Το Γενί Τζαμί της Θεσσαλονίκης δεν μοιάζει αρχιτεκτονικά με τα παλιότερα της πόλης, και η ιστορία του μας οδηγεί σε μια παράξενη υπόθεση του 17ου αιώνα που αναστάτωσε την Ανατολή και τη Δύση
Επισκέπτομαι το Γενί Τζαμί όποτε ταξιδεύω στη Θεσσαλονίκη, πράγμα που γίνεται πιο σπάνια απ' όσο θα 'θελα. Δεν είναι μόνο ότι είναι όμορφο και παράξενο, και ήσυχο, σχεδόν έρημο, ωστόσο ανοιχτό γιατί ανήκει στο Δήμο τώρα πια και γίνονται εκεί εκθέσεις, είναι και κάτι άλλο. Κάτι προσωπικό που δυσκολεύομαι να ομολογήσω και στον εαυτό μου, η απορία που έχω, πώς έγινε κι ενώ έμενα στο διπλανό δρόμο την πρώτη μου χρονιά ως φοιτήτρια και το είχα δει −το θυμάμαι, με είχε εντυπωσιάσει− γιατί δεν είχα ενδιαφερθεί περισσότερο; Ήταν το μόνο ολόκληρο τζαμί που φαινόταν τότε, τα άλλα, τα παλιά, το Αλατζά Ιμαρέτ, το Χαμζά μπέη, δεν φαίνονταν καθόλου, ήταν σκεπασμένα από βιτρίνες και ταμπέλες, ήταν σινεμά ή μαγαζιά. Αλλά δεν μας ένοιαζε. Θα μου πεις και τώρα, ποιος ξέρει την ιστορία του κτιρίου αυτού; Ακόμα και στην είσοδο που αξιώθηκαν να βάλουν μια ταμπελίτσα, γράφει ότι ήταν το τζαμί των «εξισλαμισθέντων εβραίων» και τίποτε περισσότερο. Ούτε λέξη για τον Σαμπεθάι Ζέβι και τους οπαδούς του, αυτή την απίστευτη ιστορία του 17ου αιώνα που κατέληξε να δημιουργήσει την κοινότητα των Ντονμένδων στη Θεσσαλονίκη.
Ποιος ήταν αυτός: Ο Σαμπεθάι Ζέβι ήταν εβραίος Ρωμανιώτης, δηλαδή από την πιο παλιά ελληνική κοινότητα, ήταν Σμυρνιός. Γεννήθηκε το 1626 και γύρω στα 22 του χρόνια άρχισε να διατείνεται πως είναι ο Μεσσίας. Του πήρε μερικά χρόνια ακόμα και πολλή περιπλάνηση στις πόλεις με μεγάλο εβραϊκό πληθυσμό, Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, Κάιρο, Γάζα, Ιερουσαλήμ, ώσπου να ανακηρυχτεί Μεσσίας στη Σμύρνη το 1665. Στο μεταξύ είχαν συμβεί διάφορα, τον είχαν κηρύξει αποσυνάγωγο σε πολλές πόλεις, όμως η επιρροή του μεγάλωνε. Τον είχαν πιστέψει Εβραίοι απ' όλη την Ευρώπη, μεταξύ τους κι ένας φίλος του Σπινόζα ο οποίος μίλησε γι' αυτόν με θαυμασμό στον φιλόσοφο. Έξι χρόνια νεώτερός του ήταν ο Σπινόζα, άλλος μεγάλος αποσυνάγωγος. Φανταστείτε, την ίδια εποχή που έδιωχναν τον έναν επειδή ουσιαστικά δεν δεχόταν την ουσία της θρησκείας σαν ορθολογιστής, ο άλλος διεκδικούσε τη θέση του Μεσσία.
Πώς είναι η προσωπικότητα κάποιου που καταφέρνει να πείθει τους ανθρώπους ότι είναι ο σταλμένος από τον Θεό σωτήρας τους; Τι είναι αυτό που θέλγει, που εμπνέει, και που δεν χάνεται με τη μαζικότητα; Μπορείς να γίνεις δημοφιλής απλώς μοιράζοντας γλυκίσματα στα παιδιά της γειτονιάς, όπως έκανε σε κάποια φάση ο Σαμπεθάι Ζέβι, ή είναι απλώς απαραίτητη συμπεριφορά, συμπληρωματική της προσωπικότητας; Ο ίδιος τι πιστεύει για τον εαυτό του, πόσο βαθιά φτάνει το είδος τρέλας που τον κινεί; Πάντως ο Σαμπεθάι συνέχισε την άνοδό του, καταργώντας νηστείες της παράδοσης και βάζοντας στη θέση τους νηστείες την ημέρα των γενεθλίων του, μεταξύ άλλων. Κάποια στιγμή αναζήτησε και παντρεύτηκε τη Σάρα, μια πόρνη πολύπλαγκτη, διότι μια από τις προφητείες του ερχομού του Μεσσία έλεγε ότι θα παντρευόταν πόρνη. Έκανε διάφορα καββαλιστικά κόλπα, συμβολικές κινήσεις μεγάλης αποτελεσματικότητας, είχε δυνατή φωνή, τραγουδούσε ισπανικά ερωτικά τραγούδια στα οποία έδινε θεολογική ερμηνεία. Κι η φήμη του μεγάλωνε, οι Εβραίοι ολόκληρης της Ευρώπης, ταλαιπωρημένοι από τις διώξεις και τα πογκρόμ, τον πίστευαν και τον ακολουθούσαν μαζικά.
Κάποια στιγμή, ανήσυχος ο βεζίρης για την επιρροή του, έδωσε εντολή να τον συλλάβουν με το που έφτασε στην Κωνσταντινούπολη. Τον φυλάκισαν στην Άβυδο, αλλά είχε τόσους πλούσιους φίλους και επιρροή που έρχονταν κι εκεί να τον επισκεφτούν, η φυλακή ήταν άνετη και η φυλάκισή του τον έκανε να φαίνεται ακόμα πιο σπουδαίος. Τελικά ο σουλτάνος τού έβαλε ξεκάθαρο δίλημμα: ή θα βαφτιζόταν μουσουλμάνος ή θα τον εκτελούσε, εκτός αν προτιμούσε τη δοκιμασία με τα τόξα, όπου θα τον σημάδευε ένας λόχος, κι αν γλίτωνε τις σαΐτες θα αποδεικνυόταν ότι ήταν όντως θεός. Προτίμησε να γίνει μουσουλμάνος. Οι περισσότεροι οπαδοί του τον εγκατέλειψαν πικραμένοι και μετανοούντες. Τον ακολούθησαν 300 οικογένειες της Θεσσαλονίκης. Αυτοί που ονομάστηκαν Ντονμέδες, από το ρήμα ντονμεκ, γυρίζω, στρέφομαι.(Ναι, και το ντονέρ από εκεί βγαίνει. Για την ακρίβεια είναι dönmek).
Είναι οι απόγονοί τους που έχτισαν το Γενί τζαμί στη Θεσσαλονίκη δύο αιώνες αργότερα. Τα σχέδια ήταν του ιταλού αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι, ο οποίος είχε σχεδιάσει και τη βίλα Αλατίνι, το Διοικητήριο, τη Συναγωγή Μπετ Σαούλ που ανατινάχτηκε στον πόλεμο, και την Καθολική και την Αρμένικη εκκλησία. Χτίστηκε το 1902, δέκα χρόνια πριν η Θεσσαλονίκη περάσει στο ελληνικό κράτος και είκοσι χρόνια πριν οι Ντονμέδες ανταλλαχτούν ως μουσουλμάνοι. Αν προσέξετε το αέτωμα, υπάρχει ένα αστέρι του Δαβίδ σχεδιασμένο μέσα στα αραβουργήματα, αναφορά στην παλιά πίστη των Ντονμέδων. Τι είχαν στο μυαλό τους αυτοί οι άνθρωποι όταν προσεύχονταν δεν μπορούμε εύκολα να το συλλάβουμε. Προσκυνούσαν τον Αλλάχ μέσω του Σαμπεθάι; Είχαν ξεχάσει τον Σαμπεθάι και την προσδοκία του Μεσσία; Ποιος ξέρει; Ίσως να υπάρχει θρησκειολογική μελέτη σχετικά ή να μπορεί να γίνει εν μέσω των σημερινών απογόνων τους στην Τουρκία, συγκεκριμένα στην Κωνσταντινούπολη όπου εγκαταστάθηκαν οι περισσότεροι.
Εμένα με νοιάζει πιο πολύ η μοίρα του τζαμιού που απέμεινε πίσω στην πόλη. Με νοιάζει η δική μου απάθεια, που το κοιτούσα και δεν το έβλεπα, η διαπίστωση ότι τίποτε δεν μπορεί να δει κανείς αν δεν ξέρει τι βλέπει. Γι' αυτό, για να διορθώσω αυτή τη νεανική αφασία, πηγαίνω ξανά και ξανά στο Γενί τζαμί, μπαίνω μέσα και τριγυρίζω στον κήπο του. Αυτή τη φορά τον βρήκα γεμάτο χελωνάκια, φοβήθηκα μην πατήσω κανένα. Τριγυρίζανε παντού, ανάμεσα στις σαρκοφάγους και τις επιτύμβιες πλάκες που έχουν μείνει εκεί από την εποχή που το τζαμί είχε γίνει Αρχαιολογικό Μουσείο. Υπάρχει ακόμα η επιγραφή στην πρόσοψη. Μέσα είναι ήσυχα, υπάρχει κάποια έκθεση εικαστική συνήθως, μπαίνω και θαυμάζω την ατμόσφαιρα ευλάβειας που πετυχαίνει ο αρχιτέκτονας σε σχετικά μικρό χώρο. Έξω έχουν απομείνει πολλές ελληνικές επιτύμβιες στήλες από τη φάση που το τζαμί ήταν μουσείο. Σε μια γωνιά είναι σωριασμένα και μερικά κομμάτια από εβραϊκές και τουρκικές με οθωμανική γραφή. Με δυο βήματα στο κηπάκι έχεις την περίληψη του παρελθόντος της πόλης που δειλά, λάθρα επιβιώνει και καλεί σε έρευνες.
Την ιστορία τη διάβασα στο βιβλίο του Μαζάουερ, απ' αυτόν μάθαμε για τη Θεσσαλονίκη. Το αγγλικό λήμμα της Wikipedia έχει εξαιρετικές λεπτομέρειες για τον Σαμπεθάι Ζέβι και τους πιστούς του. Στο youtube, όπου αναζήτησα τα ισπανικά τραγούδια, μου έβγαλε διάφορα σατανιστικά και τέτοια. Κάποια στιγμή, πριν χρόνια, είχα πετύχει κάπου στο διαδίκτυο ένα γνωστό τραγούδι που λέει για μια κοπέλα στο παράθυρο της, το οποίο είχε τραγουδήσει στους συγκεντρωμένους στη Σμύρνη πιστούς. Αν ήμουν εκεί και μου άρεσε η φωνή του, μάλλον θα τον είχα κι εγώ πιστέψει. Ποιος μπορεί να αντισταθεί σε ερωτικό τραγούδι, και μάλιστα ισπανικό;
17°
