Η κρίση εμπιστοσύνης στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα διεθνή παραδείγματα και η ελληνική ιδιατερότητα
Η «είδηση» θα μπορούσε να μην είναι καν είδηση. Ένα σάιτ χρησιμοποιούσε αρθρογράφους με ψευδώνυμο. Μια πρακτική παλιά όσο και η δημοσιογραφία. Αυτό που προκαλεί πράγματι εντύπωση, είναι οι θεωρίες συνωμοσίας που προκάλεσε. Σχολιαστές κατά τεκμήριο σοβαροί, ανακάλυψαν κάποιο κρυφό σχέδιο του Μαξίμου, να πλημμυρίσει τα μίντια με προπαγανδιστές σε διατεταγμένη υπηρεσία. Δεν μπορώ να καταλάβω πώς το σκέφτηκαν. Ίσως υπέθεσαν κάποια στρατιά ανώνυμων τρολ, στα υπόγεια της ΝΔ, τα οποία παράγουν άρθρα κατά παραγγελία.
Εκείνο που εξήψε τη φαντασία τους βέβαια δεν ήταν τόσο ότι επρόκειτο για φιλοκυβερνητικές ή καλύτερα αντισύριζα πένες. Αυτό δεν είναι και τόσο σπάνιο. Όχι, αυτό που προκάλεσε ήταν η χρήση ψεύτικων φωτογραφιών για τους συγγραφείς, κάτι που προσέθετε ρεαλισμό στην ψευδωνυμία. Φάουλ αυτό, να το πούμε. Όπως συνήθως συμβαίνει, ωστόσο η εξήγηση της όλης ιστορίας είναι κατά πάσα πιθανότητα πολύ πιο πεζή. Πρόκειται για γνωστούς αρθρογράφους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να υπογράφουν, καθώς εργάζονται και σε ανταγωνιστικά μέσα.
Έτσι η πραγματική είδηση σε αυτή την ιστορία, αυτή τουλάχιστον που προσωπικά βρίσκω πιο ενδιαφέρουσα, είναι το πόσο χαμηλή εμπιστοσύνη υπάρχει για τα μέσα ενημέρωσης, ηλεκτρονικά και μη. Πόσο έτοιμοι είναι ορισμένοι να υποθέσουν ότι ένα σάιτ, με πολύχρονη αξιοπρεπή παρουσία και γνωστούς, αξιόλογους, συνεργάτες, μπορεί ταυτόχρονα να είναι προπαγανδιστικός μηχανισμός ενός κόμματος, παραβιάζοντας κάθε κανόνα δεοντολογίας.
Πρόκειται προφανώς για ένα φαινόμενο που δεν είναι μόνο ελληνικό. Σε όλο τον κόσμο υπάρχει όλο και μικρότερη εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης. Και σε όλο τον κόσμο τα μέσα ενημέρωσης βρίσκονται σε κρίση. Στις ΗΠΑ οι άλλοτε κραταιές τοπικές εφημερίδες κλείνουν η μία μετά την άλλη. Μεγάλες ιστορικές εφημερίδες, όπως η Washington Post η οποία αποκάλυψε το Watergate, αντιμετωπίζουν καθίζηση στις κυκλοφορίες και προσδοκούν τη σωτηρία από μαικήνες όπως ο Jeff Bezos. Πρόσφατα πάλι δύο ιντερνετικοί οργανισμοί που είχαν θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύουν το μέλλον στην ψηφιακή δημοσιογραφία, το τμήμα ειδήσεων του BuzzFeed και το Vice, ανακοίνωσαν πριν από λίγες εβδομάδες ότι κλείνουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι μόλις πριν από δύο χρόνια, το BuzzFeed είχε κερδίσει Pulitzer! Ένας συνδυασμός παραγόντων έχει οδηγήσει στην κρίση. Ξεχωρίζουν οι μεγάλες τεχνολογικές ανακατατάξεις, η άνοδος στα σόσιαλ μίντια αλλά και η κρίση εμπιστοσύνης στις Δημοκρατίες της Δύσης που συμπαρασύρει και τα μέσα ενημέρωσης.
Στην Ελλάδα η κρίση στα μέσα ενημέρωσης προηγείται χρονικά και είναι πολύ βαθύτερη. Η αναγνωσιμότητα για παράδειγμα των εφημερίδων είναι από τις χαμηλότερες στον κόσμο. Τα στοιχεία που έχω υπόψη για αρκετά χρόνια πριν, μας έβαζαν πολύ πίσω όχι μόνο από όλες τις χώρες της Ευρώπης αλλά και από τις περισσότερες στον κόσμο, ακόμα και από χώρες πολύ λιγότερο αναπτυγμένες. Και από τότε τα πράγματα έχουν χειροτερέψει. Η πανελλαδική κυκλοφορία της μεγαλύτερης ημερήσιας ελληνικής εφημερίδας, δεν είναι μεγαλύτερη από την κυκλοφορία που θα είχε σε μια περιφέρεια της πρωτεύουσας, την περίοδο της ακμής της.
Αυτή η υποχώρηση έχει σοβαρές συνέπειες. Μου το είχε θέσει με χαρακτηριστικό τρόπο στέλεχος μεγάλης εφημερίδας. Πριν 20 χρόνια, έλεγε, το 70% των εσόδων προερχόταν από την κυκλοφορία και το 30% από τη διαφήμιση. Σήμερα τα ποσοστά έχουν αντιστραφεί. Στο ίντερνετ, με ελάχιστες εξαιρέσεις, το έσοδο είναι μόνο η διαφήμιση. Σε μια μικρή αγορά ωστόσο αυτό αποτελεί ήδη έναν ανασταλτικό παράγοντα στην ελευθερία των μέσων. Από κοντά και η όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση των μέσων ενημέρωσης σε επιχειρηματίες που έχουν την οικονομική δύναμη να τα συντηρήσουν. Επιχειρηματίες οι οποίοι ωστόσο έχουν πολύ ευρύτερα συμφέροντα, και για να το πούμε κομψά, δεν σέβονται πάντα την εκδοτική ανεξαρτησία. Έχει ενδιαφέρον ότι αυτή η συγκέντρωση αυξήθηκε στην τετραετία του Σύριζα, καθώς η μόνη του επιδίωξη ήταν να πλήξει όσους δεν του ήταν αρεστοί. Δεν είχε το παραμικρό ενδιαφέρον για να προστατέψει τον πλουραλισμό. Και βέβαια η καχεξία έχει επιφέρει περιορισμούς στο κόστος, δηλαδή απολύσεις και μειώσεις μισθών. Αυτό σημαίνει ότι η ανεξάρτητη ερευνητική δημοσιογραφία, η οποία προϋποθέτει σοβαρή επένδυση σε ανθρώπινο δυναμικό, έχει με τη σειρά της υποχωρήσει.
Το ερώτημα ωστόσο παραμένει: γιατί η κρίση στην Ελλάδα είναι τόσο βαθύτερη από τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Κατ’ αρχάς να βγάλουμε τον ελέφαντα από το δωμάτιο. Αναφερόμαστε στα μέσα ενημέρωσης που λειτουργούν με έναν στοιχειώδη επαγγελματισμό. Όχι σε φυλλάδες και σάιτ της αρπαχτής, τα οποία υπάρχουν μόνο για να παίρνουν τις κρατικές διαφημίσεις. Δύο μόνο σκέψεις λοιπόν για το πρόβλημα. Η πρώτη ότι η εικόνα που έχουμε στην Ελλάδα για τα μέσα ενημέρωσης, τα αδικεί. Ναι όλα κουβαλούν τις δικές τους αμαρτίες, άλλα μικρότερες και άλλα μεγαλύτερες. Η άποψη που θέλει ωστόσο να είναι μηχανισμοί προπαγάνδας ή εξυπηρέτησης των συμφερόντων του αφεντικού τους, είναι απλουστευτική και γι αυτό λανθασμένη. Τα μέσα ενημέρωσης είναι κυρίως το άθροισμα των στελεχών τους και για να χρησιμοποιήσουμε μια μαρξίζουσα ορολογία, έχουν τη δική τους σχετική αυτονομία. Δύσκολα ένας επαγγελματίας δημοσιογράφος θα παραβιάσει ορισμένους κανόνες. Θα μπορούσε μάλιστα να υποστηριχθεί ότι εξ ίσου ή και μεγαλύτερη είναι η πίεση που νιώθουν από την πλευρά της κοινής γνώμης. Άλλοτε με θετικά αποτελέσματα άλλοτε όμως όχι. Οι πρωινές εκπομπές της τηλεόρασης δίνουν ένα μέτρο αυτής της πίεσης, για τον τρόπο που καλύπτουν είτε «εθνικά» θέματα, είτε θέματα καθημερινότητας.
Η δεύτερη σκέψη είναι ότι για να εξηγήσουμε την ιδιαιτερότητα της ελληνικής κρίσης θα πρέπει να ανατρέξουμε στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν. Πρώτα το προφανές, η οικονομική κρίση και η συνακόλουθη κρίση εμπιστοσύνης στα κόμματα, έπληξε και τα μέσα ενημέρωσης, κάτι που εξηγεί την καθίζηση της τελευταίας δεκαετίας. Τα μέσα ενημέρωσης δηλαδή είναι κατά κάποιο τρόπο παράπλευρη απώλεια.
Η κρίση όμως, τουλάχιστον στον τύπο, είχε ξεκινήσει από πιο νωρίς, από τα τέλη της δεκαετίας του 1990. Είχε φτιασιδωθεί ίσως από τις προσφορές, όλα τα σημάδια όμως ήταν εκεί. Σε όλες τις δημοσκοπήσεις τα μέσα ενημέρωσης βρίσκονταν στον πάτο της εμπιστοσύνης του κοινού. Ένας βασικός λόγος ήταν ότι είχαν αποτελέσει αντικείμενο συνεχών επιθέσεων από την πλευρά των πολιτικών, με πρόσχημα τη διαπλοκή. Η ειρωνεία ήταν ότι σε αυτή την επίθεση πρωτοστατούσαν οι κατ’ εξοχήν διαπλεκόμενοι πολιτικοί αλλά και ορισμένα εξίσου διαπλεκόμενα μέσα που τους σιγοντάριζαν. Αυτός είναι και ο λόγος που ορισμένες φορές τα δάκρυα που χύνονται είναι μάλλον κροκοδείλια.
Κατά ένα παράδοξο τρόπο αυτή, η εν μέρει κατασκευασμένη, εικόνα για τα μέσα ενημέρωσης, ενδεχομένως εξηγεί και το γιατί η Ελλάδα βρίσκεται τόσο χαμηλά στη βαθμολόγηση των «Δημοσιογράφων χωρίς Σύνορα». Η μεθοδολογία της συγκεκριμένης ΜΚΟ στηρίζεται σε δύο πυλώνες. Ο πρώτος είναι να βλέπει τις διώξεις που υφίστανται οι δημοσιογράφοι. Σε αυτό προφανώς, η Ελλάδα, συγκριτικά, βρίσκεται σε καλή θέση, ακόμα και αν λάβουμε υπόψη τις επιθέσεις του Ρουβίκωνα. Ο δεύτερος όμως είναι «ποιοτικές» αναλύσεις που στηρίζονται σε συνεντεύξεις με «ειδικούς στην ελευθερία του τύπου» δηλαδή «δημοσιογράφους, ακαδημαϊκούς ερευνητές και ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Μπορούμε να φανταστούμε με ποιους μίλησαν και τι είπαν.
19°
