Η δρ. Κλημεντίνη Ε. Καραγεωργίου απαντάει σε ερωτήματα που αφορούν στον εμβολιασμό σε ασθενείς με νευρολογικά προβλήματα
Ο εμβολιασμός κατά της COVID-19 είναι σημαντικός για τη δημόσια ασφάλεια, κυρίως για τις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Το εμβόλιο πρέπει να γίνει το συντομότερο μόλις είναι διαθέσιμο για τον κάθε ασθενή, τονίζει η δρ. Κλημεντίνη Ε. Καραγεωργίου, Νευρολόγος, Ψυχίατρος MD, PhD, Διευθύντρια Νευρολογικού Τμήματος Ιατρικού Κέντρου Αθηνών, Διευθύντρια Νευρολογικού Ινστιτούτου Αθηνών.
Α. Εισαγωγικά Στοιχεία
Ο εμβολιασμός αποτελεί αποτελεσματικό μέσον πρόληψης και αντιμετώπισης οιασδήποτε πανδημίας;
Σε μια ιστορική αναδρομή για το ρόλο του εμβολιασμού στη θεραπευτική αντιμετώπιση των πανδημιών που έπληξαν την ανθρωπότητα μέσα στους αιώνες διαπιστώνουμε ότι για πρώτη φορά εφαρμόζεται εμβολιασμός το 1798 στη Βρετανία. Πρόκειται για εμβολιασμό σε υγιή άτομα με το μικρόβιο της δαμαλίτιδος για προστασία από την ευλογιά από τον αγροτικό γιατρό Eduard Gener στην περιοχή Gloucestershire. Η ευλογιά αποτελούσε το βασικό αίτιο εξαφάνισης πληθυσμών και πολιτισμών όπως των Ίνκας και των Αζτέκων.
Το 1980 επετεύχθη, μετά από εντατικούς εμβολιασμούς, η εξάλειψη της ευλογιάς. Ακολούθησαν ανακαλύψεις και άλλων εμβολίων (λύσσας, χολέρας, άνθρακα) από τον Γάλλο Βιολόγο L. Pasteur (1822-1895), ανακάλυψη του βακίλου της φυματίωσης από τον Γερμανό P. Kox και το εμβόλιο BCG (1921) των Calmette & Gerin.
Μια ακόμη εφιαλτική νόσος, η πολιομυελίτιδα, η οποία ήταν σε έξαρση επί έτη μέχρι την ανακάλυψη εμβολίων από τους Salk & Sabin, εξαλείφθηκε κατά 99% με τον εμβολιασμό
Ο εμβολιασμός είναι ένας απλός, ασφαλής και αποτελεσματικός τρόπος προφύλαξης του πληθυσμού από επιβλαβείς παθήσεις πριν έρθει σε επαφή με αυτές. Μέσω του εμβολιασμού χρησιμοποιούνται οι φυσικές άμυνες του οργανισμού μας για να δημιουργηθούν αντιστάσεις σε ειδικές λοιμώξεις και δημιουργείται ισχυρότερο ανοσοποιητικό σύστημα με τη δημιουργία αντισωμάτων.
Τα εμβόλια περιέχουν μόνο αδρανή ή εξασθενημένα μικρόβια όπως ιούς ή βακτήρια ή ένα μικρό τμήμα αυτών που δεν προκαλούν νόσηση ή κίνδυνο επιπλοκών. Τα περισσότερα είναι ενέσιμα, αλλά μερικά δίδονται από το στόμα ή με ρινικό ψεκασμό.
Πώς λειτουργεί το εμβόλιο;
Μειώνει τον κίνδυνο της νόσου διαμέσου της φυσικής άμυνας του οργανισμού ώστε να τον προασπίσει. Όταν γίνεται ο εμβολιασμός, το ανοσοποιητικό σύστημα ανταποκρίνεται με τους ακόλουθους μηχανισμούς:
Αναγνωρίζει το μικρόβιο-εισβολέα εάν είναι ιός ή βακτήριο.
Παράγει αντισώματα. Τα αντισώματα είναι πρωτεΐνες που παράγονται φυσιολογικά από το ανοσοποιητικό σύστημα για να αντιμετωπισθεί η λοίμωξη.
Ανακαλεί στη μνήμη του τη νόσο και τον τρόπο αντιμετώπισής της ώστε, αν εκτεθεί στο μέλλον στο μικρόβιο, το ανοσοποιητικό σύστημα να μπορεί να ανακαλεί γρήγορα αυτή την πληροφορία και να το καταστρέψει πριν προκαλέσει αδιαθεσία.
Επομένως, το εμβόλιο είναι ένας ασφαλής και έξυπνος τρόπος παραγωγής ανοσοποιητικής απάντησης του οργανισμού χωρίς να προκληθεί νόσος.
Το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπινου οργανισμού έχει μνήμη. Όταν το άτομο εκτεθεί σε μια ή περισσότερες δόσεις του εμβολίου, παραμένει τυπικά προστατευμένο από τη νόσο για χρόνια ή δια βίου. Αυτό είναι που κάνει τα εμβόλια τόσο αποτελεσματικά.
Τα εμβόλια μάς προφυλάσσουν από την πρώτη στιγμή από τη νόσηση, αντί να αντιμετωπισθεί η νόσος αργότερα αφού εκδηλωθεί.
Τι είναι τα εμβόλια mRNA;
Τα mRNa εμβόλια περιέχουν μεσολαβητή (messenger) RNA ένα μεμονωμένο μόριο RNA που συμπληρώνει το DNA. Δημιουργείται στον πυρήνα όταν το DNA αντιγράφεται από RNA πολυμεράση για να δημιουργηθεί το pre mRNA (Zipursky 2000). Το Pre- mRNA συγκολλάται κατόπιν στο mRNA το οποίο εξέρχεται από τον πυρήνα στο κυτόπλασμα και «διαβάζεται» από τα ριβοσώματα που αποτελούν τη μηχανή μετάφρασης των κυττάρων. Τα ριβοσώματα δημιουργούν πρωτεΐνες. Τα εμβόλια mRNA δημιουργούνται στο εργαστήριο και δεν είναι ζώντες οργανισμοί. Η μετάφραση του mRNA προκαλεί τη δημιουργία αντιγόνου- πρωτεΐνης που πυροδοτεί μια ανοσολογική αντίδραση (Schlake 2012). Το εμβόλιο απελευθερώνει άμεσα το mRNA στο κυτόπλασμα όπου καταγράφεται από τα ριβοσώματα. Δεν υπεισέρχεται το mRNA στον πυρήνα και δεν μπορεί να ενσωματωθεί στο γονιδίωμα διότι η παρουσία του στο κύτταρο είναι παροδική και γρήγορα μεταβολίζεται και περιορίζεται από κυτταρικούς μηχανισμούς επεξεργασίας (Walsh 2020). Τα εμβόλια mRNA δεν χρησιμοποιούν κανένα στοιχείο ζώντος οργανισμού. Δημιουργούνται γρηγορότερα από τα συμβατικά εμβόλια και αποδομούνται πιο εύκολα διότι χρησιμοποιούν γενετικό κώδικα οργανισμού. Η ιδέα των mRNA εμβολίων δημιουργήθηκε τις αρχές του 1990 (Schlake 2012). Διάφορες δυσκολίες στην σταθεροποίηση τους καθυστέρησε την παραγωγή τους. Την τελευταία δεκαετία, με την πρόοδο της τεχνολογίας και την επενδυτική κάλυψη, έγιναν σημαντικές ανακαλύψεις.
Πριν τον COVID-19, τα mRNA εμβόλια στόχευαν σε λοιμώξεις από HIV-1, Ζίκα λύσσα, γρίπη. Αμέσως μετά την εμφάνιση της πανδημίας COVID-19, η Pfizer και BionTech άρχισαν να δημιουργούν ένα mRNA εμβόλιο κατά του SARS- COV-2.
Το εμβόλιο Pfizer-BionTech χρησιμοποιεί mRNA για τη δημιουργία υποδοχέα στην πρωτεΐνη της ακίδας (Spike) του SAR- COV-2 (Mulligan August 2020).
Η πρωτεΐνη της ακίδας χρησιμοποιείται από τον SARS-COV-2 για προσκόλληση στα κύτταρα του ξενιστή για να εισέλθει.
Το εμβόλιο της Moderna, mRNA-1273, χρησιμοποιεί mRNA για δημιουργία σταθεροποίησης της SARS-COV-2 πρωτεΐνης τη ακίδας στη διαμόρφωση της έκχυσης της (Jackson 2020). Οι μελέτες αυτών των εμβολίων έχουν δείξει ότι είναι υψηλής αποτελεσματικότητας στην πρόληψη συμπτωματικού COVID-19.
Ποιος είναι ο Μηχανισμός Δράσης των COVID-19 m RNA εμβολίων;
Τα mRNA εμβόλια «εκπαιδεύουν» τα κύτταρα πώς να κατασκευάζουν ένα αβλαβές κομμάτι της «πρωτεΐνης -ακίδας» (spike protein) του SARS-COV-2.
Μετά την παραγωγή της πρωτεΐνης το κύτταρο καταστρέφει τις πληροφορίες (το mRNA) και εξαφανίζεται.
Τα κύτταρα εκφράζουν το κομμάτι της πρωτεΐνης-ακίδας στην επιφάνειά τους και έτσι διεγείρουν ανοσιακή απάντηση εντός του οργανισμού του ανθρώπου. Με τον τρόπο αυτό παράγονται αντισώματα όταν ο ιός SARS-COV-2 εισέρχεται στον οργανισμό μας.
Τα mRNA εμβόλια δεν χρησιμοποιούν ζώντα ιό που προκαλεί νόσο COVID-19 ως εκ τούτου δεν προκαλούν τη νόσο
Τα mRNA εμβόλια δεν επηρεάζουν ή αλληλεπιδρούν με το DNA μας.
Τα mRNA εμβόλια είναι νέα με παλαιά τεχνολογία.
Τα mRNA εμβόλια έχουν μελετηθεί σε άλλες λοιμώξεις.
Απαιτούνται δύο δόσεις για την βέλτιστη προστασία έναντι του COVID-19 και για τα δύο εμβόλια.
Η πρώτη δόση προετοιμάζει την ανοσιακή απάντηση βοηθώντας την αναγνώριση. Η δεύτερη δόση ενισχύει την απάντηση.
Οι ανεπιθύμητες ενέργειες παρατηρούνται συνήθως μετά την 2η δόση του εμβολίου και είναι συνήθως πυρετός, κεφαλαλγία, μυαλγίες (www.cdc.gov).
Β. ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΣΕ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
Ασθενείς με αυτοάνοσες παθήσεις θα πρέπει να εμβολιασθούν; Μπορεί να πυροδοτηθεί η αυτοάνοσος νόσος;
Η αυτοάνοση πάθηση δεν αποτελεί αντένδειξη για τον εμβολιασμό με εμβόλια mRNA. Στις μελέτες των εμβολίων συμμετείχαν ασθενείς με αυτοάνοσα νοσήματα. Δεν παρατηρήθηκε στους ασθενείς αυτούς αναζωπύρωση των συμπτωμάτων των αυτοάνοσων νοσημάτων.
Ασθενείς σε θεραπεία κορτιζόνης θα πρέπει να εμβολιασθούν για COVID-19;
Δεν υπάρχει ειδική οδηγία μέχρι σήμερα, αλλά υψηλές δόσεις κορτιζόνης (20mg/δόση ή 2mg/kg/ημέρα) μπορεί να επηρεάσει την ανοσολογική απάντηση του ατόμου που εμβολιάζεται αν είναι ήδη κατεσταλμένος (Αμερικανική Εταιρεία Αιματολογίας και Μεταμοσχεύσεων).
Ασθενείς με σοβαρή αλλεργία θα πρέπει να υποβληθούν σε εμβολιασμό;
Στη Βρετανία συστήνεται αποφυγή εμβολιασμού ατόμων με ιστορικό σοβαρής αλλεργικής αντίδρασης. Στις ΗΠΑ οι οδηγίες του CDC αναφέρουν ότι αν υπάρχει ιστορικό αναφυλακτικής αντίδρασης θα πρέπει να ενημερώνεται ο ασθενής πριν τη λήψη του εμβολίου.
Γ. ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΣΕ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ
Πολλαπλή Σκλήρυνση (ΠΣ)
Η ΠΣ αποτελεί αυτοάνοσο νόσημα απρόβλεπτης εμφάνισης που προσβάλλει τον εγκέφαλο και τον νωτιαίο μυελό (Κεντρικό Νευρικό Σύστημα), που ρυθμίζουν οιαδήποτε δραστηριότητα του ατόμου (κίνηση, αίσθηση, ομιλία, κατάποση, γραφή, μνήμη, προσανατολισμό, αντίληψη, γνώση, πραξία).
Η αιτία δεν είναι γνωστή. Θεωρείται ότι ο συνδυασμός περιβαλλοντικών και γενετικών παραγόντων υπό συνθήκες συνήθως stress δίδουν το έναυσμα διέγερσης του ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού που οδηγεί σε καταστροφή της μυελίνης των νευρικών ινών των νευρώνων που μεταφέρουν τα ερεθίσματα στην περιφέρεια με αποτέλεσμα την εμφάνιση συμπτωμάτων (θάμβος όρασης, διπλωπία, δυσαισθησίες, αδυναμία άκρων). Η νόσος εμφανίζεται με εξάρσεις και υφέσεις (υποτροπιάζουσα μορφή και άλλοτε με προοδευτική επιδείνωση (προϊούσα μορφή).
Αντιμετωπίζεται θεραπευτικά ως αυτοάνοσο νόσημα αφενός με κορτικοειδή στην οξεία φάση και αφετέρου με φάρμακα που τροποποιούν την ανοσοποιητική δραστηριότητα του οργανισμού (Ανοσοτροποιητικά Disease Modifying Treatments DMT).
Οι ασθενείς με πολλαπλή σκλήρυνση θα πρέπει να εμβολιασθούν κατά του COVID-19;
Οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας προέρχονται από στοιχεία των κλινικών μελετών των εμβολίων στο γενικό πληθυσμό καθώς και από μελέτες άλλων εμβολίων σε άτομα με ΠΣ.
Η έρευνα έχει αποδείξει ότι τα εμβόλια COVID-19 είναι ασφαλή και αποτελεσματικά. Η απόφαση για να γίνει το εμβόλιο είναι καλύτερο να λαμβάνεται από κοινού με τον θεράποντα γιατρό του ασθενούς.
Οι περισσότεροι ασθενείς με υποτροπιάζουσα και προϊούσα μορφή ΠΣ θα πρέπει να εμβολιασθούν. Οι κίνδυνοι από τον εμβολιασμό υπάρχουν εν δυνάμει όπως και με άλλα εμβόλια. Επιπλέον, θα πρέπει να εμβολιασθούν και τα άτομα που κατοικούν στο ίδιο σπίτι και όσοι έρχονται σε στενή επαφή ώστε να μειωθεί η διασπορά του ιού.
Άτομα με προϊούσα μορφή ΠΣ, οι ηλικιωμένοι, όσοι έχουν μεγαλύτερο βαθμό αναπηρίας, και άτομα με συνυπάρχουσες παθήσεις, όπως σακχαρώδη διαβήτη, υψηλή αρτηριακή πίεση, παχυσαρκία, παθήσεις καρδιάς και πνευμόνων, ανήκουν στις ομάδες με τον υψηλότερο κίνδυνο νοσηλείας λόγω COVID-19. Τα άτομα αυτών των ομάδων υψηλού κινδύνου θα πρέπει να ενημερωθούν για τον όσο το δυνατόν γρηγορότερο εμβολιασμό.
Τα εμβόλια κατά του COVID-19 γίνονται σε 2 δόσεις.
Τα εμβόλια COVID-19 είναι ασφαλή για ασθενείς με ΠΣ;
Τα εμβόλια δεν περιέχουν ζώντες οργανισμούς και δεν θα προκαλέσουν νόσο COVID-19. Τα εμβόλια δεν πυροδοτούν υποτροπή ΠΣ ή επιδείνωση των χρόνιων συμπτωμάτων της ΠΣ. Ο κίνδυνος λοίμωξης από COVID-19 βαρύνει πολύ περισσότερο από τυχόν κίνδυνο υποτροπής της ΠΣ από το εμβόλιο.
Κάθε εμβόλιο μπορεί να προκαλέσει ανεπιθύμητες ενέργειες όπως πυρετό, ο οποίος μπορεί να επιδεινώσει παροδικά τα συμπτώματα της ΠΣ, αλλά αυτά θα υποχωρήσουν και θα επανέλθουν στην προηγούμενη κατάσταση με την υποχώρηση του πυρετού. Ακόμη και αν υπάρχουν ανεπιθύμητες ενέργειες, είναι σημαντικό να γίνεται η δεύτερη δόση του εμβολίου για να είναι αποτελεσματικό.
Τα εμβόλια είναι ασφαλή να δίδονται μαζί με τα φάρμακα της ΠΣ;
Θα πρέπει να συνεχίζεται η ανοσοτροποποιητική θεραπεία της ΠΣ μέχρι ο θεράπων ιατρός να προτείνει ο να σταματήσει ή να καθυστερήσει η αγωγή.
Η απότομη διακοπή ορισμένων ανοσοτροποποιητικών φαρμάκων μπορεί να προκαλέσει σοβαρή αύξηση της αναπηρίας με νέες βλάβες στην MRI. Με τα στοιχεία που υπάρχουν από προηγούμενες μελέτες άλλων εμβολίων και ανοσοτροποιητικών φαρμάκων, είναι ασφαλής η χορήγηση εμβολίου COVID-19 σε ασθενείς με ΠΣ υπό θεραπεία.
Ορισμένες θεραπείες ΠΣ δυνατόν να μειώσουν την αποτελεσματικότητα του εμβολίου, εντούτοις συντηρούν κάποια προφύλαξη. Για ασθενείς υπό ορισμένες θεραπείες (αλεμτουζουμάμπη, κλαδριβίνη, οκρελιζουμάμπη, ριτουξιμάμπη) θα πρέπει η χρονική χορήγηση του εμβολίου να συντονισθεί με το χρόνο της χορήγησης του φαρμάκου. Για παράδειγμα η δόση του φαρμάκου θα πρέπει να χορηγηθεί είτε 3 μήνες (12 εβδομάδες) μετά τη χορήγηση του εμβολίου, είτε το εμβόλιο θα γίνει 2 μήνες μετά την τελευταία δόση του φαρμάκου.
Υπάρχει ανησυχία για εγκάρσια μυελίτιδα;
Δεν έχει αναφερθεί ανακοίνωση εγκάρσιας μυελίτιδος στον εμβολιασμό με mRNA εμβόλια. Απαιτείται να μεσολαβήσει μια περίοδος μεταξύ του εμβολίου και της λήψης θεραπείας με ανοσοτροποποιητικά φάρμακα .
Δεν υπάρχουν ακόμα πληροφορίες για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα των mRNA COVID-19 εμβολίων σε άτομα που λαμβάνουν ανοσοτροποιητική θεραπεία. Βάσει της εκτιμώμενης ημίσειας ζωής αυτών των θεραπειών και της ένδειξης ότι η εκ νέου λοίμωξη είναι σπάνια μετά τις 90 ημέρες από την αρχική λοίμωξη, θα μπορούσε το εμβόλιο να καθυστερήσει τουλάχιστον 90 ημέρες ως προφυλακτικό μέτρο για αποφυγή παρεμβολής της θεραπείας αντισωμάτων με την ανοσοαπάντηση του εμβολίου.
Για άτομα που λαμβάνουν θεραπείες αντισωμάτων όχι ειδικών για θεραπεία COVID-19 (ανοσοσφαιρίνες) είναι δυνατή η χορήγηση του εμβολίου συγχρόνως με τη θεραπεία ή πριν ή μετά τη χορήγηση της θεραπείας.
Οι οδηγίες σχετικά με την ΠΣ που έχουν δοθεί από τη Βρετανική Εταιρεία για την Πολλαπλή Σκλήρυνση
Όλα τα εμβόλια για COVID-19 δεν αναμένεται να επιβαρύνουν τη νόσο, τα συμπτώματά της, να προκαλέσουν υποτροπή ή να επηρεάσουν την αποτελεσματικότητα των ανοσοτροποποιητικών φαρμάκων.
Ορισμένα φάρμακα όπως οι ιντερφερόνες, η γλατιραμέρη, η ναταλιζουμάμπη προστατεύουν από τον κορονοϊό με την επιλεκτική σύνδεσή τους με συγκεκριμένους υποδοχείς.
Ορισμένα άλλα φάρμακα πιθανώς να μειώσουν την αποτελεσματικότητα οποιουδήποτε εμβολίου, επειδή αποτρέπουν την πλήρη ανοσοαπόκριση στο εμβόλιο και το καθιστούν λιγότερο αποτελεσματικό.
Δεν πρέπει να γίνει αλλαγή θεραπείας ώστε να έχουμε αποτελεσματικότητα του εμβολίου.
Αν χορηγούνται ιντερφερόνες, γλατιραμέρη, τεριφλουνομίδη, φουμαρικός διμεθυλεστέρας, ναταλιζουμάμπη δεν υπάρχει ανάγκη διακοπής θεραπείας για τη
χορήγηση του εμβολίου.
Αν χορηγείται οκρελιζουμάμπη ή ριτουξιμάμπη μπορεί η απόδοση του εμβολίου να μειωθεί κατά 50%. Είναι προτιμότερο να προηγείται ο εμβολιασμός και να ακολουθεί η λήψη του φαρμάκου μετά από 1,5-2 μήνες.
Αν χορηγείται φιγκολιμόδη θα μπορούσε να μειωθεί η απόκριση στο εμβόλιο. Δεν σταματά η θεραπεία.
Αν χορηγείται αλεμτουζουμάμπη δύναται να υπάρχει μειωμένη απόκριση του εμβολίου. Θα πρέπει ο εμβολιασμός να γίνει 3 μήνες μετά τη χορήγηση του φαρμάκου.
Αν χορηγείται κλαδριβίνη το εμβόλιο θα πρέπει να γίνει 3 μήνες μετά τη θεραπεία.
Υπάρχει συσχέτιση του εμβολίου COVID-19 με ανεπιθύμητες ενέργειες από το νευρικό σύστημα;
Υπάρχει συχνή παρανόηση ως προς την πιθανότηταανάπτυξης των νευρολογικών παθήσεων μετά τον εμβολιασμό SARS-COV-2.
O D.A Fauci, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιμώξεων, είχε υποστηρίξει τον Δεκέμβριο του 2020 ότι άτομα με νόσο Guillain Barre θα πρέπει να αποφύγουν τον εμβολιασμό διότι μπορεί να πυροδοτήσει υποτροπή της νόσου. Αυτό προκάλεσε τη γραπτή απάντηση 15 Νευρολόγων Καθηγητών των ΗΠΑ που υπογράμμισαν ότι στις κλινικές μελέτες των mRNA εμβολίων δεν διαπιστώθηκε αναζωπύρωση νευρολογικών παθήσεων όπως Guillan Barre, πολλαπλή σκλήρυνση, νόσος Parkinson. Αντίστοιχες είναι και οι θέσεις του Κέντρου Διαχείρισης και Πρόληψης Λοιμώξεων των ΗΠΑ (CDC) καθώς και του Αμερικανικού Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA).
Η παράλυση Bell του προσωπικού νεύρου διαπιστώθηκε σε 4 περιπτώσεις από τις 30.000 (στις 22 και 32 ημέρες από τη λήψη του εμβολίου) που συμμετείχαν στη μελέτη του εμβολίου mRNA της εταιρείας Moderna, εκ των οποίων οι 2 είχαν λάβει εικονικό φάρμακο. Στη μελέτη της Pfizer υπήρχαν 4 ασθενείς με παράλυση Bell σε mRNA εμβόλιο σε 3,9,37 & 48 ημέρες μετά τον εμβολιασμό.
Ποια είναι η στάση της πολιτείας στον εμβολιασμό;
Ο εμβολιασμός κατά του COVID-19 είναι σημαντικός για τη δημόσια ασφάλεια, κυρίως για τις πιο ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού. Το εμβόλιο πρέπει να γίνει το συντομότερο μόλις είναι διαθέσιμο για τον κάθε ασθενή.
Όλοι έχουμε την ευθύνη να επιβραδύνουμε την πανδημία και να περιορίσουμε τον ιό όσο πιο γρήγορα γίνεται.
Τα ασφαλή και αποτελεσματικά εμβόλια COVID-19 μάς οδηγούν ένα βήμα πιο κοντά στον έλεγχο της πανδημίας. Πέρα όμως από τον εμβολιασμό, για να επιτευχθεί ο στόχος απαιτείται η συνεχής χρήση μάσκας, η διατήρηση των αποστάσεων, το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και η χρήση αντισηπτικού ακόμη και αν έχει γίνει εμβολιασμός.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
G. Williams, The story of Polio, Palgrave Macmillan 2013
S. Rauch et al, Frontiers in Immunology 2018
Th. J. Meyer et al, Frontiers in Immunology 2018
D. Hurley, Neurology Today January 15 2021
Guidelines about COVID-19 vaccines from Centers for Disease Control and Prevention
C.Y. Johnson, A. Steckelberg Washington Post, December 12 2020
Zheng I. Kar, C.K. Chen et al Multiple Sclerosis Disease- Modifying therapy and the COVID-19, CNS Drugs (2020) 34:879-96
8°
