Η βιοχημικός Φρόσω Μερκούρη εξηγεί τι γνωρίζουμε για τα τεστ και με ποιον τρόπο βοηθούν στον έλεγχο και τον περιορισμό της διασποράς του κορωνοϊού
Ο αριθμός των κρουσμάτων που ακούμε καθημερινά δεν είναι απόλυτο νούμερο, τον διαβάζουμε πάντα σε συνάρτηση με τον αριθμό των διενεργούμενων τεστ. Ακριβέστερα είναι ο αριθμός των ημερήσιων θετικών ελέγχων. Τα τεστ δεν είναι μόνο ένας τρόπος να διαπιστώσουμε αν είμαστε φορείς του ιού ο καθένας από εμάς, εφόσον έχουμε συμπτώματα ή έχουμε έρθει σε επαφή με επιβεβαιωμένο κρούσμα, αλλά κι ένα εργαλείο για να περιοριστούν εστίες διασποράς όταν γίνονται στοχευμένα, καθώς αφενός εντοπίζουν όσους έχουν εκτεθεί στον ιό, αφετέρου δίνουν την επιδημιολογική εικόνα για τις διάφορες περιοχές της χώρας.
Τις τελευταίες μέρες ο ΕΟΔΥ διενεργεί δωρεάν ελέγχους ταχείας ανίχνευσης αντιγόνου (rapid test) σε επιλεγμένα μέρη αλλά και μέσα από το αυτοκίνητο (drive through) σε μια προσπάθεια να ελεγχθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, ιδιαίτερα στη Βόρεια Ελλάδα που έχει μεγάλο ιικό φορτίο, αλλά όχι μόνο.
Οι έλεγχοι αυτοί είναι από τα πιο σημαντικά όπλα μας στη μάχη με την πανδημία, μέχρι να έρθει το εμβόλιο, και ειδικά στο δεύτερο αυτό σφοδρότατο κύμα αξιοποιούνται από όλες τις χώρες στο μέγιστο δυνατό βαθμό.
Η Φρόσω Μερκούρη είναι βιοχημικός και μας εξηγεί πώς λειτουργούν τα τεστ, πότε τα κάνουμε, τι να προσέχουμε. Με μια αναγκαία –ζωής και θανάτου– υπενθύμιση: Η αυστηρή τήρηση των πρωτοκόλλων και των μέτρων προσωπικής ασφάλειας πρέπει να τηρείται ευλαβικά από όλους.
Στο πρώτο κύμα, όταν ακόμα τα περισσότερα πράγματα μας ήταν άγνωστα για τον ιό και για την επίδρασή του στις ζωές μας, ένα μέρος της συζήτησης επικεντρωνόταν στα τεστ. Να κάνουμε περισσότερα τεστ αντί για σκληρό lockdown. Είχαμε αυτή τη δυνατότητα;
Το σκληρό lockdown του πρώτου κύματος ήταν και αναπόφευκτο και σωτήριο. Έδωσε πολύτιμο χρόνο στους επιστήμονες και στους κλινικούς να ετοιμαστούν και στις κυβερνήσεις για να προετοιμάσουν τα δημόσια συστήματα υγείας ώστε να υποδεχθούν ένα μεγάλο αριθμό ασθενών. Στην Ελλάδα κάναμε αυτό που έκαναν όλες οι χώρες της Ευρώπης με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως η Σουηδία. Κινηθήκαμε αναγκαστικά πιο γρήγορα γιατί το δικό μας σύστημα υγείας ήταν εξαιρετικά ανέτοιμο. Κερδίσαμε χρόνο και ζωές. Η εμπειρία του πρώτου κύματος έδειξε πως όταν η νόσος βρει την ευκαιρία να κάνει ένα βίαιο ξέσπασμα κανένα σύστημα υγείας, ακόμα και το τελειότερο, δεν μπορεί να ανταποκριθεί.
Ταυτόχρονα η χώρα μπόρεσε να χτίσει ένα σημαντικό χαρτοφυλάκιο στο πεδίο των τεστ. Στην αρχή της πανδημίας, ακόμα και να θέλαμε να κάνουμε τεστ, δεν υπήρχαν στην αγορά γιατί όλες οι χώρες είχαν τεράστιες ανάγκες. Έγινε μια μεγάλη προσπάθεια από τις μεγάλες εταιρείες παραγωγής διαγνωστικών να αυξηθεί ο όγκος των αντιδραστηρίων, να αναπτυχθούν καινούργιες πιο γρήγορες τεχνικές, να δοκιμαστούν πειραματικά και να βγουν σε χρόνους ρεκόρ στην αγορά. Ταυτόχρονα μπορέσαμε να αναπτύξουμε in house δοκιμασίες σε ερευνητικά ιδρύματα της χώρας τα οποία αυτή την ώρα δίνουν χιλιάδες αποτελέσματα την ημέρα.
Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος δεν πραγματοποιούσαμε πολλούς ελέγχους, πρώτον γιατί υπήρχε έλλειψη σε παγκόσμιο επίπεδο και δεύτερον γιατί όταν υπάρχουν τόσα μέτρα περιορισμού δεν χρειάζονται. Δεν είχε κανένα νόημα να ελέγχουμε ανθρώπους που ήταν κλεισμένοι στα σπίτια τους. Επιπλέον, ο μικρότερος φόρτος στα εργαστήρια βοήθησε στο να έχουμε πολύ γρήγορα, σε μερικές ώρες, τα αποτελέσματα των στοχευμένων ελέγχων, δηλαδή των ατόμων με συμπτώματα και των δειγμάτων ιχνηλάτησης των θετικών κρουσμάτων και να προχωρούμε πολύ πιο γρήγορα στις απομονώσεις.
Υπάρχει πάντα η φημολογία πως δεν κάναμε τεστ και για τον λόγο αυτό δεν καταγράψαμε πολλά κρούσματα στο πρώτο κύμα.
Δυστυχώς τα κρούσματα δεν κρύβονται. Την καμπύλη των κρουσμάτων ακολουθούν με διαφορά φάσης δύο εβδομάδων οι αδιάψευστες καμπύλες των νοσηλειών και των διασωληνωμένων και στη συνέχεια η τραγική καμπύλη των νεκρών. Κάθε αιτία υπερμετάδοσης, κάθε ανεύθυνη συμπεριφορά, μέσα σε ένα μήνα μετατρέπεται σε ένα μακάβριο αριθμό νεκρών που πρέπει να στοιχειώνει τις συνειδήσεις μας.
Μας βοηθούν φυσικά για να εντοπίσουμε τα θετικά, να ιχνηλατήσουμε τις επαφές τους και να σταματήσουμε τη διασπορά. Αυτό σε συνθήκες ανοιχτής κοινωνίας είναι απαραίτητο και κεφαλαιώδες. Από την άλλη πλευρά με τον έλεγχο μπορούμε να θωρακίσουμε δομές υψηλής επικινδυνότητας, όπως τα νοσοκομεία, στα οποία νοσηλεύονται περιστατικά ευάλωτα στον ιό, τα γηροκομεία και όλες τις δομές στις οποίες η εισβολή του ιού είναι καταστροφική και η διασπορά ταχύτατη.
Όσο η επιδημία εξαπλώνεται τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των εστιών και ο έλεγχος αποκτά έναν πιο γενικευμένο χαρακτήρα. Κάθε φάση της χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση.
Στο δεύτερο αυτό μεγάλης σφοδρότητας κύμα, που δοκιμάζει τις αντοχές μας και κυρίως τις αντοχές του συστήματος υγείας, γίνονται πολλά περισσότερα τεστ. Είναι αρκετά;
Σήμερα κάνουμε περίπου 20 με 25 χιλιάδες τεστ την ημέρα. Το μεγάλο βάρος του ελέγχου σηκώνει το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Εθνικό Κέντρο Αιμοδοσίας, το Ινστιτούτο Pasteur, τα ερευνητικά ιδρύματα ΙΝΕΒ/ΕΚΕΤΑ στη Θεσσαλονίκη και ΙΒΕΑΑ στην Αθήνα, αλλά και ο ιδιωτικός τομέας που καλύπτει έναν σεβαστό αριθμό ελέγχων από διαπιστευμένα εργαστήρια.
Αν είναι αρκετά; Ποτέ δεν θα είναι αρκετά, πάντα πρέπει να επιδιώκουμε το καλύτερο. Η γνώμη μου πάντως είναι πως ο έλεγχος πρέπει να είναι στοχευμένος. Θα πρέπει να προσπαθούμε να εντοπίζουμε τις εστίες της διασποράς και να κάνουμε ενδελεχή και συστηματικό έλεγχο για να αποτρέψουμε τη μετάδοση.
Βεβαίως όσο η επιδημία εξαπλώνεται τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των εστιών και ο έλεγχος αποκτά έναν πιο γενικευμένο χαρακτήρα. Κάθε φάση της επιδημίας χρειάζεται διαφορετική αντιμετώπιση και ο σχεδιασμός γίνεται πάντα με γνώμονα τα πολύ πρόσφατα επιδημιολογικά στοιχεία. Ως εκ τούτου δεν υπάρχουν ούτε κανόνες ούτε μαγικές λύσεις, όλα πρέπει να αποφασίζονται με βάση τα επιδημιολογικά δεδομένα των τελευταίων ημερών.
Πείτε μας για τις δύο κατηγορίες τεστ που διαθέτουμε, τι διαφορές έχουν;
Υπάρχουν δύο τύποι τεστ για τη διάγνωση του covid. Η μέθοδος αναφοράς είναι το λεγόμενο μοριακό τεστ (RT-PCR) το οποίο ανιχνεύει το γενετικό υλικό του ιού στο ρινοφαρυγγικό δείγμα. Έχει μεγάλη ευαισθησία και ειδικότητα και μπορεί να ανιχνεύσει την παρουσία του ιού και στο προσυμπτωματικό στάδιο, όταν ο ασθενής δεν έχει ακόμα συμπτώματα είναι όμως μολυσματικός.
Τον τελευταίο καιρό χρησιμοποιούνται ευρέως και τα τεστ αντιγόνου, τα λεγόμενα rapid tests τα οποία ανιχνεύουν μια πρωτεΐνη χαρακτηριστική του ιού. Τα τεστ αυτά έχουν σαφώς μικρότερη ευαισθησία και δεν ανιχνεύουν πάντα τους ασθενείς με χαμηλό φορτίο, δηλαδή τους προσυμπτωματικούς –άτομα που δεν έχουν ακόμα εκδηλώσει συμπτώματα είναι όμως πιθανώς μολυσματικοί– και τους ασυμπτωματικούς. Τα rapid tests δεν λειτουργούν σαν ασπίδα αλλά σαν ένα κόσκινο που σταματάει μεν τους φορείς με μεγάλο ιικό φορτίο, μπορεί όμως να αφήσει κάποιους άλλους με ελαφρά συμπτώματα να περάσουν. Τα θετικά ωστόσο rapid test είναι θετικά –σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό– και στην PCR.
Πάντα πρέπει οι πολίτες να έχουν στο μυαλό τους πως ένα αρνητικό τεστ –με οποιαδήποτε μέθοδο– είναι μια φωτογραφία της στιγμής. Ισχύει για τη στιγμή της δειγματοληψίας.
Γιατί μπορεί να βγάλουν διαφορετικά αποτελέσματα, διαφορετικές μέρες;
Μπορεί να έχουμε διαφορετικά αποτελέσματα γιατί το ιικό φορτίο μεταβάλλεται μέρα με τη μέρα ανάλογα με την εξέλιξη της νόσου, αλλά και γιατί μπορεί να έχουμε διαφορές στη λήψη του δείγματος ή στην τεχνική που χρησιμοποιείται. Επίσης υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις ψευδώς αρνητικών αποτελεσμάτων γιατί η λήψη έγινε σε μικρό χρονικό διάστημα από τη μόλυνση (το ενδεδειγμένο χρονικό σημείο είναι 4-5 ημέρες μετά την πιθανή μόλυνση).
Πάντα όμως πρέπει οι πολίτες να έχουν στο μυαλό τους πως ένα αρνητικό τεστ –με οποιαδήποτε μέθοδο– είναι μια φωτογραφία της στιγμής. Ισχύει για τη στιγμή της δειγματοληψίας. Κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί πως το άτομο δεν μολύνθηκε δέκα λεπτά μετά τη λήψη του δείγματος. Και πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας πως οποιοδήποτε τεστ, ακόμα και το πιο ευαίσθητο, μπορεί να δώσει ένα ψευδώς αρνητικό αποτέλεσμα. Θέλει λοιπόν προσοχή, να μη δίνεται μια ψεύτικη αίσθηση ασφάλειας που μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη εφαρμογής των μέτρων πρόληψης και να επιφέρει διασπορά του ιού. Η αυστηρή τήρηση των πρωτοκόλλων και των μέτρων προσωπικής ασφάλειας πρέπει να τηρείται ευλαβικά από όλους.
Είναι πολύ χρήσιμα για μαζικούς ελέγχους, όπως έγινε στις δομές προσφύγων στο Καρά Τεπέ, σε στοχευμένους μαζικούς ελέγχους σε πλατείες σε γειτονιές με μεγάλη διασπορά, όπως έγινε στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλο και σε άλλες πόλεις. Βοηθάει να αποκτήσουν οι ειδικοί μια πιο καθαρή επιδημιολογική εικόνα, να περιοριστούν κάποιες εστίες διασποράς τοπικά ή να οριστούν πιο γενικά και αυστηρά περιοριστικά μέτρα.
Επαναλαμβάνω, όμως, όλες οι εξετάσεις πρέπει να γίνονται στοχευμένα και με συγκεκριμένη αιτιολογία. Το testing για το testing δεν έχει νόημα και έχει μεγάλο κόστος. Δεν είναι απεριόριστα τα αντιδραστήρια και μια αναιτιολόγητη εξέταση μπορεί και να στερεί τον έλεγχο από κάποιον άλλο που έχει ανάγκη, αυξάνοντας ταυτόχρονα το τεράστιο φορτίο που σηκώνουν αυτή τη στιγμή τα εργαστήρια. Ο έλεγχος πρέπει να γίνεται πάντα από εξειδικευμένο προσωπικό. Τα τεστ που κάνει ο ασθενής μόνος του δεν έχουν αξιοπιστία κυρίως γιατί η σωστή λήψη του δείγματος δεν είναι τόσο απλή διαδικασία όσο φαίνεται.
Ένας σημαντικός δείκτης που αφορά στα τεστ είναι το ποσοστό θετικότητας. Μας εξηγείτε τι είναι;
Το ποσοστό θετικότητας είναι ο λόγος των θετικών αποτελεσμάτων προς το σύνολο των εξετάσεων που διενεργήθηκαν. Όσο παραμένει χαμηλό τότε ξέρουμε πως είναι μικρός ο αριθμός των κρουσμάτων που διαλάθουν. Όταν αρχίσει να ανεβαίνει δείχνει πως το ιικό φορτίο αυξάνεται και χρειάζονται μέτρα κοινωνικού περιορισμού. Δεν πρέπει να το βλέπουμε σαν ένα απλό ποσοστό, πρέπει να βλέπουμε την εξέλιξη του και τη δυναμική αύξησης ή μείωσής του για να βγάλουμε συμπέρασμα.
Το 4% μπορεί μέσα σε λίγες μέρες να διπλασιαστεί με ένα γεγονός υπερμετάδοσης. Το βασικότερο μάθημα που έχουμε πάρει από τον ιό αυτούς τους μήνες είναι πως δεν αφήνει καμιά χαραμάδα ανεκμετάλλευτη. Εισχωρεί και εξαπλώνεται ύπουλα όπου μπορεί.
Το πρώτο 15νθήμερο του Νοεμβρίου ο μέσος όρος του ποσοστού των θετικών τεστ ήταν 10%, που σημαίνει ότι ένας μεγάλος αριθμός των πολιτών έχει προσβληθεί με ό,τι συνεπάγεται αυτό για την αντοχή του συστήματος υγείας. Το όριο ασφαλείας που έθεσε ο ΠΟΥ είναι μόλις 4%.
Από τα στοιχεία του ΕΟΔΥ ακόμα σήμερα, 15 μέρες μετά το δεύτερο lockdown, δεν έχουμε κάποια σημαντική μείωση του ποσοστού θετικότητας στην Ελλάδα. Έχουμε μια σταθεροποίηση που σημαίνει ανακοπή του εκθετικού ρυθμού αύξησης των κρουσμάτων, κάτι αναμενόμενο. Θα περάσουν μερικές εβδομάδες ακόμα για να αρχίσουμε να βλέπουμε μείωση. Μέχρι τότε το σύστημα θα πιέζεται ασφυκτικά και ο τραγικός αριθμός των θανάτων θα μεγαλώνει. Ίσως τώρα να ζούμε το πιο δύσκολο και το πιο κρίσιμο δεκαήμερο της πανδημίας. Δεν νομίζω πως υπάρχει όριο ασφαλείας. Το 4% μπορεί μέσα σε λίγες μέρες να διπλασιαστεί με ένα γεγονός υπερμετάδοσης. Το βασικότερο μάθημα που έχουμε πάρει από τον ιό αυτούς τους μήνες είναι πως δεν αφήνει καμιά ευκαιρία, καμία χαραμάδα ανεκμετάλλευτη. Εισχωρεί και εξαπλώνεται ύπουλα όπου μπορεί.
Τα δεδομένα που είχαμε μετά το καλοκαίρι, ο αριθμός κρουσμάτων και θανάτων, μας έδιναν ενδείξεις ώστε να πάρουμε πιο γρήγορα μέτρα;
Μετά το άνοιγμα της χώρας ήταν αναμενόμενη η αύξηση του ιικού φορτίου. Για πολλές εβδομάδες όμως μετά τη λήξη της τουριστικής περιόδου είχαμε έναν τριψήφιο μεν, σταθερό δε αριθμό κρουσμάτων την ημέρα. Σίγουρα θα μπορούσαν τα κρούσματα να περιοριστούν με μέτρα, όμως είναι μεγάλη η διαφορά μεταξύ λήψης και εφαρμογής των μέτρων. Η επιβολή της μάσκας παντού από την αρχή του ανοίγματος του πρώτου lockdown θα ήταν ευεργετική για την εξέλιξη της πανδημίας, αν είχε τηρηθεί φυσικά.
Το καλοκαίρι δεν τηρήθηκε σχεδόν κανένα από τα χαλαρά μέτρα που είχαν επιβληθεί και γι’ αυτό ευθύνεται και μια ικανή μειοψηφία πολιτών αλλά και η πολιτεία που δεν έκανε ελέγχους. Έπρεπε σίγουρα να ανοίξει πάλι ο πλανήτης, έπρεπε όμως και να μάθουμε να ζούμε με τον κίνδυνο, να τον αναγνωρίσουμε και να μην το αψηφούμε. Οι περισσότεροι τα καταφέραμε, δυστυχώς όμως όχι όλοι. Αυτό που ζούμε, όμως, σήμερα είναι διαφορετικό. Κάποια στιγμή η αύξηση των κρουσμάτων και των νοσηλειών έγινε εκθετική κι αυτό είναι αποτέλεσμα γεγονότων υπερμετάδοσης που συνέβησαν μέσα στον Οκτώβριο.
Ακόμα και τώρα που το σύστημα Υγείας στη Θεσσαλονίκη έφτασε και ξεπέρασε τα όριά του, υπάρχουν πολλοί που παίρνουν τον ιό αψήφιστα ή διαμαρτύρονται για το λοκντάουν. Γιατί αντιδρούμε; Δεν είναι βέβαια ελληνικό φαινόμενο.
Αντιδρούμε γιατί η πανδημία επιτίθεται στον δυτικό τρόπο ζωής. Μας ξεβολεύει, με λίγα λόγια. Κι εμείς προτιμούμε να αρνηθούμε την πραγματικότητα για να μην αλλάξουμε τις συνήθειές μας. Από την άλλη πλευρά ένας ολόκληρος κόσμος υποφέρει από την ανεργία, από οικονομικά προβλήματα που απορρέουν από την κατάσταση αυτή, από την απομόνωση. Φυσικά η αιτία είναι η πανδημία, όμως μεγάλη ευθύνη έχουν και εκείνοι που δεν αναλαμβάνουν την ατομική τους ευθύνη.
Η συμπεριφορά μας δεν έχει μόνο υγειονομικές συνέπειες. Έχει και κοινωνικές, αφού η διασπορά του ιού φέρνει καινούργια πιο αυστηρά μέτρα, κλείσιμο δραστηριοτήτων που φέρνουν μεγαλύτερη ανεργία, μεγαλύτερο πόνο, μεγαλύτερη ανέχεια. Δεν είναι ελληνικό το φαινόμενο, είναι σίγουρα πανευρωπαϊκό. Στις χώρες της Ανατολικής Ασίας η κατάσταση έχει ελεγχθεί πολύ πιο γρήγορα και αποτελεσματικά αλλά με πρακτικές που με μεγάλη δυσκολία θα είχαμε εμείς ανεχθεί. Είναι το τίμημα του ελεύθερου τρόπου ζωής μας.
Χρειαζόμαστε μια εθνική στρατηγική για τα τεστ ώστε να βοηθήσουν στον έλεγχο και τον περιορισμό της διασποράς του ιού όσο το δυνατόν περισσότερο;
Χρειαζόμασταν από την αρχή μια κοινή, τουλάχιστον ευρωπαϊκή, στρατηγική που θα περιόριζε τη μετάδοση και θα κρατούσε –όσο ήταν δυνατό– ανοιχτή την οικονομία. Κοινή πολιτική στο άνοιγμα και στο κλείσιμο, ενιαία μέτρα ατομικής προφύλαξης –όπως για παράδειγμα η χρήση της μάσκας παντού–, έλεγχοι σε όλα τα αεροδρόμια, έλεγχοι όλων των επιβατών πριν το ταξίδι. Εκεί δυστυχώς οι χώρες δεν συμφώνησαν βάζοντας το εθνικό συμφέρον πάνω από το ευρωπαϊκό.
Αυτή τη στιγμή ζούμε σαν συνέπεια ένα δεύτερο κύμα σφοδρότερο από το πρώτο. Πρέπει να προσπαθήσουμε να κρατηθούμε όρθιοι αυτούς τους δύσκολους μήνες μέχρι να έρθει το εμβόλιο και χτιστεί μια ανοσία στον πληθυσμό. Τα δύσκολα είναι μπροστά μας.
Είναι ένα εργαλείο που περιορίζει την εξάπλωση, υπό τον όρο πως οι διαγνωσμένοι θετικοί τηρούν τις οδηγίες απομόνωσης κάτι για το οποίο δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι. Αυτή τη στιγμή η μόνη λύση που έχουμε στα χέρια μας είναι η ατομική ευθύνη και η κοινωνική απόσταση
Πάντως τα τεστ είναι ένα εργαλείο που ακολουθεί την πορεία της επιδημίας, δεν είναι όμως η λύση.
Είναι ένα εργαλείο που περιορίζει την εξάπλωση, υπό τον όρο πως οι διαγνωσμένοι θετικοί τηρούν τις οδηγίες απομόνωσης κάτι για το οποίο δεν είμαστε απόλυτα σίγουροι. Αυτή τη στιγμή η μόνη πρόσκαιρη λύση που έχουμε στα χέρια μας για να περιορίσουμε την πανδημία είναι η ατομική ευθύνη και η κοινωνική απόσταση με όλες τις συνέπειες που επιφέρει. Η πραγματική λύση έρχεται και είναι ο εμβολιασμός και μόνον αυτός. Εκεί θα δοθεί η μητέρα των μαχών στον πόλεμο κατά του ιού. Πρέπει να επικρατήσει ο ορθολογισμός και να εμβολιαστεί ένα συντριπτικό ποσοστό του πληθυσμού.
19°
