Πώς το ενδοκρινικό μας σύστημα επηρεάζει τη μεταβολική μας υγεία και τι μπορούμε να κάνουμε
Θέλω εδώ και καιρό να κάνω αυτό το ραντεβού στο ιατρείο του Αριστείδη Λύτρα, ενδοκρινολόγου με εξειδίκευση στον διαβήτη και τον μεταβολισμό (Ph,D. στη μοριακή βιολογία και μεταπτυχιακή έρευνα στον μεταβολισμό της ενέργειας ως υπότροφος του ευρωπαϊκού προγράμματος Marie-Curie International Outgoing Fellowships στο Joslin Diabetes Center, HMS).
Έχω καταλάβει πόσο σημαντική είναι η μεταβολική υγεία και εκείνος είναι από τους πλέον κατάλληλους για να μας το εξηγήσει. Η εξειδίκευσή του στο πεδίο του μεταβολισμού εμπλουτίζεται καθημερινά από την κλινική εμπειρία: από τους ανθρώπους που τον συναντούν, όχι μόνο ως «ασθενείς», αλλά και επειδή θέλουν να γίνουν υγιέστεροι και πιο ανθεκτικοί. Από την πλευρά μου, έχω προσωπικό ενδιαφέρον, με τις αλλαγές στο σώμα μετά την εμμηνόπαυση να χτυπούν καμπανάκια. Επιπλέον, θέλω να καταλάβω τα αποτελέσματα των εξετάσεών μου από το πρόγραμμα «Προλαμβάνω» για την πρόληψη καρδιαγγειακών παθήσεων, όπου –παρά τη διατροφή και την άσκηση– οι τιμές της χοληστερίνης είναι στα κόκκινα.
Και υπάρχει και κάτι ακόμη που κάνει αυτή τη συζήτηση εξαιρετικά επίκαιρη: η μεταβολική υγεία αναδεικνύεται σήμερα στο σημαντικότερο health trend της εποχής μας — και όχι άδικα. Αφορά βασικούς δείκτες μακροζωίας (τριγλυκερίδια, γλυκόζη, HDL, περίμετρο μέσης, αρτηριακή πίεση), ενώ αποτελεί τον κοινό παρονομαστή πίσω από πολλές σύγχρονες παθήσεις: παχυσαρκία, προδιαβήτη, λιπώδες ήπαρ, καρδιαγγειακό κίνδυνο. Είναι ένα θέμα που απασχολεί πλέον τόσο τις επιστημονικές εταιρείες όσο και τα διεθνή media, καθώς όλοι προσπαθούν να εξηγήσουν πώς η ενεργειακή ισορροπία καθορίζει την υγεία μας.
Γι’ αυτό έχει ενδιαφέρον και η νέα αλλαγή οπτικής γύρω από την ειδικότητα του ενδοκρινολόγου, που σήμερα δεν περιορίζεται στη διάγνωση ορμονικών διαταραχών αλλά εμπλέκεται ενεργά στην πρόληψη — κάτι που αντανακλάται πλέον και στον τίτλο της ειδικότητας: Ενδοκρινολογία, Διαβήτης και Μεταβολισμός. Πολύ συχνά στη συζήτησή μας επανέρχονται η άσκηση, η τροφή και ο τρόπος ζωής, καθώς όλα αυτά επηρεάζουν το ορμονικό μας προφίλ και τη μεταβολική μας υγεία.
Μεταβολική Υγεία: Το σώμα σας έχει σχήμα μήλο ή αχλάδι;
Αριστείδης Λύτρας | Μεταβολική Υγεία
— Πείτε μας, λοιπόν, τι κάνει το ενδοκρινικό σύστημα;
Το ενδοκρινικό σύστημα δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε εξελικτικά προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η αποδοτική διαχείριση της ενέργειας από τους πολυκύτταρους οργανισμούς. Υπάρχουν μοριακά συστήματα στον οργανισμό μας που ανιχνεύουν τη διαθέσιμη ενέργεια στα κύτταρα και ρυθμίζουν τη διαχείριση και την κατανομή της ενέργειας στους ιστούς μας: δηλαδή πού θα αποθηκευτεί, πώς θα δρομολογηθεί η εναπόθεσή της στον έναν ιστό σε σχέση με έναν άλλο, πώς διαφοροποιείται αυτό χρονικά μέσα στην ημέρα, στην εποχή και συνολικά στο έτος. Οι διαδικασίες αυτές βελτιστοποιούνται από τις ορμόνες οι οποίες συντονίζουν τις λειτουργίες των οργάνων όπως το ήπαρ, το πάγκρεας, το έντερο και ο εγκέφαλος, και των ιστών, όπως ο μυϊκός και λιπώδης ιστός.
Για να κάνουμε οτιδήποτε χρειαζόμαστε ενέργεια. Για να κινηθούμε, για να μιλήσουμε — η φαιά ουσία καταναλώνει πολλή ενέργεια. Άρα έχουμε μια διαρκή διαδικασία: προσλαμβάνεις ενέργεια, αποθηκεύεις ενέργεια, χρησιμοποιείς ενέργεια.
— Αλλά πώς συνδέεται το ενδοκρινικό σύστημα με τον μεταβολισμό της τροφής; Για να καταλάβουμε και τι είναι τα «μεταβολικά προβλήματα».
Όταν μιλάμε για μεταβολισμό μιλάμε για τον μεταβολισμό της ενέργειας, δηλαδή για τη λειτουργική διαχείρισή της και την ισορροπία μεταξύ πρόσληψης και κατανάλωσης ενέργειας. Το έχει πει ήδη ο Ιπποκράτης: η άσκηση και η τροφή είναι και τα δύο πολύ σημαντικά για την υγεία, με διαφορετικό τρόπο το καθένα. Η άσκηση ξοδεύει αυτά που έχουν αποθηκευτεί και η τροφή έρχεται να τα αναπληρώσει. Και προσθέτει… αν γνωρίζαμε την ιδανική αναλογία των δύο –ώστε να μην περισσεύει και να μη λείπει τίποτα– θα προσφέραμε σημαντική υπηρεσία στην υγεία.
Και όντως το βλέπουμε σήμερα: τα μεταβολικά προβλήματα αρχίζουν είτε όταν η ενέργεια είναι πολύ λίγη, οπότε ο οργανισμός φθίνει, είτε όταν είναι σε μεγάλο πλεόνασμα. Τα συστήματά μας δεν είναι εξελικτικά σχεδιασμένα για να διαχειρίζονται επιτυχώς την περίσσεια ενέργειας (η οποία προσλαμβάνεται με την τροφή με τη μορφή οργανικών μορίων, δηλαδή υδατανθράκων, λιπών, πρωτεΐνών). Ο καθένας από εμάς έχει ένα όριο ασφαλούς αποθήκευσης του πλεονάσματος ενέργειας, κυρίως στον λιπώδη ιστό. Από ένα σημείο και μετά, όταν ο λιπώδης ιστός δεν μπορεί να αποθηκεύσει άλλη ενέργεια με ασφάλεια, τότε η περίσσεια —με τη μορφή λιπιδίων— αρχίζει να διαχέεται στον υπόλοιπο οργανισμό.
— Αυτό σημαίνει ότι δίνουμε στον οργανισμό μας περισσότερη ή λάθος τροφή, κάτι που οδηγεί σε αύξηση βάρους ή παχυσαρκία;
Αυτό που αναφέρθηκε σε κάποιες περιπτώσεις είναι πέραν του ορατού. Δηλαδή μπορείς να έχεις αυτή τη διάχυση λιπιδίων ακόμα και όταν δεν υπάρχει εμφανής αύξηση βάρους ή παχυσαρκία. Μπορεί να έχεις έναν άνθρωπο λεπτό, ο οποίος δεν μπορεί να αναπτύξει επαρκώς τον λιπώδη ιστό. Αντίστοιχα, όταν κορεστεί ο λιπώδης ιστός (λόγω της ανάπτυξης κάποιου βαθμού παχυσαρκίας, διαφορετικού για κάθε άνθρωπο), η περίσσεια ενέργειας κυκλοφορεί πλέον στο αίμα με τη μορφή λιπιδίων και καταλήγει εκεί που δεν θα έπρεπε: στο ήπαρ (λιπώδης διήθηση ήπατος = λίπος στο συκώτι), στο πάγκρεας, στα αγγεία (αθηρωματική νόσος). Εκεί αρχίζουν πλέον τα μεταβολικά προβλήματα. Αυτό έχει ατομική διάσταση — δεν είμαστε όλοι ίδιοι. Κάποιος μπορεί να αναπτύξει μεταβολικά προβλήματα ακόμα και στο ιδανικό του βάρος, και κάποιος άλλος να φτάσει σε πολύ υψηλότερο βάρος χωρίς να εμφανίσει σημαντικά μεταβολικά προβλήματα.
Όταν κορεστεί ο λιπώδης ιστός, η περίσσεια ενέργειας κυκλοφορεί πλέον στο αίμα με τη μορφή λιπιδίων και καταλήγει εκεί που δεν θα έπρεπε: στο ήπα, στο πάγκρεας, στα αγγεία
— Δεν έχει να κάνει δηλαδή όχι μόνο με τα κιλά, αλλά με τον οργανισμό και με τον σωματότυπο του καθένα από εμάς...
Θεωρητικά, αυτό που προηγείται είναι αυτό που βλέπουμε – η εμφανής αύξηση του βάρους. Αλλά, όπως είπα πριν, μπορεί κάποιος να έχει δυσανάλογα αυξημένο ενδοκοιλιακό λίπος, ενώ εξωτερικά δείχνει λεπτός. Ο περιφερικός υποδόριος λιπώδης ιστός (ορατός στην παχυσαρκία) είναι, κατά τεκμήριο, προστατευτικός. Αν μπορούσαμε να αποθηκεύουμε ό,τι καταναλώνουμε σε αυτόν τον «εξωτερικό» ιστό, θα ήμασταν πιο προστατευμένοι μεταβολικά.
Εκτός από τους άνδρες, το ίδιο βλέπουμε και σε αρκετές γυναίκες μετά την εμμηνόπαυση, όταν μειώνονται τα οιστρογόνα.
— Η κακή μεταβολική υγεία σε ποιες τιμές αποτυπώνεται;
Αν τα τριγλυκερίδια είναι αυξημένα, αν η γλυκόζη (σάκχαρο) νηστείας έχει πλησιάσει ή ξεπεράσει τα 100 mg/dl, ή η γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη είναι υψηλότερη από 5,7–5,8 %, τότε πλησιάζουμε το όριο του μεταβολικού συνδρόμου. Αν σε μια καμπύλη γλυκόζης η γλυκόζη παραμένει υψηλή μετά από 2 ή περισσότερες ώρες, αυτό είναι επίσης ένδειξη. Αν μετρηθεί η περιφέρεια της μέσης, συχνά θα δούμε ότι συνδέεται με τα παραπάνω. Ταυτόχρονα, η HDL –η «καλή» χοληστερίνη– τείνει να είναι χαμηλή. Η HDL συνήθως αυξάνεται όταν μειώνεται το σωματικό βάρος και αυξάνεται η σωματική δραστηριότητα.
Όλα αυτά, με την προσθήκη της υπέρτασης, συγκροτούν αυτό που λέμε μεταβολικό σύνδρομο. Μπορεί κάποιος να έχει προδιάθεση για μεταβολικό σύνδρομο αλλά να μην το εκδηλώσει ποτέ, αν ο τρόπος ζωής του παραμένει προστατευτικός. Επομένως μιλάμε για «σύνδρομο» όταν ο οργανισμός έχει φτάσει στο όριο της ικανότητας του για αποτελεσματική διαχείριση της ενέργειας, δηλαδή στο όριο της μεταβολικής υγείας.
Ο πιο «ωφέλιμος» τύπος κατανομής λίπους είναι αυτός του σώματος με σχήμα αχλαδιού, ο «γυναικείος» τύπος, ο οποίος είναι πιο αποτελεσματικός στο να αποθηκεύει με ασφάλεια την περίσσεια ενέργειας
Πώς ο ενδοκρινολόγος μάς βοηθά να χτίσουμε ανθεκτικότητα στον οργανισμό μας
Αριστείδης Λύτρας | Μεταβολική Υγεία
— Η δική σας ειδικότητα ασχολείται με όλο αυτό; Παλιότερα στον ενδοκρινολόγο πηγαίναμε κυρίως για τον θυρεοειδή ή άλλες ενδοκρινικές παθήσεις, ενώ για ένα τσεκάπ συνήθως σκέφτεσαι πρώτα τον παθολόγο.
Όπως είπαμε, η ισορροπία του ορμονικού συστήματος τροποποιεί τη διαχείριση της ενέργειας και συνολικά τις λειτουργίες του οργανισμού. Αντίστοιχα, η άσκηση, η τροφή και οι φυσικές συνθήκες επηρεάζουν το ορμονικό προφίλ.
Οι υπόλοιπες ιατρικές ειδικότητες συνήθως αναλαμβάνουν όταν υπάρχουν επιπλοκές: καρδιολόγοι, επεμβατικοί καρδιολόγοι, καρδιοχειρουργοί, αγγειοχειρουργοί, νευρολόγοι έρχονται όταν εμείς έχουμε αποτύχει να ελέγξουμε αποτελεσματικά αυτήν την εξαιρετικά επιβαρυντική χρόνια κατάσταση. Ο παθολόγος με εξειδίκευση στον διαβήτη είναι ο πλέον κατάλληλος για τη συνολική διαχείριση των επιπλοκών και την καθοδήγηση των ασθενών μετά από μία μακροχρόνια πορεία με σακχαρώδη διαβήτη.
Ναι, αλλά πρώτα θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε ποιον ανθρώπινο οργανισμό έχουμε απέναντί μας και να εξαντλήσουμε τις μη φαρμακευτικές επιλογές. Όταν διαπιστώσουμε την αναγκαιότητα φαρμακευτικής αγωγής, είναι χρήσιμη και η εκτίμηση από καρδιολόγο του καρδιαγγειακού κινδύνου. Σε σχέση με τη διαχείριση της παχυσαρκίας, όσοι έρχονται σε επαφή πολλαπλές φορές το χρόνο με ενδοκρινολόγο, διατροφολόγο, γυμναστή, ψυχολόγο, δηλαδή μια σταθερή επαφή με το δίκτυο των ειδικών που μπορούν να βοηθήσουν πηγαίνουν πολύ καλύτερα. Είναι σημαντικό να υπάρχει υπενθύμιση, ενθάρρυνση και καθοδήγηση.
— Μετά την εμμηνόπαυση, οι γυναίκες έχουμε την τάση να παχαίνουμε στην κοιλιά. Αυτό σημαίνει ότι θα εμφανίσουμε σταδιακά προβλήματα στη μεταβολική μας υγεία;
Τα οιστρογόνα αυξάνουν την «αποτελεσματικότητα» του λιπώδους ιστού π.χ. στους γοφούς. Όταν μειωθούν, η αποθήκευση λίπους μετατοπίζεται προς την κοιλιακή χώρα. Γι’ αυτό βλέπουμε αύξηση της χοληστερίνης μετά την εμμηνόπαυση σε σημαντικό αριθμό γυναικών, ανάλογα και με τη γενετική προδιάθεση.
Για παράδειγμα, γυναίκες με ιστορικό πολυκυστικών ωοθηκών έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν μεταβολικά προβλήματα. Το πότε θα εμφανιστεί το πρόβλημα έχει να κάνει με το «όριο ασφαλείας» της κάθε γυναίκας. Εφόσον μία γυναίκα μετά την εμμηνόπαυση δεν αυξήσει το βάρος της, ακόμα κι αν αλλάξει λίγο η κατανομή του λίπους λόγω ορμονικών αλλαγών και αυξηθούν τα επίπεδα της χοληστερίνης της, αυτό δεν σημαίνει σημαντικό μεταβολικό πρόβλημα.
Το θέμα είναι τι συμβαίνει όταν «αφεθούμε»: όταν μειωθεί η διάθεση για κίνηση και άσκηση, όταν αυξηθεί το άγχος, εγκαταλείψουμε την φροντίδα μας, ή όταν η διατροφή γίνει ανεξέλεγκτη. Τότε η αλλαγή είναι πολύ πιο έντονη και μπορεί να γίνει μεταβολικά επιβαρυντική.
Όταν μειωθεί η διάθεση για άσκηση ή όταν η διατροφή γίνει ανεξέλεγκτη, εμφανίζονται προβλήματα στη μεταβολική υγεία
— Άρα, από μία ηλικία και μετά, κάτι αλλάζει στον οργανισμό μας και πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες.
Οι οικονομολόγοι συζητούν για διαφορές 1% ή 2% στην ανάπτυξη ως πολύ σημαντικά μεγέθη. Αν το δει κανείς από την άποψη του σωματικού βάρους, ενδεικτικά σε μια δεκαετία, ένα μέσο βάρος 75 κιλών με 2% ετήσια αύξηση μπορεί να φτάσει σε > 91 Kg. Η διαφορά είναι μεγάλη.
Αν, λοιπόν, πούμε «ήρθε η εμμηνόπαυση, χάλασε ο μεταβολισμός μου, σε δέκα χρόνια θα έχω πάρει 11 κιλά», αυτό αντιστοιχεί σε αύξηση περίπου 2% τον χρόνο. Mπορώ να διαχειριστώ μια διαφορά 2%; Διαφορά 1 Kg σωματικού βάρους (2% για μία γυναίκα 50 Kg) ισοδυναμεί με διαφορά 21 Kcal (θερμίδων) την ημέρα κάθε ημέρα για ένα έτος.
Αν μια γυναίκα στην περιεμμηνοπαυσιακή περίοδο επισκεφθεί το ιατρείο, αυτό θα της εξηγήσω: χρειάζεται να αυξήσει την ποιότητα της διατροφής της, ώστε να αποφύγει τις κλασικές παγίδες
Παλαιότερα οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν το σώμα τους σε χειρωνακτικές εργασίες. Με τις σημερινές συνθήκες συχνά δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να αντιμετωπίσουμε ακόμη και μια μικρή ετήσια μεταβολή, καθώς οι συνήθειες είναι ισχυρός παράγοντας. Θεωρητικά, θα μπορούσαμε να το επιτύχουμε μέσα από απλές, καθημερινές αλλαγές στο life-style. Οι μεγαλύτερες δυσκολίες, ωστόσο, εντοπίζονται στο κοινωνικοοικονομικό επίπεδο (διαθέσιμος χρόνος, κόστος, κατάλληλο περιβάλλον). Στην πράξη αποδεικνύεται δύσκολο να οδηγήσεις έναν άνθρωπο π.χ. από την αδράνεια σε μία συστηματικά δραστήρια κατάσταση – συνήθως όποιος τα καταφέρνει, βρίσκει τον τρόπο μόνος του. Αντικειμενικά, είναι ένα δύσκολο πεδίο και υπάρχουν πολλά που δεν γνωρίζουμε ακόμα (π.χ. στην επιστήμη της τροποποίησης της συμπεριφοράς), αλλά θα πρέπει να δημιουργήσουμε το κατάλληλο πλαίσιο ώστε να παράγουμε νέα γνώση.
***
Όταν τελειώνουμε του δείχνω τις εξετάσεις μου: υψηλή καλή χοληστερίνη, χαμηλά τριγλυκερίδια, υψηλό Lp(a) και αρκετά υψηλή ολική χοληστερίνη. Ρωτάω: «Δηλαδή, αν δεν έκανα διατροφή και γυμναστική, πώς θα ήταν οι τιμές μου;» Απαντά: «Αυτές οι τιμές, με καλό τρόπο ζωής, χωρίς κάπνισμα και μετά την εμμηνόπαυση, είναι ΟΚ. Το μήνυμα είναι σαφές: Είστε καταδικασμένη να συνεχίστε να κάνετε τα καλά πράγματα που κάνετε”. Όπως συνηθίζω να λέω…. “έχετε ένα προφίλ που σήμερα δεν σας κάνει κακό” αλλά..., “με αυτές τις τιμές είστε καταδικασμένη να είστε fit“. Δεν ακούγεται άσχημο!
