Γιώργος Πρεβελάκης: Η πολιτισμική σχέση της Ελλάδας με τη Γαλλία πρέπει να ανανεωθεί

Η σχέση ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γαλλία έχει βαθιές ρίζες. Στη σύγχρονη εποχή, τα γεωπολιτικά συμφέροντα των δύο χωρών συγκλίνουν, καθώς οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν είναι κοινές, ενώ υπάρχει και ο πρόσθετος παράγοντας της μειωμένης πλέον αμερικανικής παρουσίας. Είναι λοιπόν επιτακτική η ανάγκη για σύσφιξη των σχέσεων σε όλα τα επίπεδα. Κάτι τέτοιο δεν αφορά μόνο τους θεσμούς και τις υπηρεσίες, αλλά και ευρύτερα την κοινωνία των πολιτών. Σε αυτό το πλαίσιο εντάχθηκε και η πρωτοβουλία των Καθηγητών και Πρέσβεων Γεωργίου-Στυλιανού Πρεβελάκη και Michel Foucher, με τίτλο «Εφηρμοσμένοι Γαλλο-Ελληνικοί Διάλογοι», που κλείνει αισίως δύο χρόνια ζωής. Πρόκειται για μια σειρά ιδιαίτερα καίριων συνεδρίων και εκδηλώσεων που κινητοποιούν επαγγελματίες της έρευνας και της διπλωματίας, πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες. Ανάμεσα στα θέματα που έχουν συζητηθεί είναι η Ενέργεια και οι προκλήσεις ασφαλείας στην Ανατολική Μεσόγειο, οι θρησκευτικές προκλήσεις στην Ευρώπη και την Ανατολή, καθώς και η πόλη της Αλεξανδρούπολης ως κόμβος ενεργειακών, κυκλοφοριακών και αμυντικών δικτύων. Από ελληνικής πλευράς, η παρουσία του Ομότιμου Καθηγητή Γεωπολιτικής στη Σορβόννη κου Πρεβελάκη έχει ιδιαίτερο βάρος, λόγω της ειδίκευσής του σε θέματα γεωπολιτικής των ευρωπαϊκών και βαλκανικών κρατών, καθώς και σε αυτών της Ανατολικής Μεσογείου.

Η επόμενη συνάντηση της πρωτοβουλίας έχει προγραμματιστεί για την 7η Μαΐου 2025 και θα διεξαχθεί στο Παρίσι, με θέμα «Η Παιδεία της Θάλασσας - Enseigner la mer» (η Athens Voice είναι χορηγός επικοινωνίας). Για τη χώρα μας, η σχέση με τη θάλασσα είναι ταυτοτική. Η Γαλλία διαθέτει τον δεύτερο ευρύτερο θαλάσσιο χώρο στον κόσμο, με μικρή διαφορά από τις ΗΠΑ που κατέχουν την πρώτη θέση. Κι όμως στη συνείδηση των Γάλλων πολιτών, τα θέματα της θάλασσας και των ωκεανών δεν φαίνεται να έχουν τη θέση που αντιστοιχεί στη συνεχώς αυξανόμενη σημασία τους. Οι Γάλλοι μαθητές και φοιτητές γνωρίζουν καλά τα ελληνικά νησιά, αλλά πόσα γνωρίζει αντίστοιχα ο Έλληνας για τις γαλλικές θάλασσες; Η συνάντηση του Παρισιού φιλοδοξεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, προτάσσοντας την οικονομική και περιβαλλοντική παράμετρο του θαλάσσιου χώρου.

Ο κος Πρεβελάκης μάς υποδέχτηκε στην οικία του στην Εκάλη μαζί με τη σύζυγό του. Πρόκειται για το σπίτι που ανήκε στον Παντελή Πρεβελάκη, συγγραφέα και καθηγητή Ιστορίας της Τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και συγγενή του κου Καθηγητή. Αφορμή για την κουβέντα μας στάθηκε η συνάντηση του Παρισιού και η «Παιδεία της Θάλασσας». Ωστόσο η συζήτηση εξελίχθηκε σε μια γενικότερη επισκόπηση της σχέσης δύο χωρών που έχουν υπάρξει επί χρόνια παραδοσιακοί σύμμαχοι, τη στιγμή που οφείλουν να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα που βιώνει η Ευρώπη.

― Η επόμενη συνάντηση της πρωτοβουλίας «Εφηρμοσμένοι Γαλλο-Ελληνικοί Διάλογοι» έχει τίτλο «Η Παιδεία της Θάλασσας - Enseigner la mer». Πώς επιλέχθηκε ο τίτλος και τι θα περιγράφατε ευρύτερα ως «παιδεία της θάλασσας»; Δώστε μας το στίγμα του συνεδρίου.

Ο τίτλος «Enseigner la mer» προέρχεται από ένα σημαντικό βιβλίο δύο Γάλλων επιθεωρητών της εκπαίδευσης. Είναι αυτοί που ασχολήθηκαν με το να ενισχυθεί η διάσταση της θάλασσας σε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα της Γαλλίας. Μας άρεσε ως τίτλος, γιατί ανταποκρίνεται σ’ αυτό που θέλουμε να πετύχουμε μέσω της συγκεκριμένης εκδήλωσης, δηλαδή να κουβεντιάσουμε για το πώς είναι δυνατόν να αυξηθεί η συνείδηση των νέων, των μαθητών και φοιτητών, για το διακύβευμα της θάλασσας, με τα σχετικά θέματα να γίνονται όλο και πιο σημαντικά σήμερα αλλά και μελλοντικά, τόσο για τη Γαλλία όσο και για την Ελλάδα. Η Γαλλία διαθέτει το δεύτερο μεγαλύτερο ευρύτερο θαλάσσιο χώρο παγκοσμίως και οι Γάλλοι αισθάνονται πως αυτό είναι κάτι που δεν αξιοποιείται ιδιαίτερα. Φυσικά για τη χώρα μας η κατάσταση είναι διαφορετική. Ο πιο σημαντικός λόγος είναι πως το κύριο και θεμελιακό στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας είναι η θάλασσα. Επομένως, σκοπεύουμε να συζητήσουμε για το πώς μπορούμε να βελτιώσουμε την ενημέρωση των Γάλλων μαθητών και φοιτητών γι’ αυτά τα θέματα. Η λέξη «παιδεία» στα ελληνικά περιλαμβάνει τόσο την εκπαίδευση όσο και το θέμα του πολιτισμού, οπότε με τον τίτλο «παίζουμε» κάπως, καλύπτοντας μια ευρύτερη εννοιολογική γκάμα.

― Ποια πιστεύετε ότι είναι η βασική αιτία για την οποία τα θέματα της θάλασσας και των ωκεανών δεν έχουν τη θέση που αντιστοιχεί στη σημασία τους όσον αφορά τον δημόσιο διάλογο στη Γαλλία;

Νομίζω πως παίζει ρόλο το αποικιακό παρελθόν της χώρας. Υπάρχουν ακόμα έντονες μνήμες από την εποχή της αποικιοκρατίας, κομμάτια εδαφών που αν και μικρά, καλύπτουν πολύ μεγάλες ζώνες, καθώς πολλές φορές βρίσκονται στη μέση των ωκεανών. Κάποια στιγμή οι Γάλλοι «στράφηκαν» προς το εσωτερικό τους αλλά και προς το ευρωπαϊκό σχέδιο, έτσι ώστε να καλύψουν την προβολή της χώρας προς τα έξω. Το ευρωπαϊκό σχέδιο πάντως, μετατοπίστηκε σταδιακά προς τη Γερμανία, παρά το γεγονός ότι ξεκίνησε με κυριαρχία της Γαλλίας. Εδώ και 20 χρόνια περίπου, οι Γάλλοι έχουν βάλει μπρος μια συστηματική πολιτική ώστε να αυξηθεί το ενδιαφέρον των νέων για τη θάλασσα. Είναι σε αρκετά πιο προχωρημένο στάδιο από εμάς. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης μπορούμε να μάθουμε από αυτούς και από τον βαθμό εμπειρίας τους, αλλά και να δούμε ποιες συνεργασίες μπορούν να υπάρξουν.

― Πώς προέκυψε η ανάγκη και η ιδέα για τους «Εφηρμοσμένους Ελληνο-Γαλλικούς Διαλόγους»; Ποια θέματα πιστεύετε πως αξίζει να συζητηθούν στο μέλλον;

Έχουν γίνει συναντήσεις πιο γενικές, ωστόσο υπάρχουν και αντίστοιχες με πιο συγκεκριμένο στόχο, όπως αυτή που οργανώνουμε τώρα. Ένα θέμα το οποίο σκεφτόμαστε για το μέλλον είναι η σχέση της θάλασσας με τη θρησκεία. Αν πάρουμε ως παράδειγμα την παράδοση της ορθοδοξίας, αυτή είναι δεμένη με την εμπειρία της θάλασσας. Αναπτύχθηκε στο ίδιο πλαίσιο στο οποίο εξελίχθηκε και ο ελληνισμός. Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν αυτή τη σχέση. Στο τελετουργικό της ορθοδοξίας, η θάλασσα είναι πάντα παρούσα. Αυτό που θεωρώ ενδιαφέρον είναι το ότι η εμπειρία της θάλασσας συνδέεται με την εμπειρία του Αρχιπελάγους. Ο ελληνικός πολιτισμός αναπτύσσεται κατά βάση στο Αρχιπέλαγος, τα νησιά του Αιγαίου και τις πεδιάδες γύρω από αυτό. Οι οποίες ουσιαστικά λειτουργούν ως «νησιά», καθώς η επικοινωνία δεν γίνεται μέσω της ξηράς, αλλά μέσω θαλάσσης. Επομένως έχουμε έναν κόσμο που αποτελείται από ανεξάρτητες μικρές μονάδες που συνδέονται μέσω της θάλασσας. Στη γεωγραφική θεωρία αυτό περιγράφεται ως «δικτυωτός κόσμος». Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με την ορθοδοξία. Οι μητροπόλεις έχουν αρκετή αυτονομία, υπάρχει ένας σχετικά χαλαρός συντονισμός του Πατριαρχείου. Κάτι πολύ διαφορετικό από την οργάνωση των καθολικών. Άρα στη δική μας παράδοση, υπάρχει άμεση σχέση με τη θάλασσα.

Για τους καθολικούς η θάλασσα είναι σημαντική για άλλο λόγο, καθώς η επέκταση του καθολικισμού έγινε μέσω αυτής. Έτσι δημιουργήθηκαν οι αποικιακές αυτοκρατορίες τους, με πρωτοπόρους τους ιεραποστόλους. Υπάρχουν, λοιπόν, δυο τρεις πολύ ενδιαφέρουσες θεματικές που προσφέρουν μια διαφορετική οπτική σ’ ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα, τη γεωπολιτική της θρησκείας. Προσπαθούμε να αναπτύξουμε το ζήτημα μ’ έναν πρωτότυπο τρόπο. Στις εκδηλώσεις που οργανώνουμε, υπάρχει κι ένας στόχος, θα έλεγα, «δημόσιας διπλωματίας», η οποία και πρέπει να ασκείται μ’ έναν τρόπο πολύ διακριτικό. Όταν επιμένουμε στο θέμα της θάλασσας, υπογραμμίζουμε και το ότι ο θαλάσσιος χώρος της Ελλάδας δεν πρέπει να απειληθεί. Είναι κάτι που μπορούμε να περάσουμε στη δυτική κοινή γνώμη. Το ότι ο θαλάσσιος χώρος του Αιγαίου δεν είναι απλώς ένας ουδέτερος χώρος ανάμεσα σε δύο εδαφικές εκτάσεις. Είναι ζωτικό στοιχείο τόσο για τη δική μας ταυτότητα όσο και για τον δυτικό πολιτισμό. Υπάρχει δηλαδή και μια διπλωματική πολιτική σκοπιμότητα σ’ αυτή τη γενικότερη πρωτοβουλία. Όταν δε, μιλάμε και για τη θάλασσα, γίνεται ακόμα πιο εξειδικευμένη.

― Έχετε δηλώσει παλιότερα πως πόλεις όπως το Παρίσι έχουν πολιτισμική και οικονομική δύναμη επειδή έχουν διαχειριστεί με σοφό τρόπο τη μνήμη. Θα θέλατε να επεκταθείτε σ’ αυτή την παρατήρηση; Πώς θα μπορούσαν να παραδειγματιστούν αντίστοιχα οι ελληνικές πόλεις;

Το Παρίσι είναι το κέντρο ενός πολιτικού και πολιτισμικού συστήματος. Η Γαλλία είναι ένα πάρα πολύ συγκεντρωτικό κράτος, στον αντίποδα της Ελλάδας. Οι Γάλλοι συνεχίζουν να διαθέτουν ρωμαϊκή αντίληψη, εμείς έχουμε μια παράδοση δικτυωτή, που αντιστοιχεί σ’ αυτά που αναφέραμε για το Αρχιπέλαγος και την ορθοδοξία. Επομένως το Παρίσι είναι ένα γαλλικό σύμβολο, έχουν επενδύσει παρά πολύ στην πόλη, με διάφορους τρόπους και αρχιτεκτονικές. Οι Γάλλοι ασχολούνται πολύ με την πολιτιστική κληρονομιά τους, τη συνδυάζουν εξαιρετικά με τις όποιες επίσημες τελετές τους. Η εικόνα της πόλης είναι πολύ «δουλεμένη». Όλο αυτό φυσικά τροφοδοτείται από τη μνήμη και στηρίζεται σε μια ισχυρή κρατική παράδοση. Βέβαια, ο συγκεντρωτισμός αυτός δημιουργεί μια απόσταση ανάμεσα στο Παρίσι και σ’ άλλες πόλεις της χώρας, που αναγκαστικά έρχονται σε δεύτερη μοίρα.

Η προσπάθεια της Ελλάδας να μιμηθεί τη Γαλλία –από τον 19ο αιώνα– προχωράει αργά και καμιά φορά σκοντάφτει. Δεν είναι εύκολο να μιμηθείς κάτι που δεν είναι στη φύση σου. Αν πάρουμε ως παράδειγμα την Αθήνα, έχουμε φάσεις κατά τις οποίες επενδύουμε στην πόλη, όπως π.χ. στον 19ο αιώνα, μια νεοκλασική πρωτεύουσα στο μοντέλο των δυτικών πόλεων. Κατόπιν έχουμε περιόδους που η τάση αυτή κλονίζεται από εξωτερικά γεγονότα, για παράδειγμα από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ξαφνικά, ο πολεοδομικός συνδυασμός που προσπαθούσε να συνδυάσει τη νεωτερικότητα με τη μνήμη, κλονίζεται από την ανάγκη να ενσωματωθούν οι πρόσφυγες.

Μετά έχουμε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Εμφύλιο, ενώ στη συνέχεια ο Καραμανλής ξαναπιάνει το νήμα στην οκταετία, με πολύ σημαντικές παρεμβάσεις γύρω από την Ακρόπολη. Ύστερα υπάρχει η μαζική ανοικοδόμηση πολυκατοικιών και η αντίστοιχη υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Δηλαδή πάμε συνεχώς μπρος-πίσω. Στη μεταπολίτευση ο Καραμανλής και ο Στέφανος Μάνος κάνουν πολύ σημαντική δουλειά. Αλλά κι αυτό σκοντάφτει, θεωρώ εξαιτίας του ότι δεν υπάρχει λαϊκή και πολιτισμική βάση που να στηρίζει αυτές τις προσπάθειες. Πλέον έχουμε μια τρίτη φάση, που σχετίζεται με την παγκοσμιοποίηση. Η Αθήνα γίνεται μια πόλη χαοτική, που λειτουργεί δύσκολα, ωστόσο αποκτά έναν εξαιρετικό δυναμισμό και αντίστοιχη προβολή. Αυτό δεν έχει σχέση με τη «μνήμη». Οι διάφορες αυτές καταστάσεις, λοιπόν, δεν συνδέονται οργανικά μεταξύ τους, κατά κάποιον τρόπο ανταγωνίζονται. Στη Γαλλία, η μνήμη συνδυάζεται με την πολιτιστική κληρονομιά και τη διαχείριση της πόλης, σ’ ένα ορθολογικό και συγκροτημένο σύστημα. Στην Ελλάδα γίνεται μ’ έναν τρόπο πιο χαοτικό.

― Ζείτε πάνω από 40 χρόνια στη Γαλλία. Πώς θα κρίνατε τις ελληνογαλλικές σχέσεις σε μια αποτίμηση των τελευταίων δεκαετιών; Ποια γεγονότα θεωρείτε κομβικά ως προς τη διαμόρφωσή τους;

Για μια Γαλλία που στρέφεται προς την Ευρώπη, η Ελλάδα ως ιστορική και πολιτισμική αναφορά αποτελεί θεμελιακό στοιχείο. Αυτό οδήγησε κάποτε σε μια κίνηση εντυπωσιακή. Όταν ο Καραμανλής κλήθηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα το 1974, έπρεπε να το κάνει πολύ γρήγορα, καθώς τα πράγματα ήταν πολύ εύκολο να ανατραπούν εκ νέου. Υπήρχε, λοιπόν, άμεση επικοινωνία με το γραφείο του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας, Βαλερί Ζισκάρ ντ’Εσταίν, ο οποίος του διέθεσε το προεδρικό αεροσκάφος. Μιλάμε για ένα αεροπλάνο που θα μπορούσε να καταρριφθεί πλησιάζοντας στην Ελλάδα – δεν είμαστε καθόλου σίγουροι ότι δεν θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο. Κι αυτό θα δημιουργούσε προβλήματα στον Ζισκάρ ντ'Εσταίν. Ωστόσο το έκανε. Και στη συνέχεια επέμεινε για την ένταξη της Ελλάδας στην Ευρώπη. Πρόκειται για κινήσεις σημαντικές, που ανανέωσαν τη σχέση των δύο χωρών και τις έβαλαν στον δρόμο της συνεργασίας. Η Γαλλία επίσης είχε προσφέρει αμυντικές εγγυήσεις, όπως και τώρα. Από την αποκατάσταση της δημοκρατίας κι έπειτα, η σχέση Ελλάδας-Γαλλίας είναι στενή και αναπτύσσεται μέσα από οικονομικές, αμυντικές και συμβολικές συνθήκες. Παράλληλα φυσικά, υπάρχει και η σύνδεση της Ελλάδας με τις ΗΠΑ, μια σχέση ανταγωνιστική πολλές φορές της αντίστοιχης με τη Γαλλία.

Στη σημερινή γεωπολιτική πραγματικότητα, η σχέση των δύο χωρών ξαναγίνεται θεμελιακή. Υπάρχουν εγγυήσεις της Γαλλίας σε περίπτωση απειλής από την Τουρκία. Ωστόσο πιστεύω πως η σχέση των δύο χωρών χρειάζεται ανανέωση στον πνευματικό και πολιτισμικό τομέα. Η δική μου και οι προηγούμενες γενιές τροφοδότησαν αυτή τη σχέση. Υπήρξαν καλλιτέχνες και διανοούμενοι οι οποίοι πήγαν στη Γαλλία και γύρισαν έχοντας κάνει καριέρα, ενώ υπάρχει και η γενιά του Mataroa (σ.σ. Πλοίο που μετέφερε Έλληνες καλλιτέχνες και επιστήμονες στη Γαλλία το 1945), ονόματα όπως ο Αξελός, ο Ξενάκης κ.λπ. Στη δικτατορία, η Γαλλία γίνεται, ως γνωστόν, καταφύγιο για πολλούς τέτοιους ανθρώπους. Αυτές οι γενιές λοιπόν «φεύγουν» σιγά σιγά. Οπότε έχουμε, νομίζω, μια υποχρέωση να μεταφέρουμε αυτή την εμπειρία σε νεότερες γενιές. Οι εκδηλώσεις και οι διάλογοί μας είναι σ’ αυτή τη λογική, ένα πλαίσιο συζήτησης που ξεφεύγει από τις παραδοσιακές μορφές συναντήσεων. Δηλαδή τις διπλωματικές, τις αυστηρά οικονομικές και τις «κοσμικές». Αυτές οι μορφές συναντήσεων πρέπει να συμπληρωθούν με άλλη μία που θα είναι επιστημονική αλλά και πρακτική ταυτόχρονα. Έχοντας στο μυαλό φυσικά την κινητοποίηση νεότερων ανθρώπων και τη μεταλαμπάδευση των εμπειριών των παλαιότερων.

― Ποια είναι η «πραγματικότητα» των λαών της Μεσογείου που ένας Βορειοευρωπαίος αδυνατεί να κατανοήσει;

Η θεωρία του «δικτυωτού κόσμου» δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, αλλά και την υπόλοιπη Μεσόγειο. Μοιάζουν οι λαοί της. Φανταστείτε, λοιπόν, έναν κάτοικο της Μεσογείου κι έναν αντίστοιχο της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Ας πούμε ότι ετοιμάζουν ένα ταξίδι στην Αμερική. Ο δεύτερος θα πάει στις αρμόδιες υπηρεσίες της χώρας του, θα μαζέψει πληροφορίες, θα διαβάσει σχετικούς οδηγούς κ.λπ. Ο κάτοικος της Μεσογείου θα πάρει τον ξάδερφό του, που με τη σειρά του έχει έναν συγγενή στην Αμερική... Δύο προσεγγίσεις εντελώς διαφορετικές. Ωστόσο στην πραγματικότητα, πρόκειται για δύο συμπληρωματικά συστήματα. Και φυσικά πουθενά δεν είναι αυστηρά ορισμένα τα πράγματα, πάντα υπάρχει μια μείξη αυτών των προσεγγίσεων. Θα μπορούσε αυτό να ερμηνευτεί και με όρους γεωγραφικούς, μέσα από τον γεωγραφικό ντετερμινισμό, που υποτίθεται πως έχουμε καταδικάσει.

― Μιλώντας για το βιβλίο σας «Ποιοι είναι οι Έλληνες» (Qui sont les Grecs? Une identité en crise), είχατε δηλώσει πως η αναπροσαρμογή της εθνικής ταυτότητας είναι ευθύνη των «οργανικών διανοουμένων», όπως τους όρισε ο Αντόνιο Γκράμσι. Ποιος θα μπορούσε να παίξει αυτό τον ρόλο στη σύγχρονη εποχή και από τι θα χαρακτηριζόταν αυτός ο ρόλος σε εγχώριο αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο;

Οργανικοί διανοούμενοι δεν είναι μόνο αυτοί που χαρακτηρίζονται από σπουδές, πανεπιστημιακές παραστάσεις κ.λπ. Μπορεί να είναι και ο στρατιωτικός, ο ιερωμένος κ.λπ. Αυτό που βλέπω είναι πως ο οργανικός διανοούμενος της προηγούμενης εποχής ήταν ο γραφειοκράτης. Ο νομικός, ο οικονομολόγος, αυτός που είχε σχέση με τις Βρυξέλλες. Είναι ένας κόσμος από τον οποίο βγαίνουμε, καθώς το αφήγημα της περασμένης εικοσαετίας καταρρέει. Νομίζω πως οι γεωπολιτικές εξελίξεις θα οδηγήσουν σε μια υποβάθμιση του ευρωπαϊκού σχεδίου. Το αρχικό όραμα έχει φθαρεί, έχει προδοθεί από τους «οργανικούς διανοούμενους» που ανέλαβαν. Τώρα έχουμε μπροστά μας το θέμα της Ρωσίας, από την οποία η Αμερική βλέπουμε πως παύει να προστατεύει την Ευρώπη. Θα έχουμε άνοδο της ρωσικής επίδρασης, αλλά και μια συνεργασία Αμερικής και Ρωσίας για την υποβάθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και οι δύο επιθυμούν να επικοινωνούν με κάθε κράτος ξεχωριστά. Οπότε όλο το πλαίσιο στο οποίο ζήσαμε τις τελευταίες δεκαετίες καταρρέει.

Νομίζω πως οι νέοι οργανικοί διανοούμενοι θα είναι αυτοί που θα εκφράσουν μια λιγότερο τεχνοκρατική προσέγγιση, άνθρωποι «λόγιοι» ίσως. Αλλά παρατηρώ ότι και η θρησκεία έχει όλο και μεγαλύτερη απήχηση στον κόσμο. Καθώς χάνεται η εμπιστοσύνη απέναντι στους θεσμούς του κράτους, η εμπιστοσύνη απέναντι στη θρησκεία όχι μόνο δεν χάθηκε, αλλά σε δύσκολες περιόδους, όπως αυτή της οικονομικής κρίσης, αντικατέστησε την αντίστοιχη στο κράτος. Σ’ έναν κόσμο αβεβαιότητας και άγχους, η αναφορά σε κάτι πιο πνευματικό είναι ένα καταφύγιο. Επίσης παρατηρώ πως πλέον έχουμε ιερωμένους και μητροπολίτες με ιδιαίτερη ποιότητα και μορφωτικό επίπεδο σε σχέση με παλιότερα. Νομίζω πως έχει κάνει πολύ σημαντική παρέμβαση ο Πατριάρχης με το να επιλέξει μητροπολίτες πραγματικά εξαιρετικούς. Αντίστοιχα βλέπω εξελίξεις στην εκκλησία της Ελλάδα, ενώ ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα βρίσκω την εκκλησία της Κρήτης.

Μιλάμε συχνά για την Ευρώπη, αλλά δεν ξεκαθαρίζουμε τι ακριβώς εννοούμε. Και δεν έχουν όλες οι εκδοχές της θετικό πρόσημο. Π.χ. υπήρχε η Ευρώπη όπως την αντιλαμβανόταν ο Χίτλερ. Για εκείνον ήταν μια ήπειρος που πολεμά και αμύνεται εναντίον των θαλάσσιων δυνάμεων – κυρίως της Αγγλίας. Κατόπιν προσπαθούμε να χτίσουμε μια Ευρώπη, αλλά δεν ξεκαθαρίζουμε αν μιλάμε για μια ήπειρο ή για μια Ευρώπη ανοιχτή στις θάλασσες. Έχουμε και τον πολύ σημαντικό δεσμό με τις ΗΠΑ. Υπάρχει λοιπόν ένα είδος «σχιζοφρένειας», δύο αντίθετες αντιλήψεις. Η αντίληψη της Ευρώπης ως «ηπείρου» ενισχύθηκε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, καθώς το κέντρο βάρους μετακινήθηκε προς τα ανατολικά, στις μεγάλες πεδιάδες και τις στέπες. Καθώς οι ΗΠΑ παύουν πλέον να προστατεύουν την Ευρώπη από τη Ρωσία, αυτό το μέτωπο ενισχύεται.

Ας σκεφτούμε όμως τι καταλαβαίνουμε ως Ευρώπη, ως έναν κόσμο καινοτομίας, ανοίγματος και πολιτισμού. Αυτή η Ευρώπη στήθηκε σε μια παράδοση που ξεκινούσε από τον μεσογειακό κόσμο, Ελλάδα και Ρώμη, πέρασε από την ιταλική Αναγέννηση και στη συνέχεια, μέσα από κράτη όπως η Γαλλία, η Ισπανία και η Πορτογαλία, τα οποία μέσω της θάλασσας επεκτάθηκαν προς ολόκληρη την ανθρωπότητα. Χάρη σ’ αυτό το άνοιγμα, μπορεί και κυριαρχεί, καινοτομεί, δημιουργεί τεχνολογία, διαδραματίζει πολιτισμικό ρόλο. Μπορούμε λοιπόν να δούμε την Ευρώπη στραμμένη προς τα μέσα, και αναγκαστικά προς τη Ρωσία, ή να τη δούμε ως ένα «Αρχιπέλαγος». Δηλαδή ως μια σειρά από χερσονήσους, νησιά και χώρες με ποτάμια, που μας δίνει ένα σύνολο κι ανοίγεται προς τον υπόλοιπο κόσμο. Τι από τα δύο θέλουμε;

― Ποιες ελληνικές συνήθειες δεν αποχωριστήκατε ποτέ στη Γαλλία; Κι αντίστοιχα ποιες γαλλικές φέρνετε μαζί σας όταν έρχεστε στην Ελλάδα;

Στην Ελλάδα υπάρχουν πάντα ουσιαστικές ανθρώπινες σχέσεις με φίλους, συναδέλφους και συνεργάτες. Υπάρχει επίσης μια συνεχής ενασχόληση και ανησυχία για το τι γίνεται στη χώρα, όπως και η σκέψη για το πώς μπορεί κανείς να βοηθήσει, να συμβάλλει. Με όλες φυσικά τις δυσκολίες που αφορούν τη σχέση διασποράς και κράτους. Προσπαθείς να βοηθήσεις, αλλά έχεις ενταχθεί σε μια διαφορετική λογική. Υπάρχει όμως πάντα το ενδιαφέρον, δεν παύει κανείς να είναι μέλος ενός ευρύτερου συνόλου.

Θα έλεγα πως επαγγελματικά και πανεπιστημιακά είμαι «Γάλλος». Επομένως λειτουργώ με μια λογική πειθαρχίας που χαρακτηρίζει το γαλλικό πανεπιστήμιο, όχι το ελληνικό. Αφενός είναι το θέμα της αξιοκρατίας αφετέρου προσπαθεί κανείς να προβληθεί και να προωθηθεί με «πανεπιστημιακά» μέσα και λιγότερο με κοινωνικά ή επικοινωνιακά. Ο κοινωνικός κύκλος στη Γαλλία περιορίζεται στον επαγγελματικό, κάνεις παρέα με τους συναδέλφους. Στην Ελλάδα, ο πανεπιστημιακός κάνει παρέα με επιχειρηματίες, με πολιτικούς. Υπάρχει μια «διαπλοκή» με την καλή έννοια. Στη Γαλλία αυτά είναι διαχωρισμένα. Όταν μετακινείσαι ανάμεσα στις δύο χώρες, αλλάζει και ο τρόπος σκέψης σου. Ως αιτία του φαινομένου θ’ αναφέρω ξανά το συγκεντρωτικό γαλλικό σύστημα. Σκεφτείτε την αναλογία ενός δέντρου με τα παρακλάδια του. Ως πανεπιστημιακός βρίσκεις ένα παρακλάδι και δεν επικοινωνείς με τα άλλα κλαδιά, παρά μόνο αν περάσεις από τον κορμό. Στο ελληνικό σύστημα, όλοι οι κλάδοι είναι ανακατεμένοι μεταξύ τους.