Οι περιστεριώνες της Τρίπολης και της Τήνου

του Θεόφιλου Μπασγιουράκη

-Τι παράξενο σπιτάκι είναι τούτο; Τόσο μακρόστενο δεν έχω ξαναδεί.

-Ούτε εγώ, μου απαντάει η Άννα. Νομίζω, πάντως, πως δεν πρέπει να είναι σπίτι. Μοιάζει πιο πολύ με περιστεριώνα.

-Περιστεριώνας εδώ; Στην Τρίπολη; Είναι δυνατόν; Οι περιστεριώνες που ξέρω βρίσκονται στην Τήνο. Άντε και στην Άνδρο και σε κάποιο ακόμα κυκλαδονήσι. Όσο κι αν ξεφυλλίζω τις αναμνήσεις μου, δεν θυμάμαι πουθενά αλλού.

Βρισκόμαστε στην Τρίπολη, τελειώματα του Οκτώβρη. Περιπλανιόμαστε στο ευρύτατο οροπέδιο νωχελικά, απολαυστικά. Περνάει από τα μάτια μας ο εμβληματικός ναός της Αγίας Φωτεινής, απέναντι ο οχυρωματικός περίβολος και το θέατρο της Αρχαίας Μαντινείας και, ολόγυρα, τα Αρκαδικά βουνά: Μαίναλο, Λύρκειο, Αρτεμίσιο. Μέσα στα περιβόλια, στα χωράφια και στ’ αμπελάκια του μοσχοφίλερου προβάλλουν χαμηλά, όμορφα αγροτόσπιτα. Κάποια, ανάμεσά τους, ορθώνουν το μπόι τους ψηλότερα από τ’ άλλα. Οι κόκκινες σκεπές τους εξέχουν χαρακτηριστικά από τις λοιπές κεραμοσκεπές. Δεν είναι άλλοι από τους Περιστεριώνες της Τρίπολης. Έτσι ψιλόλιγνοι καθώς είναι, θυμίζουν εκείνα τα σχολιαρόπαιδα που ξαφνικά, από τη μια μέρα στην άλλη, ψηλώνουν απότομα, αυθάδικα σχεδόν, και βγαίνουν ένα κεφάλι πάνω απ’ τα υπόλοιπα παιδιά.

Πλησιάζουμε τούτους του στενόμακρους Τριπολιτσιώτικους περιστεριώνες. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Τρίπολις» ο Ν. Γρηγοράκης, χρονολογούνται από τα τέλη του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Καθώς τους παρατηρούμε, σε τίποτε δεν θυμίζουν τους διάσημους προγόνους τους. Είναι εκείνοι, που έχτισαν οι Βενετσιάνοι τον 16ο και 17ο αιώνα στην Τήνο –κυρίως-, καθώς και στην Άνδρο και σ’ άλλα κυκλαδονήσια.

Για τους Τηνιακούς Περιστεριώνες γράφει ο Αλ. Φλωράκης στο βιβλίο του «Τήνος, Ιστορία και Πολιτισμός», ότι « είναι το χαρακτηριστικότερο οικοδόμημα της τηνιακής υπαίθρου. Διώροφοι, λιθόκτιστοι, με γεωμετρικό διάκοσμο, από μικρές σχιστολιθικές πλάκες, ξεπερνούν τους χίλιους, χτισμένοι σε μέρη κατάλληλα, για να έχουν τα περιστέρια καλή πεταξιά».

Εξ άλλου η Δ. Βώκου και Δ. Βαλλιάνος αναφέρουν «έκπληξη και θαυμασμό προκαλούν στον ανυποψίαστο επισκέπτη της Τήνου αυτά τα περίεργα κτίσματα που ξεφυτρώνουν παντού, στο χρώμα της πέτρας ή σε αστραφτερή λευκότητα… Κοσμημένοι με πέτρινα κεντίδια..σε άπειρες παραλλαγές, δικαιώνουν την περηφάνια των Τηνιακών που ισχυρίζονται, πως από τους περιστεριώνες του νησιού κανείς δεν είναι όμοιος με τον άλλο… Κι ο συναγωνισμός ιδιοκτητών και μαστόρων για τον πιο όμορφο, τον πιο πλούσιο ήταν η κινητήρια δύναμη για να δημιουργηθούν αυτά τα μοναδικά στον κόσμο μνημεία της λαϊκής τέχνης».

Μετά τις διθυραμβικές περιγραφές των περιστεριώνων της Τήνου επιστρέφουμε στην λιτότατη πραγματικότητα που έχουμε μπροστά μας, στον αρχιτεκτονικό τύπο των περιστεριώνων της Αρκαδίας. Εδώ οι γραμμές είναι κάθετες και οριζόντιες, απουσιάζουν οι καμπύλες, η πολυπλοκότητα των διακοσμητικών σχεδίων και τα πλουμίδια. Έτσι οι περιστεριώνες ορθώνονται μονοκόμματοι, αυστηροί και αγέλαστοι. Τα τριπολιτσιώτικα περιστέρια είναι υποχρεωμένα να ζουν σε σπιτάκια με δωρική λιτότητα, κατά το πρότυπο των αρχαίων κατοίκων της γειτονικής περιοχής, των Σπαρτιατών.

Όπως σημειώνει ο Ν. Γρηγοράκης, «η χαρακτηριστική απουσία διακόσμησης από τους περιστεριώνες της Τρίπολης και, γενικότερα, της Αρκαδίας καθόλου δεν μειώνουν το ενδιαφέρον που έχουν από πλευράς λαϊκής αρχιτεκτονικής, ιδίως στις περιπτώσεις, που τα υλικά δομικής λειτουργίας και η συντηρητικότητα της μορφής τους συμβαδίζουν με τον χαρακτήρα και την ψυχοσύνθεση των κατοίκων της περιοχής. Οι περιστεριώνες της Τρίπολης είναι λαϊκά αρχιτεκτονήματα χωρίς στολίδια, φτιαγμένοι όμως με μεράκι και βγαλμένοι μέσα από την ανάγκη. Εξ άλλου, τα στοιχεία αυτά είναι ευδιάκριτα σε όλο το αρχιτεκτονικό ύφος της πόλης. Όπως χαρακτηριστικά παρατηρεί ο καθηγητής Ν. Μουτσόπουλος, «οι αρχιτεκτονικές κατασκευές στην Τρίπολη είναι σοβαρές, εύμετρες, αποφεύγουν με επιμέλεια την μάταιη επίδειξη πλούτου (ανύπαρκτου εξάλλου), εκφράζοντας έτσι τον κλειστό χαρακτήρα των παλιών Τριπολιτσιωτών, που έμειναν πιστοί σε μια υπερβολικά συντηρητική παράδοση».

Στην πολύωρη περιδιάβασή μας στο Οροπέδιο Μαντινείας περνούν από τα μάτια μας δεκάδες περιστεριώνες. Οι περισσότεροι είναι έρημοι, άδειοι από ζωή, εγκαταλελειμμένοι από χρόνια. Κάποιοι δεν άντεξαν στην εναλλαγή των εποχών κι έχουν απομείνει μισοερειπωμένοι. Ένας μάλιστα από τους παλαιότερους, που είναι χτισμένος με πλιθιές, αποκαλύπτει πολύ ρεαλιστικά την όψη των εσωτερικών τοιχωμάτων, με τις πάμπολλες διαδοχικές κόγχες, που χρησίμευαν ως κατοικίες των οικογενειών των περιστεριών.

Υπάρχουν, ωστόσο, και αισιόδοξες εικόνες. Είναι οι καλοσυντηρημένοι περιστεριώνες, που παραμένουν ζωντανοί και εξακολουθούν να στεγάζουν πολλούς φτερωτούς ενοίκους, ανεπηρέαστους και απόλυτα εξοικειωμένους με την ανθρώπινη παρουσία. Στον παρακαμπτήριο δρόμο προς τον οικισμό του Αρτεμισίου συναντάμε τον έναν από τους τρείς κυκλικούς περιστεριώνες που έχουν απομείνει. Εντοπίζουμε, επίσης, έξω από την πόλη της Τρίπολης και τον μοναδικό εξαγωνικό περιστεριώνα της περιοχής. Δυστυχώς, οι συνθήκες φωτογράφισής του δεν είναι ευνοϊκές.

Οι λόγοι εκτροφής των περιστεριών στην περιοχή ήταν πολλοί και σημαντικοί. Αρχικά, βέβαια, ήταν το κρέας τους, που χρησιμοποιείτο ως συμπλήρωμα της διατροφής των εκτροφέων ιδιοκτητών. Εκτός όμως από την ιδιωτική κατανάλωση οι εκτροφείς των περιστεριών εμπορεύονταν το κρέας τους. Είναι, άλλωστε, γνωστή η εκτίμηση των Τριπολιτσιωτών για το κρέας των «πιτσουνιών», των νεαρών περιστεριών. Το θεωρούσαν ως άριστο συνοδευτικό του κρασιού τους στα 35 κοσμικά εστιατόρια και στις 42 ταβέρνες της Τρίπολης κατά την δεκαετία του 50.

Εκτός από το κρέας, αντικείμενο εκμετάλλευσης αποτελούσαν επίσης τα πούπουλα αλλά και τα περιττώματα, ως άριστο λίπασμα των καλλιεργειών. «Εγώ έχω σπουδάσει παιδιά απ’ τα περιστέρια», ανέφερε χαρακτηριστικά ένας εκτροφέας περιστεριών. Ωστόσο, η σταδιακή ανάπτυξη της αμπελουργίας και των λοιπών καλλιεργειών έφεραν οικονομική ευμάρεια στους κατοίκους των χωριών της Μαντινείας και της Τεγέας. Έτσι εγκαταλείφθηκε η συστηματική εκτροφή των περιστεριών και ερήμωσαν πολλά από τα αρχιτεκτονικά αυτά κτίσματα της περιοχής. Που, ωστόσο, εξακολουθούν να παραμένουν και να διατηρούν την μακρά τοπική παράδοση ζωντανή.

Μεγάλο αφιέρωμα για το Οροπέδιο Μαντινείας και τους Περιστεριώνες της Τρίπολης στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ τεύχος 106 . Για τους Περιστεριώνες της Τήνου στο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ τεύχος 81.