Η ενοχοποίηση των θυμάτων, οι προκαταλήψεις, η πλάνη της λογικής, το φαινόμενο Bystander και η συμπεριφορά μας έναντι της Ουκρανίας.
Συμβαίνει συχνά: το θύμα ενός εγκλήματος ή οποιασδήποτε παράνομης πράξης θεωρείται εξ ολοκλήρου ή εν μέρει υπαίτιο για τη ζημιά που υπέστη. Αν και η ενοχοποίηση του θύματος παρατηρείται συνηθέστερα σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας και βιασμού, η γνώμη που έχει το ευρύ κοινό για το θύμα μπορεί να δικαιολογήσει το έγκλημα, να δημιουργήσει ελαφρυντικά για τον δράστη και να στιγματίσει το θύμα. Ο παθών που ακολουθεί τρόπο ζωής «υψηλού κινδύνου», που προκαλεί τον δράστη ή που φαίνεται μη αποδεκτό, αμαρτωλό ή ελλειμματικό, δεν εκλαμβάνεται ως θύμα και εξισώνεται με τον θύτη. Μάλιστα, σε μερικές κουλτούρες ενοχοποιούνται αποκλειστικά τα θύματα, ιδιαίτερα αν πρόκειται για γυναίκες που κακοποιούνται. Στην πραγματικότητα, σε όλες τις κουλτούρες: το 2016, μετά από σειρά σεξουαλικών επιθέσεων την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στη Γερμανία, η δήμαρχος της Κολωνίας Henriette Reker κάλεσε τις Γερμανίδες να υιοθετήσουν έναν «κώδικα συμπεριφοράς» που να μην προκαλεί τους αλλοδαπούς. Δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά που ακούστηκαν τέτοιες προτροπές.
Η ενοχοποίηση των θυμάτων συνδέεται με κάθε λογής προκαταλήψεις: σύμφωνα με την αντισημιτική μυθολογία, οι Εβραίοι πήγαν στα στρατόπεδα «σαν πρόβατα στη σφαγή»· ήταν παθητικοί και άβουλοι. Σύμφωνα με τη χονδροειδέστερη εκδοχή της ενοχοποίησης των εν λόγω θυμάτων, οι Εβραίοι «το είχαν παρακάνει», είχαν εισδύσει στο κράτος, επιδίδονταν σε τοκογλυφία κ.τ.λ.― ή, το παράκαναν αργότερα θρηνολογώντας για το Ολοκαύτωμα επί τόσες και τόσες δεκαετίες.
Αυτή η πλάνη της λογικής εμφανίζεται στον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο: αν δεν μας αρέσει το θύμα, αν είναι, για παράδειγμα, φιλονατοϊκό, φιλοδυτικό ή περιλαμβάνει αποκρουστικά στοιχεία ―στην προκειμένη περίπτωση, μυώδεις εθνικιστές, ίσως νεοναζί― καλά να πάθει. Εξάλλου, η ενοχοποίηση του θύματος συμβαδίζει ένα φαινόμενο Bystander: είμαστε θεατές ενός εγκλήματος και το παρακολουθούμε μαζί με πολλούς άλλους· η ευθύνη, μαζί με την ενσυναίσθηση, διαχέονται στο πλήθος ―κι αντί να τρέξουμε να βοηθήσουμε το θύμα, την προσοχή μας αποσπούν κάποια χαρακτηριστικά του που δεν βρίσκουμε του γούστου μας: μοιάζει λίγο με Νεάντερταλ! Μήπως θαυμάζει διαφορετικούς δικτάτορες από αυτούς που θαυμάζουμε εμείς; Και τα λοιπά. Με λίγα λόγια, παρά την κατάσταση έκτακτης ανάγκης που σημαίνει απειλή βλάβης και πραγματική βλάβη ―όπως είναι, λόγου χάρη, ένα ατύχημα στον δημόσιο χώρο― δεν σπεύδουμε να παράσχουμε πρώτες βοήθειες, να καλέσουμε την αστυνομία και το ασθενοφόρο: συζητάμε για το ποιόν του θύματος. Κυρίως συζητάμε αν το θύμα ανήκει στη δική μας ποδοσφαιρική ομάδα: σαν να είμαστε οπαδοί του Παναθηναϊκού και να μη βοηθάμε κάποιον που φοράει φανέλα του Ολυμπιακού, όταν μπροστά στα μάτια μας του επιτίθεται ένας μαχαιροβγάλτης.
Μια παράμετρος που καθορίζει αυτή τη συμπεριφορά έναντι της Ουκρανίας είναι το αγελαίο πνεύμα. Αν και στο εσωτερικό των παρατάξεων που δεν παίρνουν σαφή θέση εναντίον της επιτιθέμενης Ρωσίας, υπάρχουν άνθρωποι που θα ήθελαν να στηρίξουν την Ουκρανία, υπερτερεί το αίσθημα συνοχής της ομάδας το οποίο ενισχύεται από την παρανοειδή αντίληψη ότι εχθροί παραμονεύουν παντού. Ωστόσο, σε όλες τις προηγμένες χώρες, ο νόμος προβλέπει ποινές για τη μη παροχή βοήθειας σε άτομα που βρίσκονται σε κίνδυνο. Στην εποχή μας, ο «Καλός Σαμαρείτης» δεν είναι η εξαιρετική περίπτωση ανθρώπου με περίσσεια γενναιοδωρίας, είναι ο ίδιος ο πολίτης όπως τον περιγράφει το Σύνταγμα και οι νόμοι.
