2023: Η Ευρώπη σε γεωπολιτική καμπή

Άλμα ή Τέλμα;

H αίσθηση στον κόσμο είναι διάχυτη και η πεποίθηση στους ενασχολούμενους με τα ευρωπαϊκά ζητήματα είναι εδραιωμένη ότι η Ευρώπη βρίσκεται, αν όχι σε τέλμα σίγουρα σε στρατηγική αμηχανία σχετικά με το παρόν και το μέλλον της. Το τελευταίο μάλιστα διάστημα, η δημιουργηθείσα κοινή διαπίστωση σε εχθρούς και φίλους του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, για σοβαρές διαφωνίες και ρωγμές στον ηγετικό του πυρήνα, τον γαλλογερμανικό άξονα, ανέδειξαν το βάθος και το μέγεθος της ευρωπαϊκής δυστοκίας, όσο και τους σοβαρούς φόβους ότι αυτό που συμβαίνει είναι τόσο σημαντικό όσο και δύσκολο να ξεπεραστεί. Η αναβολή των παραδοσιακών γαλλογερμανικών διαβουλεύσεων τον περασμένο Οκτώβριο, οι οποίες πάντοτε αποτελούσαν την ευρωπαϊκή πυξίδα για την εκάστοτε  συγκυρία και πορεία της ΕΕ μεγιστοποίησαν τους φόβους για στρατηγική εμπλοκή με ευρύτερες συνέπειες. Η μετάθεση των οριστικών αποφάσεων της γαλλογερμανικής διαβούλευσης για τον Ιανουάριο, μπορεί να διασκέδασε σε πρώτο χρόνο τις αρνητικές εντυπώσεις και τους φόβους αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπόρεσε να ξεπεράσει τον έντονο προβληματισμό και τις νέες αναζητήσεις για την ευρωπαϊκή εξέλιξη.

Η αλυσσίδα των κρίσεων και ο κρίκος της γεωπολιτικής

Ο αναστοχασμός της ευρωπαϊκής προοπτικής προϋποθέτει προσέγγιση της μεγάλης κοσμοεικόνας. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι όλοι πλέον μιλούμε και συμβιώνουμε με πολύπλευρες, αλληλένδετες και εξελισσόμενες κρίσεις που χαρακτηρίζουν τον αιώνα μας και που στο σύνολο τους ορίζουν μια ταραγμένη και μεταβατική εποχή με απροσδιόριστη την κατάληξη και ολοκλήρωση της. Τα σενάρια είναι πολλά από την ειρηνική πολυπολική συνύπαρξη μέχρι τον ανθρωπολογικά καταστροφικό Αρμαγεδώνα. Δεν είναι πρόθεση μας να αξιολογήσουμε πιθανά σενάρια κατάληξης την στιγμή που ο παγκόσμιος ανταγωνισμός αποτελεί από τα πιο δυναμικά και απρόβλεπτα διακυβεύματα.

Πρόθεση μας είναι να ιεραρχήσουμε και ταξινομήσουμε, με αξιωματικό και πυκνό τρόπο, την βαρύτητα των σύγχρονων πολυκρίσεων, διότι εκτιμούμε ότι αυτό είναι το σημείο που ξεκλειδώνει και επανατοποθετεί, το βασικό μας επίδικο, το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Ακλόνητη πεποίθηση μας είναι ότι τα αλληλένδετα πεδία των σύγχρονων ανοιχτών κλιματικών, μεταναστευτικών, οικονομικών, πανδημικών κρίσεων, υπερκαθορίζονται από την γεωπολιτική σύγκρουση αναδιανομής ισχύος και πλούτου. Το πρόσφατο σκάνδαλο (Qatargate) που συγκλόνισε την Ευρώπη δείχνει πάνω από όλα την επιθετική διείσδυση τρίτων δυνάμεων στη ΕΕ και την ανάγκη θεσμικής θωράκισης των ευρωπαϊκών οργάνων και υπηρεσιών. Συνοπτικά όμως η κυρίαρχη κρίση μέσα στις πολλές κρίσεις, είναι η γεωπολιτική. Είναι ο βασικός κρίκος της μεγάλης παγκόσμιας αλυσίδας, η διαχείριση του οποίου θα καθορίσει και την πορεία των υπολοίπων. Υπό αυτή την οπτική των πραγμάτων, η κρίσιμη προϋπόθεση σημαντικής επιρροής και συνδιαμόρφωσης της πορείας του σημερινού κόσμου είναι η ύπαρξη γεωπολιτικής ταυτότητας. Δυστυχώς η Ευρώπη τώρα, δεν αποτελεί επαρκές γεωπολιτικό υποκείμενο, τουλάχιστον αντίστοιχων απαιτήσεων που θέτει η συγκυρία της ουκρανικής κρίσης.

Απαιτήσεις και διπλός γεωπολιτικός ρόλος

Μέχρι τώρα στις πρώτες μεγάλες κρίσεις της εποχής, οι Ευρωπαίοι βρήκαν έστω και καθυστερημένα κάποιους τρόπους και κάποια εργαλεία ελέγχου. Η οικονομική κρίση της ευρωζώνης με την διαμόρφωση του Ενιαίου Μηχανισμού Στήριξης, τα μεταναστευτικά κύματα με τους γνωστούς πολιτικοοικονομικούς συμβιβασμούς των κρατών μελών σε συνδυασμό με ατελείς θεσμούς όπως η συμφωνία του Δουβλίνου, η πανδημία με την συνεννόηση για την κοινή αγορά και διάθεση των εμβολίων αλλά και το μεγάλο άλμα δημιουργίας του Ταμείου Ανθεκτικότητας και Ανάκαμψης.

Σήμερα λοιπόν περισσότερο από κάθε άλλη φορά τα μέτωπα της κρίσης γενικεύονται, διαπλέκονται μεταξύ τους και κυρίως σημαδεύονται από έναν διαρκώς αυξανόμενο γεωπολιτικό ανταγωνισμό. Αυτή η ποιοτικά διαφορετική εξέλιξη οδηγεί την θεσμική Ευρώπη στα όρια της. Διότι ανεβάζει το επίπεδο της πολυπλοκότητας των θεμάτων και κυρίως το βαθμό της απαιτούμενης ενότητας των μερών της. Η ΕΕ εγκαλείται σε γεωπολιτικό ρόλο αυτονόμησης εξαιρετικά απαιτητικό από την ευρύτερη συγκυρία και αρκετά διαφορετικό από εκείνο προηγούμενων εποχών. Είναι απολύτως κατανοητό ότι ο ρόλος της ΕΕ στην μεταπολεμική ψυχροπολεμική περίοδο αλλά και την περίοδο της μονοπολικής κυριαρχίας των ΗΠΑ ήταν κατά βάση συμπληρωματικός και ακολουθητικός της κυριαρχίας και πρωτοβουλίας των ΗΠΑ. Σήμερα η συνέχιση και η αναπαραγωγή ενός τέτοιου ρόλου δεν φαίνεται ότι μπορεί να εξυπηρετεί το παρόν και το μέλλον της ίδιας Ευρώπης αλλά και την συνολική προοπτική της Δύσης.

Παρότι και στις μέρες μας συνεχίζεται η στρατιωτική και οικονομική υπεροχή των ΗΠΑ είναι φανερό ότι αυτές ήδη βρίσκονται σε δοκιμασία απέναντι σε μια αυξανόμενη τάση αναδιανομής που εκφράζει η παρουσία της Κίνας και ισχυρής μερίδας δυνάμεων εκτός Δύσης. Η ξέφρενη πορεία ενός αχαλίνωτου διπολικού ανταγωνισμού για ανάσχεση ή επέκταση χρειάζεται την Ευρώπη σ’ ένα διπλό συνδυαστικά γεωπολιτικό ρόλο: Η ΕΕ αποτελεί, κατά την γνώμη μας, την ήπια δύναμη με συγκεκριμένη ταυτότητα, που μπορεί για λόγους πολιτισμικούς, ιστορικούς αλλά και πολιτικούς να εγγυηθεί πλαίσια σταθερής και ειρηνικής συνύπαρξης του σημερινού παγκόσμιου ανταγωνισμού. Ταυτόχρονα η ΕΕ και πάντα στα πλαίσια αυτής της ευρωπαϊκής ταυτότητας, μπορεί να συμβάλλει και σε πιο φιλόδοξους αλλά  επιτακτικά αναγκαίους στόχους: Να γίνει κινητήριος δύναμη αναγέννησης και νέου ρόλου του Δυτικού κόσμου στην παγκόσμια ανταγωνιστική συνύπαρξη.

Ο γαλλογερμανικός άξονας και η πρόκληση της «επανενοποίησης»

Επιχειρώντας λοιπόν ένα βαθύτερο διάβασμα των σημερινών ορίων αλλά και μεγάλων προκλήσεων που έχει μπροστά της η ΕΕ, οδηγούμαστε απευθείας στην ανάγκη επαναπροσδιορισμού των σχέσεων της κινητήριας δύναμης της, του γαλλογερμανικού άξονα. Η συζήτηση αυτή, σήμερα, δεν είναι καθόλου εύκολη για δύο λόγους: Πρώτον, διότι δεν αφορά αποκλειστικά επιμερισμένα θέματα είτε κλαδικά, είτε τομεακά, είναι συνολική και ταυτόχρονα επί της γεωπολιτικής. Έχει γίνει σαφές ότι και επιμέρους θέματα όπως π.χ το ενεργειακό αναδεικνύονται καθοριστικά και οδηγούν απευθείας στο γεωπολιτικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεύτερον, δεν μπορεί η οποιαδήποτε συμφωνία των δύο ν’ αφορά στενά μια διακρατική διαπραγμάτευση των γαλλογερμανικών συμφερόντων. Η συμφωνία αυτή πρέπει να λαμβάνει υπόψη της τα συνολικά συμφέροντα των κρατών – μελών και ακριβέστερα αυτά σε μια προοπτική υπέρβασης του κρατικού προς το υπερεθνικό συλλογικό συμφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σ’ αυτό το σημείο προκύπτει θέμα τομής στην ενοποιητική πορεία της ΕΕ: Είναι έτοιμα τα βασικά και κυρίαρχα μέρη της να χαράξουν υπερεθνική πορεία με θεσμικά και πολιτικά μέτρα υπέρβασης; Γαλλία, Γερμανία διαφωνούν σε πολλά: Ενέργεια, αλλαγή της Δημοσιονομικής πολιτικής, αμυντικές προμήθειες, σχέσεις με Κίνα.

Έτσι τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο πολύπλοκα. Κανένας από τους δύο δεν έχει, αυτή τη στιγμή, την πολιτική αποδοχή και τόλμη να υπερβεί τα εθνικά του όρια. Πολύ περισσότερο οι Γερμανοί, στους οποίους αντιστοιχεί μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης. Η γερμανική στάση σήμερα χαρακτηρίζεται από αμηχανία, διστακτικότητα και εσωστρέφεια. Θα την ονομάζαμε πολιτική «μη δέσμευσης». Δεν υπάρχει στρατηγική γερμανικής Ευρώπης όπως παρωχημένα θεωρούν κατά βάση όσοι αντιμάχονται συνολικά το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Αντίθετα υπάρχει γερμανική στρατηγική προσωρινής αυτονόμησης από την επιτάχυνση της ενοποίησης. Εξ ου και η επιλεκτική πολιτική ειδικών σχέσεων με ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία και Ανατολική Ευρώπη αλλά και κλαδικά, η πολιτική εξαιρετισμού σε τομείς όπως η άμυνα και η ενέργεια, που χαρακτηρίζουν την τωρινή γερμανική στάση. Πού βρίσκεται το στρατηγικό βάθος αυτής της επιλογής; Εκτίμηση μας είναι, ότι δεν υπάρχει κάποια «ύποπτη» στοχοθεσία. Απλώς, η Γερμανία αρνείται ν’ αναλάβει ηγετικά την ευθύνη. Μετά από μια πολιτική δεκαετιών που την οδήγησε σε εξάρτηση από: Ρωσία (ενέργεια), Κίνα (βιομηχανία) και ΗΠΑ(άμυνα) βρίσκεται σε περίοδο αναστοχασμού. Η ανάγκη αλλαγής πολιτικών και επιλογών που βάζουν στο περιθώριο την στενή  αντίληψη περί γερμανικού συμφέροντος μόνο, λαμβάνουν χώρα σε μία περίοδο με τρία κόμματα στο πηδάλιο της κυβέρνησης και χωρίς περιθώριο χρόνου. Απ’ την άλλη πλευρά οι Γάλλοι πιέζουν για «γρηγορότερα, ψηλότερα, δυνατότερα», έχοντας την ασφάλεια του ακολουθητικού ρόλου.

Η ΕΕ αποτελεί την ήπια δύναμη με συγκεκριμένη ταυτότητα, που μπορεί για λόγους πολιτισμικούς, ιστορικούς αλλά και πολιτικούς να εγγυηθεί πλαίσια σταθερής και ειρηνικής συνύπαρξης του σημερινού παγκόσμιου ανταγωνισμού

Τι γίνεται όμως, όταν το άθροισμα των υποκειμένων, είτε η κάθε τους εκδοχή δεν μπορεί να τρέξει το ευρωπαϊκό εγχείρημα όπως οι καιροί το απαιτούν;

Διότι πλέον το γεωπολιτικό στοίχημα της Ευρώπης είναι ταυτοτικά διαρκές και συγκυριακά πιεστικό. Δεν παρακάμπτεται και τίθεται εντονότερα υπό την διαρκή απειλή του υπαρξιακού διλήμματος: Άλμα ή Τέλμα. Αυτό που τελικά σήμερα μπορεί να γίνει είναι δημιουργικός επαναστοχασμός της συνολικής πορείας και η διερεύνηση της γεωπολιτικής επανενοποίησης της ΕΕ με θεσμικά χαρακτηριστικά. Η σχέση κόστους-οφέλους του κάθε επιμέρους κράτους - μέλους απέναντι στο ευρωπαϊκό συμφέρον έχει κριθεί και αποτιμηθεί. Μένει να επιβεβαιωθεί και να επαναπροσδιοριστεί στο κρίσιμο παρόν και βέβαια στο άμεσο μέλλον. Και σ’ αυτή την κατεύθυνση θεωρούμε ότι πρέπει να κινηθεί και η κρίσιμη γαλλογερμανική διαβούλευση στις αρχές του καινούργιου χρόνου, ώστε το 2023 η ατμομηχανή να ξεκινήσει πάλι.