαμ Σίτι, που νεκρώνει τα βράδια και τα Σαββατοκύριακα. Στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, η πρότυπη κοινότητα του (γκρίζου) Thamesmead, με τα μεγάλα συγκροτήματα πολυκατοικιών, κατέληξε να γίνει γκέτο φτώχειας και εγκληματικότητας, το δυστοπικό σκηνικό στο «Κουρδιστό πορτοκάλι» του Κιούμπρικ. Το (γυάλινο και κυρίως γκρίζο) Canary Wharf –στα παλιά Docklands– έγινε ένα λαμπερό αλλά ακατανόητα δαιδαλώδες και αποστειρωμένο επιχειρηματικό κέντρο, αποκομμένο από την υπόλοιπη πόλη. Στο εξίσου λαμπερό, αποστειρωμένο και δυστοπικό, κουβετιανών συμφερόνων (γκρι) More London στη London Bridge απαγορεύονται τα παιχνίδια με μπάλες, οι διαδηλώσεις και οι μουσικοί του δρόμου, ενώ ιδιωτικοί φρουροί πηγαινοέρχονται. 

Τα ίδια συμβαίνουν παντού στο Λονδίνο και σε άλλες πόλεις της Δύσης. Αδιάφοροι ουρανοξύστες ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια σε νέες ή «εξευγενισμένες» γειτονιές. Εξαγοράζονται από Ρώσους, Κινέζους και Άραβες ολιγάρχες, που έτσι παρκάρουν με ασφάλεια (όταν δεν ξεπλένουν) τα χρήματά τους. Πολλά κτίρια μένουν άδεια, αφού οι τιμές τους δεν αφορούν τις εκατοντάδες χιλιάδες που ψάχνουν απεγνωσμένα για στέγη. Αυτές είναι οι άψυχες γειτονιές αρχιτεκτόνων-celebrities (των λεγόμενων starchitects), όπως ο Νόρμαν Φόστερ, οι οποίοι μάλλον δεν χρειάζεται ποτέ να κάνουν οι ίδιοι χρήση του δημόσιου χώρου που σχεδιάζουν και σίγουρα δεν έχουν τις ανάγκες και την καθημερινότητα των ανθρώπων που όντως χρησιμοποιούν περισσότερο απ’ όλους τον δημόσιο χώρο, όπως οι φοιτητές, οι μετανάστες εργάτες, οι άστεγοι, οι τουρίστες, οι οικογένειες με μικρά παιδιά, οι ηλικιωμένοι, οι εργαζόμενοι. 

Μαθήματα για την Αθήνα 

Η Αθήνα –τουλάχιστον σε ένα μεγάλο μέρος της, ίσως όχι τόσο στα Νότια Προάστια– είναι πολύ λιγότερο ευέλικτη από άλλες μεγαλουπόλεις της Δύσης, και αυτό λειτούργησε ως παράγοντας καθυστέρησης και ταυτόχρονα προστασίας από επιπόλαιες κινήσεις, που, εννιά στις δέκα φορές, είναι συνυφασμένες με συγκεκριμένα επιχειρηματικά συμφέροντα. 

Με εξαίρεση φυσικά το μετρό και το τραμ, και την περίπτωση του νότιου άξονα, από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος μέχρι το Ελληνικό, ένας άξονας που είναι ακόμα υπό διαμόρφωση και θα κριθεί από τον Αθηναίο του μέλλοντος, αν περπατήσει κανείς σε πολλές γειτονιές της Αθήνας και ταυτόχρονα κοιτάξει παλιές φωτογραφίες και βίντεο των δεκαετιών του 1980 και του 1990, θα διαπιστώσει ότι η πόλη δεν έχει αλλάξει ουσιαστικά σχεδόν καθόλου. 

Τα αυτοκίνητα είναι λίγο διαφορετικά, όπως και οι φίρμες των μαγαζιών, ενώ αρκετοί κινηματογράφοι αντικαταστάθηκαν από θέατρα και σούπερ μάρκετ. Αρκετά νεοκλασικά ή παλιά λαϊκά σπίτια χάθηκαν, ειδικά με τον σεισμό του 1999, μερικές στοές και μικρομάγαζα έκλεισαν, ειδικά στην κρίση, και πολλά ξενοδοχεία άνοιξαν μετά από αυτή. Ωστόσο επί της ουσίας, το cityscape της Αθήνας, η εμπειρία του κατοίκου-επισκέπτη, ο αρχιτεκτονικός, πολεοδομικός και αισθητικός ιστός της Αθήνας, από το Παγκράτι μέχρι την Κυψέλη, από τα Πατήσια μέχρι το Γκύζη, από τους Αμπελόκηπους μέχρι το ιστορικό κέντρο, είναι σχεδόν πανομοιότυπος εδώ και 40 και χρόνια. 

Τι σημαίνει αυτό; Ότι κατά πάσα πιθανότητα (και αν αποφύγουμε κάποιον καταστροφικό σεισμό), η Αθήνα του 2050 και του 2060 δεν θα μοιάζει ούτε με το Τόκιο, ούτε με τη Νέα Υόρκη, ούτε με ταινία επιστημονικής φαντασίας, αλλά περίπου με τη σημερινή Αθήνα.

Και τι σημαίνει αυτό με τη σειρά του;

Ότι στα όρια του εφικτού –στα όρια που θέτει η οικονομική επιφάνεια και μεταρρυθμιστική επάρκεια αυτού του ελληνικού κράτους που έχουμε, και εν μέσω τεράστιων παγκόσμιων προκλήσεων, με πρώτη την κλιματική κρίση– η «υπάρχουσα Αθήνα» του μέλλοντος θα είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μια απλώς λίγο καλύτερη, περισσότερο (αντί για λιγότερο) ανθεκτική, πιο προσβάσιμη, πιο ζωντανή Αθήνα∙ μια Αθήνα που θα έχει εξελιχθεί οργανικά, με ώριμο σχέδιο, με μικρά αλλά συνεχή και σταθερά ρεαλιστικά βήματα, και με σεβασμό στον τεράστιο και υποτιμημένο αρχιτεκτονικό και περιβαλλοντικό της πλούτο∙ και όχι μια Αθήνα της οποίας διάφορα «φιλέτα», τοπόσημα, υπηρεσίες ή έκτακτες ανάγκες θα αρχίσουν να πετιούνται αλόγιστα, μέσα από τεράστιες λαμπερές καμπάνιες, σε εργολάβους καρχαρίες και μεσσίες της τεχνολογίας. 

Συζητάμε για το αν η Αθήνα χρειάζεται CCTV (κάμερες κλειστού κυκλώματος) όπως το Λονδίνο. Αν έχουμε αντίληψη του πώς λειτουργούν οι κάμερες αυτές σε χώρες όπως η Βρετανία ή η Κίνα –όπου, για παράδειγμα, μια παράβαση καταγράφεται σε κάμερα και μετά λαμβάνεις στο σπίτι σου την κλήση, την οποία εξοφλείς ηλεκτρονικά–, αντιλαμβανόμαστε ότι το να δαπανήσουμε απλώς μερικά εκατομμύρια σε κάμερες, όταν ο δημόσιος χώρος παραμένει έρμαιο ομάδων οργανωμένου και μη εγκλήματος, δεν αρκεί. 

Πώς θα επιβιώσουν οι κάμερες σε μια πόλη στην οποία δεν μένει τοίχος χωρίς γκραφίτι; Πού θα βρεθούν οι εκατοντάδες υπάλληλοι που θα πρέπει να στελεχώσουν τα κέντρα ελέγχου; Τι θα πρωτοκαταγράψουν οι κάμερες σε μια πόλη στην οποία οι οδηγοί περνάνε με κόκκινο ενώ μιλούν στο κινητό, πηγαίνουν ανάποδα και διπλοπαρκάρουν στη σβησμένη λεωφορειολωρίδα ή στα τρύπια πεζοδρόμια που τα άνοιξε κάποτε ο πάροχος ρεύματος/οπτικής ίνας και από τότε χάσκουν ανοιχτά; 

Ξεκινώντας από τα στοιχειώδη 

Η ιδανική Αθήνα του μέλλοντος θα προστατεύσει και θα επιστρέψει στις βασικές αρχές της καλής πόλης – αρχές που κατέστησαν την Αθήνα μια από τις πιο ενδιαφέρουσες, κοσμοπολίτικες, ζωντανές και εν τέλει θελκτικές μητροπόλεις στον κόσμο. 

Οι αρχές αυτές είναι:

• η προστασία του κατοίκου από την ανομία και απειλές όπως φυσικές καταστροφές (φωτιές, πλημμύρες, σεισμούς), βιομηχανικά ατυχήματα και τρομοκρατία
• η μεικτή χρήση κατοικιών, καταστημάτων, επιχειρήσεων, υπηρεσιών – όχι μόνο στην ίδια γειτονιά ή στον ίδιο δρόμο, αλλά και στο ίδιο κτίριο
• η δημοκρατική πρόσβαση και κίνηση στην πόλη μέσα από την ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων και τη βελτίωση των δημόσιων συγκοινωνιών
• η προστασία και ανάπτυξη μικρομεσαίων και οικογενειακών επιχειρήσεων
• το κέντρο της πόλης όχι ως μαυσωλείο ή παιχνιδότοπος αναρχικών και τουριστών, αλλά ως λειτουργικός πυρήνας του κράτους, των επιχειρήσεων και της κοινωνίας, με δημόσιες υπηρεσίες, γραφεία επιχειρήσεων, μαγαζιά, σπίτια, μουσεία, θέατρα, κινηματογράφους, εστιατόρια (γι’ αυτό και είναι μέγα λάθος το ξερίζωμα υπουργείων και κυβερνητικών υπηρεσιών από το κέντρο της πόλης και ο εγκλεισμός τους στη φούσκα ενός κυβερνητικού πάρκου, που θα ξεκόψει ακόμη περισσότερο το πολιτικό προσωπικό από την κοινωνική πραγματικότητα)
• την αποφυγή και πάταξη της γκετοποίησης με κάθε τρόπο: κοινωνική μείξη (αυτή ήταν άλλωστε η ευεργετική λειτουργία της διαστρωμάτωσης στην πολυκατοικία), ενσωμάτωση και αφομοίωση μεταναστευτικών κοινοτήτων
• προστασία της πλατείας, ως του κατεξοχήν ανοιχτού δημόσιου χώρου στον οποίο συγκεντρώνονται διαφορετικές γενιές και κοινωνικές τάξεις
• διάσωση, συντήρηση, ανάδειξη και χρήση του αρχιτεκτονικού πλούτου
• πορώδης δημόσιος χώρος με ενσωμάτωση της τέχνης παντού: μουσικοί του δρόμου, θερινά σινεμά, φεστιβάλ, θέατρα σε περίεργους χώρους
• υποδοχή και ρυθμιζόμενη εκμετάλλευση του τουρισμού και της βραχυχρόνιας μίσθωσης και όχι καταστροφή της πόλης λόγω αυτών.

Όλα αυτά ίσως ακούγονται ουτοπικά ή αφηρημένα, αλλά ξεκινούν με εντελώς απτά, σχεδόν πεζά αιτήματα και μέτρα, όπως για παράδειγμα: 

• στοιχειώδη καθαριότητα
• καλύτερος έλεγχος εισιτηρίων στα ΜΜΜ, με περισσότερο και καλύτερα εκπαιδευμένο προσωπικό (τα έσοδα από τα εισιτήρια και τα πρόστιμα θα καλύψουν το κόστος)
• περισσότερα βαγόνια στον ΗΣΑΠ και το Μετρό, και πιο συχνά δρομολόγια
• πεζοδρόμια, όχι πεζοδρομήσεις
• επένδυση σε υπόγεια πάρκινγκ και εκμετάλλευση των πάρκινγκ των σούπερ μάρκετ
• συντήρηση και χρήση των διατηρητέων νεοκλασικών, Αrt deco, μοντερνιστικών και λαϊκών μονοκατοικιών της πόλης, μέσα από σοβαρά κίνητρα και match funding από το κράτος, την ΕΕ ή φιλανθρωπικά ιδρύματα, ώστε να στεγαστούν εκεί τουριστικές, κοινωνικές, δημόσιες ή ιδιωτικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις
• κέντρα υποδοχής αστέγων και μονάδες υποστήριξης τοξικοεξαρτημένων
• αντιπλημμυρικά μέτρα σε κάθε γειτονιά, δημόσιο κτίριο και πολυκατοικία
• σεισμικός έλεγχος και στατική ενίσχυση των παλαιότερων κτιρίων
• πρόστιμα και αντικίνητρα σε όσους δεν πληρώνουν κοινόχρηστα, παρατάνε διαμερίσματα άδεια ή εμποδίζουν την εύρυθμη λειτουργία της πολυκατοικίας
• αλλαγές στο νομικό, ιδιοκτησιακό και κληρονομικό καθεστώς, ώστε να σπάσει ο γόρδιος δεσμός των χιλιάδων διαμερισμάτων που παραμένουν άδεια και ανεκμετάλλευτα λόγω ιστορικών οικογενειακών ή άλλων διενέξεων.

Δεν είναι λαμπερές αυτές οι πρωτοβουλίες, ούτε εξάπτουν τη φαντασία, όπως ίσως θα έκανε μια τεράστια μακέτα, ούτε καλύπτουν την τεράστια γκάμα των πραγμάτων που πρέπει να γίνουν αύριο το πρωί, αν θέλουμε η πόλη μας να επιβιώσει στον 21o αιώνα. Εάν όμως εξασφαλίζαμε τα στοιχειώδη, τότε μόνο θα μπορούσαμε να συζητήσουμε για τα περαιτέρω.