Ουκρανία: Μπορεί το Tik Tok να επηρεάσει έναν πόλεμο;

Εάν έφερνε κανείς στο μυαλό του μόλις πριν από λίγες εβδομάδες το Tik Tok, οι συνειρμοί του θα ήταν λίγο πολύ αθώοι και ανέμελοι, πασπαλισμένοι ενίοτε και με διάθεση συγκατάβασης, κυρίως για το επίπεδο και την αισθητική του περιεχομένου στην εν λόγω πλατφόρμα. Το σχετικά καινούργιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης, η δημοτικότητα του οποίου εκτοξεύθηκε μέσα στα χρόνια της καραντίνας αφού αποτέλεσε την κατάλληλη στιγμή μία εναλλακτική πρόταση διεξόδου από την πλήξη και την απομόνωση, έχει φτάσει σήμερα να γίνει με επιτυχία το νούμερο ένα βήμα για τη φωνή της γενιάς Ζ. Το ιδιαίτερο και συχνά αλλοπρόσαλλο ύφος των βίντεο με συνεχείς αναφορές στην ποπ κουλτούρα συνέβαλε στην οικοδόμηση ενός ιδιαίτερου κώδικα επικοινωνίας, και ενός μέσου το οποίο συχνά μοιάζει εσώκλειστο σε μια φούσκα αποκομμένη από το υπόλοιπο ψηφιακό οικοσύστημα.

Tο Tik Tok εκ πρώτης όψεως μοιάζει ως μία ακόμη μόδα, μονομερώς απευθυνόμενη στην πρώτη «ψηφιακά γηγενή» γενιά των σημερινών εφήβων. Όμως, ο πόλεμος στην Ουκρανία ήρθε για να αναδείξει μία νέα, εντελώς διαφορετική, χρησιμοθηρική προσέγγισή του. Σύμφωνα με τον Guardian, από τη στιγμή της ρωσικής εισβολής στις 24 Φεβρουαρίου, οι αναρτήσεις στο Tik Tok με το hashtag #Ukraine ξεπέρασαν τις 30,5 δισεκατομμύρια προβολές. Οι New York Times επεσήμαναν πως το σύνολο του περιεχομένου σχετικά με τον πόλεμο που ανεβαίνει στην πλατφόρμα ξεπερνάει σε όγκο εκείνο από πλατφόρμες διπλάσιες σε μέγεθος. Με αυτήν την άνευ προηγουμένου χιονοστιβάδα εικόνων, βίντεο και κάθε άλλου διαθέσιμου ερεθίσματος γύρω από την ουκρανική τραγωδία, πλέον η εφαρμογή έχει φτάσει να αντιμετωπίζει ένα οξύτατο πρόβλημα διάδοσης fake news και παραπληροφόρησης. Σύμφωνα με τον αμερικανικό οργανισμό ελέγχου γεγονότων και ειδήσεων «Newsguard», οι καινούργιοι χρήστες του Tik Tok εκτίθενται σε αναληθή στοιχεία και παραπληροφόρηση μέσα στα πρώτα 40 λεπτά περιήγησής τους στην εφαρμογή. Βίντεο από υποτιθέμενες ουκρανικές στρατιωτικές επιχειρήσεις που φτάνουν έως και τις 3 εκατομμύρια προβολές, χρονολογούνται στην πραγματικότητα από το 2014, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που οι fact checkers διαπίστωσαν με έκπληξη πως πλάνα από αερομαχίες και βομβαρδισμούς σε εμπόλεμες ζώνες της χώρας ήταν στην πραγματικότητα αποσπάσματα από βιντεοπαιχνίδια.

Πώς φτάνει μία εφαρμογή που μέχρι πρότινος ήταν αποκλειστικά υπεύθυνη για φαιδρά χιουμοριστικά βίντεο και νέες τάσεις μακιγιάζ να υπερχειλίζει από fake news; Η απάντηση βρίσκεται στην ίδια τη δομή του αλγόριθμου και τα χαρακτηριστικά των αναρτήσεων στα προφίλ των χρηστών, τα οποία, όπως αποδεικνύεται, μπορούν να αποτελέσουν έναν «Δούρειο Ίππο» προπαγάνδας. Σύμφωνα με την πρόσφατη δημοσίευση του ερευνητικού κέντρου του Harvard «Shorenstein» για ζητήματα μίντια, πολιτικής και δημόσιων πολιτικών, τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της πλατφόρμας την καθιστούν εξαιρετικά ευάλωτη στην παραπληροφόρηση, περισσότερο ίσως από κάθε άλλο μέσο. Η εύκολη μείξη ήχου και εικόνας διαφορετικών προελεύσεων, που αποτελεί το βασικό γνώρισμα της εφαρμογής καθιστώντας τη διάσημη, δημιουργεί τεράστια δυσκολία στους αναλυτές, καθώς, αδυνατώντας να εντοπίσουν το χρονικό και τοπογραφικό συγκείμενο πίσω από το οπτικοακουστικό υλικό που τους παρουσιάζεται κάθε φορά, δεν μπορούν στη συνέχεια να επαληθεύσουν και την εγκυρότητά του. Παράλληλα, η πλειονότητα των χρηστών διατηρεί λογαριασμούς με ψευδώνυμα χωρίς να δίνει καμία επιπλέον πληροφορία, ενώ ακόμη και η ημερομηνία ανάρτησης των ίδιων των βίντεο είναι δυσδιάκριτη. Ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο που αναδεικνύει η έρευνα είναι το γεγονός πως ο αλγόριθμος της ροής ειδήσεων παραμένει σε μεγάλο βαθμό αδιαφανής, με την προτεραιότητα όμως να είναι φανερό πως δίνεται στο περιεχόμενο με τη μεγαλύτερη αλληλεπίδραση μεταξύ των χρηστών. Το περιεχόμενο αυτό εκ των πραγμάτων προέρχεται κυρίως από άγνωστους λογαριασμούς και όχι από προφίλ τους διαχειριστές των οποίων ο χρήστης γνωρίζει.

Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι πως έχουμε να κάνουμε με ένα κατά λάθος εργαλείο προπαγάνδας, που όμως αποδεικνύεται πιο αποτελεσματικό από κάθε άλλη εσκεμμένη προσπάθεια του παρελθόντος. Τα new media έχουν καταλύσει συλλήβδην τις λειτουργίες των παραδοσιακών μέσων, όπως η πλαισίωση και η ιεραρχική αξιολόγηση, διεργασίες οι οποίες διευκόλυναν ή τουλάχιστον ενθάρρυναν το φιλτράρισμα, την προτεραιοποίηση και την κριτική ανάλυση των ειδήσεων και της δημοσιότητας. Από τον διαχωρισμό του σχολίου από την είδηση έως την τοποθέτηση και το μέγεθος ενός τίτλου σε ένα πρωτοσέλιδο, ο εκάστοτε δέκτης είχε την επιλογή να προχωρήσει σε μια ερμηνευτική άσκηση, η οποία, ακόμη και αν δεν απέδιδε πάντοτε καρπούς, κυρίως εξαιτίας ελλιπών εφοδίων κριτικής ανάλυσης, παρ' όλα αυτά έδινε την αίσθηση ενός ελέγχου και μιας τάξης στη ροή πληροφορίας όπως διαχεόταν στην κοινή γνώμη προς αξιολόγηση.

Σήμερα, κάτι τέτοιο αποδεικνύεται αδύνατον ειδικά σε ένα πλαίσιο οξείας κρίσης όπως αυτό του πολέμου. Υπό συνθήκες όπου η παροχή και διάδοση πληροφοριών είναι ήδη περιορισμένη και μία παραπάνω φωτογραφία ή βίντεο μπορεί να είναι θέμα ζωής ή θανάτου, η διαθεσιμότητα αληθινού και συγχρόνως ελεγμένου υλικού είναι εξαιρετικά προβληματική. Ταυτόχρονα, η γενιά Ζ είναι ο κύριος δέκτης του περιεχομένου του Tik Tok, έχοντας αυτοπεριχαρακωθεί στο συγκεκριμένο μέσο, καθώς είναι ίσως το πρώτο το οποίο νιώθει αληθινά ως ψηφιακό κτήμα του, χάρη στην αλλιώτικη αισθητική του. Αυτό σημαίνει πως τη δεδομένη στιγμή ο κύριος δέκτης επιθετικής προπαγάνδας και σωρείας παραπληροφόρησης είναι παιδιά που πιθανώς δεν έχουν μπει ακόμη στον πανεπιστήμιο. Μία πρόσφατη έρευνα του Stanford Internet Observatory έδειξε πως οι νέοι έως 24 ετών είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς στην παραπληροφόρηση, εφόσον νιώσουν πως έχουν κοινή ταυτότητα με τον πομπό, καθώς τους προκαλεί ισχυρό αίσθημα εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός, έστω και αν αντιμετωπίστηκε σκωπτικά από πολλούς, πως ο πρόεδρος Biden κάλεσε προ ολίγων εβδομάδων σε ενημέρωση για τις εξελίξεις στην Ουκρανία τους 30 πιο δημοφιλείς δημιουργούς της πλατφόρμας, ελπίζοντας ότι μερικές ορθές φωνές ίσως αναχαιτίσουν, έστω για λίγο, το προπαγανδιστικό τσουνάμι.

Ο κορυφαίος θεωρητικός των μίντια Marshall McLuhan αναφέρει το 1970 στο βιβλίο του «Culture is our business» ότι ο Γ' Παγκόσμιος Πόλεμος θα είναι «ένας ανταρτοπόλεμος πληροφοριών χωρίς διάκριση μεταξύ στρατιωτικής και πολιτικής συμμετοχής». Μπορεί σήμερα η στρατιωτική συμμετοχή να είναι παραπάνω από έκδηλη με τις ανείπωτες θηριωδίες που διέπραξε ο ρωσικός στρατός στην Bucha, φαίνεται όμως ότι ο σπουδαίος φιλόσοφος προέβλεψε σωστά ότι, εκτός από ένα υλικό πεδίο μάχης, παραδομένο στο αίμα και τη σήψη, έχουμε πλέον και ένα δεύτερο, φαινομενικά περισσότερο αφηρημένο στην υπόσταση και τα όριά του, αλλά πάντως εξίσου επικίνδυνο. Κυρίως διότι οι τακτικές του πολέμου σε αυτό το πεδίο παραμένουν ακόμη τρομακτικά απρόβλεπτες.