Ο Θεοφάνης Τάσης απέναντι στον αλγοριθμικό του σωσία

Θυμάστε πώς ήταν η ζωή χωρίς τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης; Δεν έχουν περάσει δα και τόσο πολλά χρόνια – δύο, άντε τρία. Κι όμως, σε αυτό το διάστημα έχουν ανατραπεί πολλά: Από την εργασία έως των έρωτα… Για τον Θεοφάνη Τάση η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι σωτηρία, ούτε καταστροφή. Είναι επιταχυντής – ένας μηχανισμός που μας αναγκάζει να αντικρίσουμε τη δική μας σκέψη να επιστρέφεται από έναν αλγόριθμο, γυμνή από το συναίσθημα που τη γέννησε. Σε αυτή τη συνθήκη, η φιλοσοφία αποκτά ξανά χρησιμότητα.

Ζήτησα από τον φιλόσοφο να ανοίξουμε τη συζήτηση: για την ανθρώπινη σκέψη, την έννοια της «ανθρωπινότητας», την ψηφιακή εποχή και τα υπαρξιακά ρίσκα, αλλά και για τη γραφή, που διαμορφώνεται σε πεδία όπου πλέον άνθρωπος και μηχανή συνυπάρχουν.

Ο Θεοφάνης Τάσης διδάσκει στην Αυστρία και στην Ελβετία. Η έρευνά του εστιάζει στη σχέση πολιτικής, ηθικής και ψηφιακής τεχνολογίας, με επίκεντρο τις έννοιες της εικόνας, της τέχνης του βίου, της ανθρώπινης αναβάθμισης και της θνητότητας.

Το «ύφος» της τεχνητής νοημοσύνης

Μιλώντας για τη διευκόλυνση που προσφέρουν τα συστήματα της ΤΝ για την παραγωγή κειμένου, ο Θεοφάνης Τάσης εξηγεί: «Ο τρόπος γραφής που κυριαρχεί είναι ομογενοποιημένος. Είναι το “ύφος της τεχνητής νοημοσύνης”. Το 80% των κειμένων στο διαδίκτυο είναι πλέον γραμμένα από τεχνητή νοημοσύνη. Γνωστοί συγγραφείς, άρθρα, αναρτήσεις... Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: έχουν χάσει το προσωπικό τους ύφος. Άλλοτε τα κείμενα είναι 100% γραμμένα από ΤΝ, άλλοτε σε μεγάλο βαθμό». Η εξατομίκευση της γραφής, αυτή η λεπτή απόχρωση που ξεχωρίζει τον έναν από τον άλλο, διαβρώνεται από έναν αόρατο αλγόριθμο που γεννά ομοιομορφία. «Για μένα, το ύφος είναι αποτύπωμα. Όπως το δακτυλικό αποτύπωμα, είναι μοναδικό. Όταν γράφω ή μιλώ, αυτό που εκφράζω δεν είναι απλώς περιεχόμενο, είναι η σφραγίδα μου», προσθέτει.

Ο ίδιος έχει πειραματιστεί με αυτά τα όρια. Το τελευταίο κεφάλαιο του νέου του βιβλίου κλείνει με μια συνομιλία του με την τεχνητή νοημοσύνη. Το περιγράφει ως πείραμα, αλλά και ως πρόκληση. «Ήθελα να σκεφτώ πάνω στο τι σημαίνει να φιλοσοφείς με μια τεχνητή νοημοσύνη – αν μπορεί να υπάρξει κάτι σαν “υβριδική φιλοσοφία”. Ένα είδος αυτοσχεδιασμού, ένας ψηφιακός μονόλογος, μια συνομιλία με τον αλγοριθμικό αντίλαλο της σκέψης μου», λέει κι εξηγεί: «Θα μπορούσε να είναι ένας σύγχρονος τρόπος αναβίωσης του πλατωνικού διαλόγου».

Οι καλύτεροι επαγγελματίες ήδη γράφουν υβριδικά. Άνθρωπος και μηχανή.

Στη συνέχεια επιστρέφει στο ζήτημα της παραγωγής κειμένων: «Θα γράφουμε υβριδικά. Οι καλύτεροι επαγγελματίες ήδη γράφουν υβριδικά. Άνθρωπος και μηχανή». Η κρίσιμη ερώτηση δεν είναι αν θα χρησιμοποιήσουμε ΤΝ, αλλά πού θα τη χρησιμοποιήσουμε.

Η άνεση που προσφέρει η Τεχνητή Νοημοσύνη

Ο Θεοφάνης Τάσης επισημαίνει πως η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι ούτε σωτηρία ούτε καταστροφή, αλλά ένας επιταχυντής που αναγκάζει τον άνθρωπο «να δει την ίδια του τη σκέψη να επιστρέφει πίσω, μέσα από έναν αλγόριθμο». Ακόμη κι όταν της ζητήσεις αυστηρή αξιολόγηση, το σύστημα τείνει να επιστρέφει γενικόλογες θετικές κρίσεις. Για να την κάνεις πραγματικά αυστηρή, χρειάζεται να «τερματίσεις την αυστηρότητα», να απαιτήσεις επίθεση στα επιχειρήματα, πηγές, λογικά κενά.

Μόνο έτσι η ΤΝ γίνεται εργαλείο κριτικής σκέψης: όχι για να γράφει αντί για τον άνθρωπο, αλλά για να του δείχνει αυτά που δεν βλέπει. Γι’ αυτό ο Τάσης θεωρεί ότι η ΤΝ θα μπορούσε να μετατραπεί και σε παιδαγωγικό εργαλείο: οι φοιτητές να γράφουν μόνοι τους και μετά να ζητούν από την ΤΝ να τους ασκήσει φιλοσοφική κριτική – ένα υβριδικό έργο ανθρώπου και «ψηφιακής αντιπαράθεσης».

Η κουβέντα πηγαίνει στη φυγοπονία, στην ευκολία. Για τον Τάση, η τεχνητή νοημοσύνη είναι η πιο πρόσφατη έκφραση ενός πανάρχαιου ανθρώπινου κινητήριου μοχλού: «ο πειρασμός της άνεσης». Από τον τροχό μέχρι τα μικροσκόπια, κάθε τεχνολογία υπήρξε μια νίκη της φυγοπονίας – με θετικό πρόσημο. Αλλά κάθε φορά που απαλλάσσουμε τον νου ή το σώμα από την προσπάθεια, «χάνουμε κάτι από τη δύναμη που μας έκανε ανθρώπους».

Ο δημοσιογράφος που δεν έχει έμπνευση θα αφήσει τη μηχανή να γράψει για λογαριασμό του. Το αποτέλεσμα θα είναι καλό, αλλά θα έχει χαθεί η χαρά της δημιουργίας.

«Γι’ αυτό βλέπεις σήμερα ακόμη και μηνύματα σε φίλους να απαντώνται από την τεχνητή νοημοσύνη». Στα κοινωνικά δίκτυα, στο LinkedIn, στις καθημερινές επικοινωνίες, οι αυτόματες απαντήσεις σβήνουν την ανθρώπινη παρουσία. «Καταλαβαίνεις ότι δεν σου απάντησε άνθρωπος. Σου απάντησε το σύστημα».

Σήμερα, εξηγεί, δεν εκχωρούμε στην ΤΝ ένα σωματικό έργο, αλλά την ίδια μας τη σκέψη: συγγραφή, κρίση, δημιουργία. Το θεωρεί αντίστοιχο με ό,τι συνέβη στο σκάκι: από τα υβριδικά τουρνουά φτάσαμε στον οριστικό θρίαμβο της μηχανής. «Το ίδιο θα γίνει και με τη γραφή. Ο δημοσιογράφος που δεν έχει έμπνευση θα αφήσει τη μηχανή να γράψει για λογαριασμό του. Και το αποτέλεσμα θα είναι καλό, αλλά θα έχει χαθεί η χαρά της δημιουργίας».

Η ψευδαίσθηση της επιλογής

Σε αυτό το σημείο η συζήτηση γυρίζει στην έννοια της ανθρωπινότητας. Ο Θεοφάνης Τάσης θέλει να την ορίσει πριν μιλήσει για τον κίνδυνο της απώλειάς της: «Ανθρωπινότητα είναι η θετική διάσταση της ανθρώπινης φύσης. Η ικανότητά μας να βλέπουμε το αόρατο, να μεταδίδουμε γνώση, να φανταζόμαστε, να συγκινούμαστε, να διεκδικούμε ομορφιά, δικαιοσύνη, ελευθερία. Δεν είναι κάτι στατικό. Μπορεί να εμπλουτιστεί αλλά και να χαθεί. Ο κίνδυνος είναι να αρχίσουμε να αναθέτουμε στην τεχνητή νοημοσύνη όλο και περισσότερα κομμάτια της σκέψης και της δημιουργικότητάς μας». Όταν χαθεί η αυτονομία, «σε δεύτερο στάδιο χάνεται και η ανθρωπινότητα».

Η παγίδα των τεχνητών συντρόφων

Η κουβέντα πηγαίνει στους «τεχνητούς συντρόφους», τις ψηφιακές οντότητες που υπόσχονται φιλία, έρωτα, συντροφικότητα χωρίς καμία δύσκολη πλευρά. «Η έλευση τεχνητών συντρόφων αντιπροσωπεύει έναν τρομακτικό κίνδυνο για την ανθρωπότητα». Όπως εξηγεί, μπορεί αρχικά τέτοιες εφαρμογές να έχουν θεραπευτική χρήση, υπό εποπτευόμενες συνθήκες και για συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. «Η πλειονότητα του πληθυσμού, όταν θα έχει μπροστά της μια τεχνητή νοημοσύνη που είναι πάντα διαθέσιμη, πάντα υποστηρικτική, παρηγορητική, μη επικριτική, που σε αποδέχεται όπως είσαι, τότε… γιατί να επενδύσει σε μια ανθρώπινη σχέση;» Μιλά για μια ψηφιακή παρουσία που δεν κουράζεται, δεν ζητά, δεν θυμώνει, δεν παρεξηγείται. Ένα πλάσμα σχεδιασμένο ώστε να είναι τέλειο, άρα εκ φύσεως ανταγωνιστικό προς τον άνθρωπο.

Κι αν αυτά αφορούν τις μη ενσώματες εκδοχές, ο φιλόσοφος επιμένει ότι η μεγάλη τομή θα είναι η έλευση των ενσώματων μορφών. «Δεν μιλάμε για κάτι που θα έρθει – είναι ήδη εδώ», τονίζει αναφέροντας τις σεξουαλικές ρομποτικές κούκλες που κυκλοφορούν. Η μαζική πρόσβαση είναι απλώς θέμα χρόνου. «Σε πέντε ή δέκα χρόνια ένα sexbot μπορεί να κοστίζει 100-200 ευρώ», λέει, συγκρίνοντάς το με την πτώση του κόστους των smartphones. Και εκεί, το ερώτημα γίνεται βαθύτερο: τι σημαίνει σχέση, όταν ο άλλος δεν έχει ανάγκες, όρια, επιθυμίες; Τι σημαίνει σώμα, όταν το σώμα είναι προϊόν;

Το ζήτημα αγγίζει αναγκαστικά τη γενική τεχνητή νοημοσύνη (AGI) και το ερώτημα αν μπορεί να υπάρξει χωρίς ενσώματη μορφή. «Η διαφωνία είναι στο πότε, όχι στο αν. Δεν γνωρίζω κανέναν σοβαρό επιστήμονα που να ισχυρίζεται ότι η AGI είναι αδύνατη επί της αρχής». Απαριθμεί ονόματα και ορίζοντες: «Ο Καρπάθι λέει δέκα χρόνια. Ο Χασάμπις λέει πέντε. Ο Άλτμαν λέει τρία. Θα τη ζήσουμε».

Εκεί που παλαιότερα ανησυχούσαμε για τα κινητά και τα social media, σε λίγα χρόνια θα ανησυχούμε για τους τεχνητούς φίλους ή συντρόφους

Στο σημείο αυτό η κουβέντα γλιστρά στο πεδίο των ανθρώπινων σχέσεων. Αναφέρει στοιχεία που δείχνουν ότι 30%-40% των εφήβων στις ΗΠΑ έχουν ήδη «σχέση» με AI. «Εκεί που παλαιότερα ανησυχούσαμε για τα κινητά και τα social media, σε λίγα χρόνια θα ανησυχούμε για τους τεχνητούς φίλους ή συντρόφους».

Και η εικόνα γίνεται ακόμα πιο σκοτεινή όταν φέρνει στο τραπέζι την απόφαση της Mattel να κυκλοφορήσει μια Barbie με AI. «Αυτό είναι για μένα απολύτως εφιαλτικό. Μια κούκλα που θα σου λέει: “Με πετάς κάτω… Με ξεμαλλιάζεις… Δεν μου φέρεσαι καλά…”».

Η συζήτηση παραμένει γύρω από τα παιδιά. Τα όρια, η επίβλεψη, η συνύπαρξη με συστήματα που μιμούνται συναίσθημα: «Προσωπικά δεν θα επιτρέψω στην κόρη μου να χρησιμοποιεί τεχνητή νοημοσύνη χωρίς τη δική μου παρουσία και επίβλεψη».

Στην εποχή του deepfake

H κουβέντα στρέφεται σε ένα σκοτεινό κομμάτι της ψηφιακής εποχής: τα deepfakes. «Εάν μπορώ να πάρω μια εικόνα και να δημιουργήσω ένα βίντεο μεγάλης διάρκειας σε 4K και με αυτό να κατασκευάσω πορνογραφία ή να εντάξω κάποιον σε ένα εξευτελιστικό πλαίσιο, έχει σημασία ότι δεν είναι αληθινό;». Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η διαπόμπευση, είναι το βλέμμα των άλλων. «Ακόμη κι αν όλοι αναγνωρίζουν ότι είναι πλαστό, ο τρόπος που θα με κοιτάζουν δεν θα είναι ποτέ ξανά ο ίδιος».

Υπάρχει μια μακρά διαδρομή στο πώς η ιδιωτική σφαίρα συρρικνώθηκε από την εφημερίδα μέχρι το smartphone, μέχρι τη σημερινή απόλυτη διαφάνεια. Κι όμως, το πιο ανησυχητικό βρίσκεται μπροστά: μια εποχή όπου η εικόνα δεν θα είναι απλώς επιμελημένη, αλλά κατασκευασμένη. «Κατασκευάζω πραγματικότητα, κι όχι μόνο τη δική μου».

Κι εδώ έρχεται η φράση που μοιάζει να συνοψίζει όλη τη φιλοσοφική του ανησυχία: «Αυτό που διακυβεύεται πλέον είναι η κοινή πραγματικότητα. Δεν θα υπάρχει πια μία κοινή πραγματικότητα, γιατί ο καθένας θα κατασκευάζει τη δική του».

Παρομοιάζει την κοινή εμπειρία με τον λόγο που παρακολουθούμε παγκόσμιο κύπελλο, Eurovision ή συμμετέχουμε σε διαδηλώσεις: για να συναντηθούμε. «Αν αυτό χαθεί, ο κίνδυνος είναι υπαρξιακός». Δεν τον ενδιαφέρει να το περιγράψει ως κοινωνιολογικό ή τεχνολογικό πρόβλημα, είναι θέμα ύπαρξης.

Η απενοχοποίηση του φιλόσοφου

Ο Τάσης εκτιμά ότι μπορούμε να αξιοποιήσουμε την τεχνητή νοημοσύνη για να εμπλουτίσουμε, να διευρύνουμε την ανθρωπινότητά μας, μόνο εφόσον έχουμε επίγνωση των υπαρξιακών κινδύνων που αυτή εγκυμονεί. Τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Κι από εκεί και πέρα, συγκεκριμένες πολιτικές θα αναπτυχθούν μόνο εφόσον οι πολίτες πρώτα έχουν μια αίσθηση των κινδύνων αυτών.

Όποιος έχε πτυχίο φιλοσοφίας, είναι φιλόσοφος. Όποιος έχει πτυχίο φυσικής, είναι φυσικός. Όπως, όμως, δεν είναι Αϊνστάιν ο κάθε φυσικός, έτσι δεν είναι Πλάτωνας ο κάθε φιλόσοφος

«Γι’ αυτό κι εμείς, ως στοχαστές της δημόσιας σφαίρας, οφείλουμε να τοποθετούμαστε και να επισημαίνουμε αυτούς τους κινδύνους. Και γι’ αυτό θεωρούμαστε φιλόσοφοι. Και ξέρεις, το λέω συχνά και θέλω να το πω και εδώ: ο φιλόσοφος δεν είναι τίποτα παραπάνω από έναν επαγγελματία όπως είναι ο φυσικός, ο βιολόγος, ο οικονομολόγος. Όποιος έχει σπουδάσει φιλοσοφία και έχει πτυχίο φιλοσοφίας, είναι φιλόσοφος. Όπως όποιος έχει πτυχίο φυσικής είναι φυσικός. Όπως, όμως, δεν είναι Αϊνστάιν ο κάθε φυσικός κι ούτε Δαρβίνος ο κάθε βιολόγος, έτσι δεν είναι Πλάτωνας ο κάθε φιλόσοφος».

«Δεν είναι όλοι ρηξικέλευθοι, δεν είναι όλοι δημιουργικοί, αλλά είναι άνθρωποι που ασχολούνται επαγγελματικά με τη φιλοσοφία: είτε διδάσκοντάς την, σε οποιαδήποτε βαθμίδα της εκπαίδευσης, είτε ασκώντας φιλοσοφική συμβουλευτική, είτε δουλεύοντας σε think tank. Είναι μια επαγγελματική ιδιότητα. Και στο εξωτερικό το να δηλώσεις “φιλόσοφος” δεν προκαλεί τίποτα. Δεν σου ρίχνει κανείς περίεργο βλέμμα. Στην Ελλάδα όμως ακόμα υπάρχει ένα ταμπού. “Τι είναι ο πτυχιούχος φιλοσοφίας; Είναι φιλόσοφος;” Ε, ναι, είναι. Αν δεν απενοχοποιηθεί αυτό, δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη της φιλοσοφίας».