HIV στην Ελλάδα: Η σιωπηλή κρίση πίσω από τις καθυστερημένες διαγνώσεις και τα χαμένα χρόνια της πρόληψης

Καθώς οι Ευρωπαίοι κλινικοί γιατροί που ασχολούνται με τον HIV ετοιμάζονται να συγκεντρωθούν στο Παρίσι για το Ευρωπαϊκό Συνέδριο της European AIDS Clinical Society (EACS), δύο κορυφαίοι Έλληνες λοιμωξιολόγοι επισημαίνουν τις επείγουσες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα — μεταξύ των οποίων οι πιέσεις που δέχονται οι μετανάστες, οι καθυστερημένες διαγνώσεις και τα κενά στην εφαρμογή- μετά από πολλά χρόνια αναμονής -της προφύλαξης πριν από την έκθεση (PrEP), μιας σημαντικής μεθόδου πρόληψης του HIV.

Στην πρώτη γραμμή του HIV: Οι Έλληνες λοιμωξιολόγοι μιλούν για τα εμπόδια στην πρόληψη και τη φροντίδα

Η Δρ. Γιώτα Λουρίδα, Παθολόγος-Λοιμωξιολόγος, Διευθύντρια ΕΣΥ στο Νοσοκομείο «Ευαγγελισμός», και ο Δρ. Κωνσταντίνος Πρωτόπαπας, Παθολόγος – Επιστημονικός Συνεργάτης στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο «Αττικόν» στην Αθήνα, συμμετέχουν στο συνέδριο EACS 2025 ως κλινικοί ιατροί που εργάζονται καθημερινά στην πρώτη γραμμή της φροντίδας HIV. Οι δύο γιατροί παρουσιάζουν την προσωπική τους εμπειρία για το πώς εξελίσσεται η πρόληψη και η φροντίδα του HIV στην Ελλάδα, αναδεικνύοντας τέσσερα βασικά ζητήματα:

HIV και μετανάστευση

Επίσημα στοιχεία¹ δείχνουν ότι το 38,4% των 650 νέων διαγνώσεων το 2024 αφορά άτομα μη ελληνικής καταγωγής (κυρίως από την Υποσαχάρια Αφρική, ακολουθούμενη από την Κεντρική/Ανατολική Ευρώπη). Τα δεδομένα αφορούν τη στιγμή που ένα άτομο εισέρχεται στο Ελληνικό σύστημα υγείας για φροντίδα HIV, είτε έχει διαγνωστεί στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό.

Όπως στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, οι πληθυσμοί μεταναστών αντιμετωπίζουν πρόσθετες δυσκολίες στην έγκαιρη διάγνωση και πρόσβαση σε εξειδικευμένες υπηρεσίες HIV. Το 55% των μεταναστών που διαγιγνώσκονται με HIV είναι Late Presenters (δηλαδή διαγιγνώσκονται σε στάδιο ανοσοκαταστολής ή με κλινικά συμπτώματα) — ποσοστό υψηλότερο από αυτό του γενικού πληθυσμού στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Υπάρχουν σημαντικές καθυστερήσεις στη διασύνδεση μεταναστών μετά τη διάγνωση με εξειδικευμένες μονάδες HIV, ιδιαίτερα από δομές υποδοχής προσφύγων στα νησιά.

Το ελληνικό σύστημα υγείας πάσχει από χρόνια έλλειψη υποστηρικτικών υπηρεσιών όπως διερμηνεία και κοινωνική φροντίδα, κάτι που περιπλέκει περαιτέρω την επικοινωνία των μεταναστών με το σύστημα.

Η Ελλάδα είναι μεταξύ των χωρών που παραδοσιακά παρέχουν δωρεάν αντιρετροϊκή θεραπεία σε όλους, ακόμη και σε άτομα χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα. Ωστόσο, πολλοί βρίσκονται πλέον σε «γκρίζα ζώνη»: η πρόσβασή τους στο σύστημα υγείας ανακαλείται μετά την απόρριψη της αίτησης ασύλου. Αυτό καθιστά σχεδόν αδύνατη τη συνολική φροντίδα — οι γιατροί μπορούν να συνταγογραφήσουν αντιρετροϊκά φάρμακα, αλλά όχι συμπληρωματικές θεραπείες (αντιβιοτικά, εμβόλια, αγωγή για ευκαιριακές λοιμώξεις κ.λπ.). Οι πρόσφατες νομοθετικές αλλαγές που προβλέπουν σύλληψη και απέλαση ατόμων των οποίων απορρίφθηκε το αίτημα ασύλου ή η άδεια παραμονής δημιουργούν πρόσθετα εμπόδια πρόσβασης στην υγειονομική περίθαλψη.

Βρισκόμενη στην πρώτη γραμμή της μετανάστευσης προς την Ευρώπη, η Ελλάδα λειτουργεί συχνά ως χώρα διέλευσης: πολλοί μετανάστες που λαμβάνουν φροντίδα HIV σε ελληνικές μονάδες αναχωρούν ξαφνικά, χωρίς φάρμακα ή μεταφορά ιατρικών πληροφοριών στη χώρα προορισμού τους.

Εφαρμογή PrEP και κενά στην πρόληψη

Αν και η στόματος PrEP εγκρίθηκε από το Ελληνικό Κοινοβούλιο τον Σεπτέμβριο του 2022, διατέθηκε για συνταγογράφηση μόλις στις 19 Μαΐου 2025. Προς το παρόν, η PrEP διανέμεται αποκλειστικά μέσω 24 φαρμακείων δημόσιων νοσοκομείων, εκ των οποίων τα 17 βρίσκονται στην Αθήνα — δημιουργώντας σοβαρά εμπόδια πρόσβασης για κατοίκους της περιφέρειας και των νησιών.

Η πρόσβαση περιορίζεται επίσης σε άτομα με ελληνικό ΑΜΚΑ, αποκλείοντας πολλούς μετανάστες, πρόσφυγες και πολίτες της ΕΕ χωρίς ΑΜΚΑ. Στα θετικά, η PrEP είναι δωρεάν και ανώνυμη. Αν και δεν υπάρχει επίσημο μητρώο, ανεπίσημα στοιχεία δείχνουν ότι περισσότερα από 700 άτομα ξεκίνησαν PrEP τους πρώτους 4,5 μήνες — κυρίως άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες (ΑΣΑ) στην Αθήνα — με περιορισμένη συμμετοχή εργαζομένων στο σεξ και ατόμων που κάνουν ενέσιμη χρήση ναρκωτικών. Η ελλιπής ενημέρωση των μη ειδικών ιατρών και τα υψηλά επίπεδα στίγματος τόσο στην κοινότητα όσο και στις δομές υγείας παραμένουν βασικά εμπόδια για τη διεύρυνση της χρήσης.

Καθυστερημένη διάγνωση και χαμένες ευκαιρίες για διάγνωση

Σύμφωνα με τα τελευταία επίσημα ελληνικά δεδομένα, το 53,7% των νέων διαγνώσεων HIV στην Ελλάδα αφορούν Late presenters , ποσοστό συγκρίσιμο με αυτό της Ευρώπης. Στη μελέτη MORFEAS, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα και αφορούσε >500 ενήλικες που διαγνώστηκαν την περίοδο 2019–2021, βρέθηκε υψηλή συχνότητα (52,3%) «χαμένων ευκαιριών» για έλεγχο HIV. Πάνω από τους μισούς (59%) παρουσίασαν καθυστερημένη διάγνωση παρά τις προηγούμενες επαφές με υπηρεσίες υγείας.

Αυτή η καθυστέρηση έχει σοβαρές επιπτώσεις για το ίδιο το άτομο, τα ποσοστά μετάδοσης και την πρόοδο κατά της επιδημίας. Συνδέεται με το στίγμα γύρω από τον HIV, με τα εμπόδια στην εξέταση (η Ελλάδα εξακολουθεί να εφαρμόζει πολιτική opt-in testing), αλλά και με την αντίληψη ότι ο HIV αφορά αποκλειστικά μετανάστες και MSM, γεγονός που οδηγεί στη μη διενέργεια ελέγχων.

Το στίγμα και οι επιπτώσεις του στη δημόσια υγεία

Πρόσφατα στοιχεία του ECDC αναδεικνύουν ότι το στίγμα στις δομές υγείας παραμένει μείζον εμπόδιο σε όλη την Ευρώπη, και η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση.
Ένα σημαντικό ποσοστό επαγγελματιών υγείας αναφέρει περιορισμένη γνώση βασικών εννοιών όπως το «Undetectable = Untransmittable (U=U)», η PrEP και η PEP, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά τόσο την ποιότητα φροντίδας όσο και την εμπιστοσύνη των ασθενών.

Η ελλιπής αυτή ενημέρωση ενισχύει στιγματιστικές συμπεριφορές, αποθαρρύνοντας άτομα σε κίνδυνο από την έγκαιρη εξέταση ή πρόληψη. Συμπληρωματικά, έρευνα κοινής γνώμης που θα παρουσιαστεί στο συνέδριο EACS 2025 δείχνει ότι η γνώση του κοινού για τον HIV στην Ελλάδα παραμένει ανησυχητικά ελλιπής.

Μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αγνοούν την έννοια του U=U και συνεχίζουν να διατηρούν λανθασμένες αντιλήψεις για τη μετάδοση του ιού, οδηγώντας σε κοινωνική απομόνωση και διακρίσεις εις βάρος των ανθρώπων που ζουν με HIV. Παρότι το φαινόμενο είναι γενικευμένο στην Ευρώπη, η Ελλάδα αναδεικνύει τη συνεχιζόμενη πρόκληση μετατροπής της επιστημονικής προόδου σε κοινωνική αποδοχή.

Δρ. Κωνσταντίνος Πρωτόπαπας, Παθολόγος – Ειδικός στον HIV, Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Αττικόν: «Η αντιμετώπιση του στίγματος στην Ελλάδα απαιτεί συνεχή επένδυση στην εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας, εθνικές εκστρατείες ενημέρωσης και ενσωμάτωση τεκμηριωμένης γνώσης για τον HIV στην επίσημη επικοινωνία για την υγεία. Χωρίς τέτοιες προσπάθειες, τα οφέλη των βιοϊατρικών εξελίξεων στην πρόληψη και θεραπεία του HIV θα παραμείνουν ανεκμετάλλευτα».

Η Ελλάδα δεν μένει ανεπηρέαστη από τις παγκόσμιες περικοπές χρηματοδότησης για τον HIV

Το συνέδριο EACS 2025 διεξάγεται υπό τη σκιά διεθνών περικοπών χρηματοδότησης και μεταβαλλόμενων προτεραιοτήτων — από προγράμματα όπως τα USAID, PEPFAR και εθνικούς προϋπολογισμούς — που απειλούν τις υπηρεσίες HIV παγκοσμίως. Αν και η προσοχή εστιάζεται κυρίως στην Αφρική, οι συνέπειες είναι ήδη ορατές στην Ανατολική Ευρώπη. Χώρες όπως η Ελλάδα, όπου το σύστημα υγείας βρίσκεται υπό πίεση, δεν εξαιρούνται από τον αντίκτυπο.

Σύμφωνα με εκτίμηση της UNAIDS (2025), οι πρόσφατες περικοπές ενδέχεται να αναιρέσουν δεκαετίες προόδου. Μοντέλο πρόβλεψης εκτιμά ότι μείωση κατά 24% της διεθνούς χρηματοδότησης και διακοπή της υποστήριξης PEPFAR θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε 4,43–10,75 εκατομμύρια νέες λοιμώξεις και 0,77–2,93 εκατομμύρια θανάτους που σχετίζονται με HIV την περίοδο 2025–2030, σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος.

Δρ. Γιώτα Λουρίδα, Παθολόγος-Λοιμωξιολόγος, Διευθύντρια ΕΣΥ στο Νοσοκομείο Ευαγγελισμός: «Στην Ελλάδα θα βρεθούμε αντιμέτωποι με αυξημένα ποσοστά νέων λοιμώξεων — πολλές από αυτές αδιάγνωστες και χωρίς θεραπεία — μεταξύ ανθρώπων που προσπαθούν να φτάσουν στην Ευρώπη. Πρόκειται για έναν επικίνδυνο συνδυασμό από μειωμένους προϋπολογισμούς για διάγνωση και θεραπεία στις χώρες προέλευσης, ταυτόχρονα με περικοπές στη χρηματοδότηση ελληνικών ΜΚΟ που εργάζονται με μετανάστες. Οι περικοπές αυτές θα επηρεάσουν άμεσα όλες τις χώρες, όχι μόνο όσες υποστηρίζονται από το PEPFAR».