Τηλεργασία εν καιρώ πανδημίας. Η έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μιλούν: Ελεάννα Γαλανάκη, επίκουρη καθηγήτρια, Ευστάθιος Γραμμένος, εργατολόγος
Μπήκε αιφνιδίως στη ζωή μας σαν απρόσκλητος επισκέπτης. Κι όμως, όταν πρωτοάρχισε να εφαρμόζεται, πίσω στη δεκαετία του 1980, κυρίως στις σκανδιναβικές και στις Κάτω Χώρες, είχε τις καλύτερες προθέσεις: η ιδέα ήταν να επιτρέψει σε περισσότερους να εργαστούν χωρίς να αλλάζουν σημαντικά τις συνθήκες ζωής τους, συνδυάζοντας αποτελεσματικότερα τις εργασιακές με άλλες, οικογενειακές κυρίως, υποχρεώσεις, αφού ο εργαζόμενος θα μπορούσε να εργάζεται από το σπίτι του ή από οπουδήποτε αλλού, ακόμη και από άλλη πόλη ή χώρα, με τα ίδια χρήματα, γλιτώνοντας τα έξοδα και τους χρόνους της μετακίνησης. Στην εποχή της πανδημίας, όμως, η τηλεργασία μετατράπηκε από μια καλή πρακτική σε μια αναγκαστική συνθήκη, σε μια προσπάθεια να μειωθεί η κινητικότητα. Όμως, τα ερωτήματα που προκύπτουν είναι πολλά: Θα συνεχιστεί και σε ποιο βαθμό και μετά την πανδημία; Με ποιους όρους; Πότε θα μπορούμε να κλείνουμε τον υπολογιστή μας;
Ο Σωτήρης Μ. από τον Μάρτιο του 2020 μέχρι σήμερα έχει δουλέψει δυο μήνες από το γραφείο και το υπόλοιπο διάστημα από το σπίτι. Είναι τραπεζικός υπάλληλος, 38 χρόνων, εργαζόμενος τα τελευταία 12 χρόνια στην ίδια υπηρεσία. «Την πρώτη περίοδο η αλήθεια είναι ότι ένιωθα πιο ευχάριστα δουλεύοντας από το σπίτι. Μειώθηκε ο χρόνος μετακίνησης –μια ώρα πηγαινέλα με το λεωφορείο ή με το αυτοκίνητο– όπως και η κούραση που φέρνει όλο αυτό. Επίσης, δουλεύοντας από ένα οικείο περιβάλλον, όπως είναι το σπίτι μου, είχα τη διάθεση να σηκωθώ το πρωί και μέσα σε πέντε λεπτά να ανοίξω τον υπολογιστή και να αρχίσω να δουλεύω. Ακόμη, έπαψε να υπάρχει το θέμα του ντυσίματος. Εμείς έχουμε ένα dress code, καλό παντελόνι, καλό πουκάμισο, γραβάτα. Από το σπίτι δουλεύεις με τη φόρμα. Και μπορείς πιο άνετα να κάνεις ένα διάλειμμα, μια μικρή παύση, χωρίς να είναι σε βάρος της δουλειάς σου. Εκείνο τον πρώτο καιρό εργαζόμουν περίπου δυο ώρες παραπάνω σε σχέση με το κανονικό μου ωράριο, κάτι που μπορεί να γινόταν και στο γραφείο, και δεν με πείραζε. Μπορώ να πω ότι αισθανόμουν πιο παραγωγικός. Όμως, η τηλεργασία σε συνδυασμό με την καραντίνα έχουν προκαλέσει ανισορροπίες. Τα ωράρια εργασίας έχουν διευρυνθεί υπερβολικά, ακόμα και τα Σαββατοκύριακα, με αποτέλεσμα να έχουν χαθεί τα όρια ανάμεσα στην εργασιακή και στην προσωπική ζωή, σε βάρος της δεύτερης. Η αντίληψη ότι είσαι πάντα διαθέσιμος να εργαστείς ή να απαντήσεις σε τηλεφωνήματα και e-mails έχει γίνει συνήθεια».
O Σωτήρης Μ.
Η έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
«Η τηλεργασία είναι γενικά μια καλή πρακτική, που μπορεί να είναι ωφέλιμη και για τους εργαζόμενους και για τους εργοδότες. Είναι σίγουρα ωφέλιμη για το περιβάλλον και θεωρείται μια από τις “πράσινες” εργασιακές πρακτικές, γιατί μειώνει την ανάγκη μετακινήσεων. Το γεγονός, όμως, ότι η προσαρμογή για τους περισσότερους μέσα στην πανδημία ήταν αρκετά βίαιη και αναγκαστική, της έχει προσδώσει μια αρνητική χροιά», λέει η Ελεάννα Γαλανάκη, επίκουρη καθηγήτρια και διευθύντρια του Εργαστηρίου Διοίκησης Ανθρώπινου Δυναμικού του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ). Η Ε. Γαλανάκη είχε την επιστημονική ευθύνη της έρευνας που πραγματοποίησε το εργαστήριο για την τηλεργασία, τον Νοέμβριο, στο δεύτερο κύμα της πανδημίας. Όπως επισημαίνει, «από τους συμμετέχοντες το 62% βρίσκονταν σε τηλεργασία και ειδικότερα το 52% τηλεργάζονταν από το σπίτι και το 10% από κάποιον άλλο χώρο. Από αυτούς που τηλεργάζονταν μόλις το 30% είχε αντίστοιχη προηγούμενη εμπειρία, σαφώς λιγότερο εντατικής τηλεργασίας (π.χ. μη αποκλειστικής). Επίσης, μόλις το 30% έλαβε κάποιο εξοπλισμό από τον εργοδότη του, π.χ. laptop, γρήγορη σύνδεση κ.λπ., οι υπόλοιποι αυτά τα θέματα έπρεπε να τα λύσουν μόνοι τους». Επιπλέον, στην κλίμακα από το 1 έως το 5, όπου το 1 σημαίνει «διαφωνώ απόλυτα» και το 5 «συμφωνώ απόλυτα», οι συμμετέχοντες σε 4 συμφώνησαν ότι κάποιο μέρος της τηλεργασίας θα μείνει και στο μέλλον, και μετά την πανδημία.
«Αυτοί που ήταν περισσότερο αρνητικοί με την τηλεργασία ήταν όσοι είχαν και μεγαλύτερες οικογενειακές υποχρεώσεις, όπως παιδιά που δεν πήγαιναν στο σχολείο και έκαναν τηλεκπαίδευση από το σπίτι, που δημιουργεί επιπλέον φόρτο για τους γονείς που ταυτόχρονα τηλεργάζονται. Λαμβάνοντας όμως υπόψη ότι αυτό ήταν και είναι μια έκτακτη συνθήκη, ίσως θα πρέπει να βγάλουμε συμπεράσματα σε άλλο χρόνο», αναφέρει η Ε. Γαλανάκη. Επίσης, το επάγγελμα φάνηκε ότι επηρεάζει αρκετά στο να είναι κανείς θετικός ή αρνητικός με την τηλεργασία. Την πιο θετική στάση είχαν άνθρωποι που η δουλειά τους έχει να κάνει με νούμερα και αρχεία, όπως λογιστές και τεχνικοί πληροφορικής, ενώ την πιο αρνητική κρατούν όσοι ασχολούνται με καλλιτεχνικά επαγγέλματα, καθώς και με επαγγέλματα υγείας και εκπαίδευσης. «Ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας στο αν αντιμετωπίζει θετικά ή αρνητικά κανείς την τηλεργασία είναι το αν και σε ποιο βαθμό αισθάνεται ότι έχει τις ίδιες ευκαιρίες εξέλιξης με ένα συνάδελφό του, στην ίδια θέση, που εργάζεται από το γραφείο», λέει η Ε. Γαλανάκη.
Πολλές από τις αρνητικές λεπτομέρειες της τηλεργασιακής καθημερινότητας που διηγείται ο Σωτήρης Μ., πιθανότατα τις έχουν βιώσει οι περισσότεροι που έχουν αντίστοιχη εμπειρία: «Είναι δύσκολη η επικοινωνία, η εκπαίδευση, το πώς να μεταφέρεις πληροφορίες σε συναδέλφους σου. Όλη αυτή η διαδικασία γίνεται πολύ πιο εύκολα όταν ο άλλος βρίσκεται στο διπλανό γραφείο απ’ ότι μέσα από μια οθόνη. Επίσης, αν υπάρχει μια δουλειά που πρέπει να αναθέσεις σε κάποιον, μπαίνεις στη διαδικασία να σκεφτείς ότι μέχρι να του εξηγήσω, να του δείξω, να καταλάβει, άστο να το κάνω εγώ να τελειώνουμε – με αποτέλεσμα κάποιοι να επωμίζονται περισσότερες εργασίες. Και είναι και το θέμα της κοινωνικοποίησης. Η διά ζώσης επικοινωνία με τους συναδέλφους αντικαταστάθηκε με βιντεοκλήσεις και ηχοκλήσεις. Συνάδελφοι με τους οποίους βρισκόμασταν στον ίδιο χώρο, μπορεί να περάσει μεγάλο διάστημα χωρίς να ακούσεις γι’ αυτούς».
Ο Σωτήρης Μ. εκτιμά ότι δεν θα επανέλθουμε 100% στην προηγούμενη «εργασιακή κανονικότητα». «Ίσως να υπάρξει ένα υβριδικό σχήμα, κάποιες ώρες ή ημέρες από το γραφείο και κάποιες από το σπίτι. Τι θα ήθελα εγώ; Εάν η εργασία είναι κανονική, δηλαδή με το κανονικό ωράριο και τον συνηθισμένο όγκο δουλειάς, τα θετικά της τηλεργασίας είναι περισσότερα, θα την προτιμούσα».
«Είναι όντως ένα θέμα η αποσύνδεση, π.χ. μέχρι ποια ώρα πρέπει κανείς να απαντάει στα μέιλ του», λέει η Ε. Γαλανάκη. «Εκκρεμεί το πώς θα ρυθμίσουμε το θέμα της τηλεργασίας και νομίζω ότι δεν έχει αρχίσει, επαρκώς τουλάχιστον, αυτή η συζήτηση. Ίσως, όταν βγούμε από τα μέτρα και την πανδημία, να μπορέσουμε να έρθουμε σε μια ισορροπία. Θα είναι μια πρόκληση».
«Η τηλεργασία υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει. Η πανδημία δεν ήταν ο λόγος που την ανακαλύψαμε, αλλά η αφορμή που έγινε αυτό το baby boom», λέει ο Ευστάθιος Γραμμένος, δικηγόρος-εργατολόγος, επισκέπτης καθηγητής Εργατικού Δικαίου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Διοίκησης Ανθρωπίνου Δυναμικού του ΟΠΑ, όπου το σύνολο των φοιτητών απαρτίζεται από στελέχη επιχειρήσεων. Ο Ε. Γραμμένος επισημαίνει ότι οι επιχειρήσεις, ειδικά οι πολυάριθμες σε ανθρώπινο δυναμικό και ακόμη περισσότερο οι πολυεθνικές, έχουν πολλούς και καλούς λόγους για να επιδιώκουν την τηλεργασία. «Εκτός από τη μείωση του κόστους παραγωγής και των λειτουργικών δαπανών (λιγότερα έξοδα για μίσθωση γραφείων, υπολογιστές, ρεύμα, τηλέφωνα κ.λπ.), οι επιχειρήσεις μπορούν να προσελκύσουν και να απασχολήσουν εξειδικευμένα ταλέντα ανά τον κόσμο. Ένας expert από την Κίνα δεν χρειάζεται να μετακομίσει στην Ευρώπη, να του πληρώσουν το σπίτι, τα έξοδα κ.ά., αλλά μπορεί να εργαστεί από το σπίτι του στην Κίνα ή από όπου αλλού επιθυμεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι εταιρείες όπως “Facebook”, “Twitter” και η εταιρεία πληρωμών “Square” επιχειρούν επιθετική πολιτική προσλήψεων για τηλεργαζόμενους, επιχειρώντας να αναδιαμορφώσουν την εργασιακή κουλτούρα στην εποχή μετά τον κορωνοϊό. Η καθιέρωση της τηλεργασίας είναι ικανή να αναδιαμορφώσει σε λίγα χρόνια όλον τον γεωγραφικό χάρτη, επηρεάζοντας ευθέως και άλλους τομείς όπως λ.χ. το real estate. Σκεφθείτε έναν Αμερικανό τηλεργαζόμενο, ο οποίος θέλει να ζήσει και να εργάζεται από την Ευρώπη. Θα μπορούσε να επιλέξει ως τόπο εγκατάστασής του λ.χ. την Αθήνα, αντί του Παρισιού ή του Λονδίνου, όχι μόνο λόγω του κλίματος, αλλά και του χαμηλότερου κόστους ζωής».
Ο Ε. Γραμμένος επισημαίνει ότι η τηλεργασία έχει πολλά πλεονεκτήματα και για τους εργαζόμενους. Πρώτον επιλέγει ο ίδιος τον τόπο εργασίας του. Από το σπίτι του, από άλλο χώρο, από άλλη πόλη, από άλλη χώρα. Μπορεί, επίσης, να επιλέξει εκείνος τις ώρες της εργασίας του. Αντί για ένα μη ελαστικό ωράριο, για παράδειγμα 09.00 με 17.00, να μοιράσει εκείνος τον χρόνο εργασίας του μέσα στην ημέρα. Έτσι, θα μπορούσε να συνδυάσει καλύτερα τις οικογενειακές και κοινωνικές του υποχρεώσεις με τις επαγγελματικές. Θετικός αντίκτυπος, λέει, θα μπορούσε να υπάρχει και για το κοινωνικό σύνολο, με πολλούς τρόπους. Όπως, εργαζόμενοι με αδυναμία ή δυσκολία μετακίνησης θα μπορούν να αποκτήσουν ευκολότερα πρόσβαση σε θέσεις εργασίας, απασχολούμενοι από το σπίτι, μη αποκλείοντας κατά τον τρόπο αυτό καμία κοινωνική ομάδα. Το περιβάλλον δεν θα επιβαρύνεται με την καθημερινή μετακίνηση τόσων ανθρώπων, άρα και αυτοκινήτων. Θα μπορούσαν να δημιουργηθούν κέντρα τηλεργασίας σε απομακρυσμένες γεωγραφικά περιοχές, σε ένα απομακρυσμένο νησί ας πούμε, τονώνοντας την τοπική οικονομία.
Ο κ. Ευστάθιος Γραμμένος
Ανάγκη για αποτελεσματικό νομοθετικό πλαίσιο
Όλα αυτά, όμως, απαιτούν και ένα νομοθετικό πλαίσιο και η Ελλάδα, όπως και οι άλλες χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, είναι πίσω, σημειώνει ο Ε. Γραμμένος. Ειδικά για τη σημερινή κατάσταση, αναφέρει ότι «αιφνιδίασε τον νομοθέτη, ο οποίος δεν πρόλαβε να λειτουργήσει προληπτικά κατά τρόπο επιτυχημένο έως τώρα, ώστε να προλάβει τις αρνητικές επιπτώσεις του φαινομένου της τηλεργασίας και να προστατεύσει το ασθενές μέρος της διαπραγμάτευσης, που είναι ο εργαζόμενος. Το σημερινό νομοθετικό πλαίσιο δεν παρέχει ακόμη τις κατάλληλες εγγυήσεις για τον εργαζόμενο, αλλά ούτε και για την ίδια την επιχείρηση. Οι δε λύσεις έως τώρα είναι αποσπασματικές και όχι σφαιρικές, όπως πρέπει να αντιμετωπίσει η Πολιτεία την τηλεργασία».
Κατά την άποψη του Ε. Γραμμένου, «εάν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε το θέμα της τηλεργασίας σοβαρά, χρειάζεται αφενός ένα σύγχρονο νομοθετικό πλαίσιο, αφετέρου συνδυαστικές πρωτοβουλίες αναβάθμισης των υποδομών (δίκτυα, κατάλληλοι χώροι εργασίας κ.λπ.). Στην ιδεατή περίπτωση, η τηλεργασία για να μπορεί να έχει θετικό αποτύπωμα στο κοινωνικό σύνολο και να αποτελέσει ένα υγιές και για τα δύο μέρη status εργασίας πρέπει όχι μόνο να διασφαλιστούν όλα τα δικαιώματα του τηλεργαζόμενου, αλλά να χορηγηθούν κίνητρα στις επιχειρήσεις (όπως φορολογικές και ασφαλιστικές ελαφρύνσεις) που θα επιλέγουν το μοντέλο της τηλεργασίας. Επίσης, κίνητρα στους εργαζομένους, για παράδειγμα επίδομα για τη συντήρηση του εξοπλισμού τους, αλλά και για τα αυξημένα έξοδα (ρεύμα, νερό κ.ά.), καθώς θα παραμένει στο χώρο του για περισσότερες ώρες ή ακόμη θα “αναγκαστεί” να μισθώσει μία κατοικία με επιπλέον χώρο “γραφείου”. Το κόστος αυτό δεν μπορεί να μετακυληθεί στο εργατικό δυναμικό. Να υπάρξει επαναπροσδιορισμός του τόπου και του περιβάλλοντος εργασίας, πρόβλεψη και προστασία του ημερήσιου και εβδομαδιαίου ωραρίου με δικαίωμα “αποσύνδεσης” κατά τις μη εργάσιμες ώρες και ημέρες. Δεν είναι νοητό να μετατρέπεται το κέρδος του χρόνου μετακίνησης του τηλεργαζόμενου σε χρόνο εργασίας. Να προστατευθεί από εργατικά ατυχήματα, γιατί εργατικό ατύχημα δεν είναι μόνο αν κοπεί ένα δάχτυλο ή η πτώση από μία οικοδομή. Μπορεί να είναι και μία επαγγελματική νόσος προερχόμενη από μία μη εργονομική θέση εργασίας ή έναν υπολογιστή χωρίς φίλτρα οθόνης ή προστατευμένη καλωδίωση. Αυτά θα πρέπει να παρέχονται από την επιχείρηση. Να αναγνωριστεί ότι κάποιος μπορεί να ασθενήσει και από το σπίτι, να μη θεωρείται δηλαδή ότι επειδή κάποιος εργάζεται από το σπίτι είτε δεν αρρωσταίνει είτε ακόμη και αν αρρωστήσει, ότι θα πρέπει να συνεχίσει να εργάζεται. Και, βέβαια, δεν είναι δουλειά του εργαζόμενου να πείσει τον εργοδότη του ότι απασχολήθηκε το οκτάωρό του, αλλά του εργοδότη να ελέγξει τον χρόνο εργασίας του μισθωτού. Οι προκλήσεις είναι πολλές, τα θέματα προς επίλυση πολύ σημαντικά και ευαίσθητα. Αν θέλουμε να πιστέψουμε στην τηλεργασία, θα πρέπει να βρούμε μια συνθήκη ώστε να επιτευχθεί με υγιή και ολοκληρωμένο τρόπο η μεταφορά του γραφείου στο σπίτι και όχι η μετατροπή του σπιτιού σε γραφείο. Κάθε αλλαγή είναι δύσκολη, άλλα όχι ακατόρθωτη».
Ήξερες ότι…
Τη δεκαετία 2009-2019 η τηλεργασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση δείχνει μια σταθερή, αλλά όχι εντυπωσιακή, άνοδο, από 12,4% το 2009 σε 16,1% το 2019, κατά μέσο όρο. Το 2019 άνω του 30% τηλεργασίας κατέγραφαν Σουηδία, Φινλανδία και Ολλανδία. Κάτω από 10% είχαν τα περισσότερα από τα ευρωπαϊκά κράτη. Το ίδιο διάστημα η Ελλάδα είχε από τα χαμηλότερα ποσοστά τηλεργασίας στην Ε.Ε., στο 4,3% το 2009 και στο 5,3% το 2019 (Πηγές: Eurostat).
Την κατοχύρωση του «δικαιώματος αποσύνδεσης από την εργασία» ζήτησε από την Κομισιόν το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ΕΚ). Στην εισήγησή της η Επιτροπή Απασχόλησης του ΕΚ επισημαίνει ότι «η ψηφιοποίηση έχει αποφέρει πολλά πλεονεκτήματα στους εργοδότες και στους εργαζόμενους, αλλά και μειονεκτήματα διότι μπορεί να εντατικοποιήσει την εργασία, να παρατείνει τις ώρες εργασίας και να αυξήσει το απρόβλεπτο του εργάσιμου χρόνου, καθιστώντας ασαφή τα όρια μεταξύ επαγγελματικής και ιδιωτικής ζωής», επισημαίνοντας ότι το δικαίωμα στην αποσύνδεση θα πρέπει να αποτελεί «θεμελιώδες δικαίωμα και σημαντικό στοιχείο της κοινωνικής πολιτικής.
«Νομάδες τηλεργαζόμενοι» αποκαλούνται οι μετακινούμενοι, χωρίς σταθερό χώρο και ωράριο εργασίας εργαζόμενοι. Η χρήση φορητών υπολογιστών και κινητής τηλεφωνίας υποχρεώνει τους τηλεργαζόμενους να μετατρέπουν σε χώρο εργασίας τους κάθε φορά το μέρος που τους επιτρέπει να συνδέσουν τον τεχνολογικό εξοπλισμό τους. Είναι εντελώς αποδεσμευμένοι από τον όρο της σταθερής βάσης εργασίας. Η νομαδική τηλεργασία αναφέρεται κυρίως σε επαγγέλματα τα οποία από τη φύση τους ήταν ήδη περιοδεύοντα, όπως αντιπρόσωποι πωλήσεων, επιθεωρητές και διευθυντικά ή ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων, οι οποίοι μπορούν να επωφεληθούν από την ανάπτυξη κινητού εξοπλισμού για να βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία με τα κεντρικά γραφεία όσο είναι «καθ’ οδόν» (Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού).
Δημοσιεύματα των τελευταίων ημερών αναφέρουν ότι το Υπουργείο Εργασίας θα φέρει διάταξη για τους όρους και τις προϋποθέσεις που θα διέπουν την τηλεργασία σε νομοσχέδιο που αναμένεται μετά το Πάσχα. Κατά τις ίδιες πληροφορίες, η τηλεργασία θα παραμείνει υποχρεωτική για τουλάχιστον το 40% των εργαζομένων, όπου αυτό είναι εφικτό, και μετά το σταδιακό άνοιγμα της αγοράς και μέχρι να τελειώσει η πανδημία.
*Η έρευνα του Εργαστηρίου Διοίκησης Ανθρώπινου Δυναμικού του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών πραγματοποιήθηκε στο δεύτερο κύμα της πανδημίας, μεταξύ 27 Οκτωβρίου και 30 Νοεμβρίου 2020, και συμμετείχαν 662 εργαζόμενοι. Μπορείτε να την αναζητήσετε στην ιστοσελίδα του πανεπιστημίου www.aueb.gr
19°
O Σωτήρης Μ.
