Όταν πρωτοάκουσα τον όρο «anocracy», φαντάστηκα ότι προέρχεται από το γαλλικό âne (γάιδαρος) — άρα, γαϊδουροκρατία. Στην πραγματικότητα, η ετυμολογία είναι πιο πεζή, από το στερητικό «α(ν)» και το «κράτος», ισχύς, καθεστώς. Ως ανοκρατία ορίζεται μια μορφή διακυβέρνησης που εμφανίζει ταυτοχρόνως δημοκρατικά και αυταρχικά χαρακτηριστικά, επιτρέποντας, υπό όρους, την αντιπολίτευση, αλλά χωρίς μηχανισμούς ελέγχου της εξουσίας και διόρθωσης των κακώς κειμένων: τα ανοκρατικά καθεστώτα, αν και έχουν στοιχειώδεις δημοκρατικούς θεσμούς —κοινοβούλια, γενικές και τοπικές εκλογές—, είναι επιρρεπή σε κοινωνικές συγκρούσεις, αυθαιρεσία και υπερβολικά συχνές αλλαγές ηγεσίας (Σουδάν, Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Γουινέα) ή υπερβολικά σπάνιες αλλαγές ηγεσίας (Τουρκία, Ρωσία, Λευκορωσία, Ρουάντα). Ο Monty G. Marshall και ο Benjamin R. Cole χρησιμοποίησαν τον όρο σε μια διαδικασία «μέτρησης» της δημοκρατίας σε διάφορες χώρες: η ίδια η ανοκρατία εμφανίζεται σε διαφορετικούς βαθμούς, αναλόγως με την έκταση και το βάθος του εκδημοκρατισμού, καθώς και με την έκταση και το βάθος της ηγεμονίας της κυρίαρχης πολιτικής ομάδας. Όπως είναι φυσικό, σημαντικό ρόλο παίζει ο τοπικός πολιτισμός, οι παραδόσεις: η τουρκική ανοκρατία διαφέρει από τη σουδανική.
Η αστάθεια των ανοκρατικών καθεστώτων έχει ως αποτέλεσμα παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, oι οποίες, όταν εμφανίζουν περαιτέρω επιδείνωση, οδηγούν σε απολυταρχίες. Το παράδοξο με τις ανοκρατίες είναι ότι οι πολιτικές διαμαρτυρίες, όπως ήταν εκείνες της Αραβικής Άνοιξης, τείνουν να επιδεινώνουν περαιτέρω την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς οι κυβερνήσεις προσπαθούν να διατηρήσουν βιαίως την εξουσία και να χαλιναγωγήσουν την αντιπολίτευση. Σήμερα, το φαινόμενο αυτής της επιδείνωσης παρατηρείται στο Ιράν, όπου υποβόσκει κοινωνική διαμαρτυρία, την οποία οι μουλάδες προσπαθούν να αποσοβήσουν χρησιμοποιώντας όλο και πιο βάναυσες μεθόδους.
Μια εξήγηση για την αύξηση της βίας και των συγκρούσεων εντός των ανοκρατιών είναι η θεωρία γνωστή ως More Murder in the Middle (MMM), σύμφωνα με την οποία τα ασταθή χαρακτηριστικά των ανοκρατικών καθεστώτων —που περιλαμβάνουν διχασμένες ελίτ, ανισότητα και αμφισβητίες που απειλούν τη νομιμότητα της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης— αναγκάζουν τις κυβερνήσεις να καταφεύγουν σε σκληρή πολιτική καταστολή ή κρατική τρομοκρατία. Όλα τούτα μπορούν να φτάσουν σε «παραβιάσεις της ακεραιότητας της ζωής», δηλαδή σε βασανιστήρια, εξωδικαστικές εκτελέσεις, ακόμα και γενοκτονία.
Χώρες όπως η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Ερυθραία, η Σομαλία, το Σουδάν ταξινομούνται βάσει μιας σειράς δεδομένων στις ανοκρατίες, αν και σ’ αυτές διενεργούνται εκλογές, πρωτίστως επειδή εκεί επικρατεί διάχυτη πολιτική βία, η οποία άλλοτε κλιμακώνεται σε εμφύλιο πόλεμο, άλλοτε όχι. Έτσι κι αλλιώς, η αδυναμία του «κράτους» (ο όρος είναι καταχρηστικός για τις ανοκρατίες) να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού οδηγεί σε κοινωνική διάσπαση εντός της χώρας, με διάφορες φατρίες να παίρνουν τα όπλα — αν μπορούν· οι φατρίες που πυροδοτούν τις εμφύλιες συγκρούσεις είναι συνήθως οι ισχυρότερες. Συμβαίνει τα τελευταία χρόνια στην Υεμένη και στη Σομαλία, όπως είχε συμβεί τη δεκαετία του 1990 και στη Ρουάντα. Όσο για τις «πλήρεις» απολυταρχίες —Β. Κορέα, Σαουδική Αραβία—, έχουν τη δυνατότητα αποτροπής εσωτερικών συγκρούσεων, διότι πρόκειται για καθεστώτα τόσο κλειστά ώστε δεν εμφανίζουν ρωγμές.
Μερικές ανοκρατίες θεωρούνται «ανοιχτές» υπό την έννοια ότι, παρά την πολιτική διαφθορά και τις εκλογικές νοθείες, διατηρούν δημοκρατικό προσανατολισμό: ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η Νιγηρία. Από την άλλη πλευρά, η Σομαλία, μετά από μια δεκαετία «ανοιχτής» ανοκρατίας, φαίνεται παγιδευμένη σε αυταρχικό αδιέξοδο όπου η μοναδική σταθερότητα είναι οι εμφύλιες διενέξεις. Όσο για την Ουγκάντα, σημείωσε άλμα στη βαθμολογία της πολιτειακής της κατάστασης στα μέσα της δεκαετίας του 2000, αλλά δεν προχώρησε σε εκδημοκρατισμό· το ίδιο ισχύει για τη Ζιμπάμπουε, τη Μιανμάρ και την Καμπότζη, ιδίως μετά το πραξικόπημα του 1997.
Τα τελευταία 30-40 χρόνια, μερικές χώρες εξελίχθηκαν από ανοκρατίες σε δημοκρατίες: το Μεξικό, η Ταϊβάν, η Γκάνα καταχωρούνται σήμερα ως δημοκρατίες. Πράγμα που δείχνει ότι ανοκρατία δεν είναι η αναπόφευκτη μοίρα των αναπτυσσόμενων ή μη αναπτυσσόμενων χωρών: για παράδειγμα, η Μποτσουάνα έχει πολίτευμα προεδρικής δημοκρατίας, το οποίο διατηρεί ειρηνικά από την ανεξαρτησία της το 1966, με διαφάνεια και χαμηλά επίπεδα διαφθοράς. Σήμερα, ανάπτυξη ανοκρατιών παρατηρούμε στη Ρωσία, στη Λευκορωσία, στο Αζερμπαϊτζάν: αν και συχνά οι κάτοικοι των ανοκρατιών βαυκαλίζονται ότι ζουν σε δημοκρατικό καθεστώς —διότι πιθανότατα δεν είχαν ποτέ δημοκρατική εμπειρία, ή εξαιτίας του ριζοσπαστικού τους εθνικισμού—, η θέαση πολλών χωρών απ’ έξω οδηγεί σε διαφορετικά συμπεράσματα. Σύμφωνα με το Polity Project, ακόμα και η Κένυα ή η Ταϊλάνδη ταξινομούνται σήμερα ως ανοκρατίες.
Φέτος έχουν πέσει στα χέρια μου κάμποσα δοκίμια («Autocracy, Inc.: The Dictators Who Want to Run the World» της Anne Applebaum, «How Tyrants Fall: And How Nations Survive» του Marcel Dirsus, «The Age of the Strongman: How the Cult of the Leader Threatens Democracy around the World» του Gideon Rachman), τα οποία, αν και δεν χρησιμοποιούν τον όρο, αναλύουν το φαινόμενο των ανοκρατικών καθεστώτων και των ισχυρών ανδρών που τα συνοδεύουν και τα καθοδηγούν. Όμως αμφισβητώ την ιδέα ότι διερχόμαστε την «age of the Strongman»· ίσως απλώς στην εποχή μας οι strongmen μάς εντυπωσιάζουν επειδή είναι τόσο λίγοι.
29°
