Ραντάρ και φίλτρο - Ψυχολογικά και κοινωνικά συμπτώματα της εποχής της επιτάχυνσης και ακραίας ρευστότητας.
Μετά από τρίμηνη σχεδόν απουσία, για λόγους ανωτέρας όσο και κατωτέρας βίας, αποφάσισα να επανέλθω. Αποφεύγοντας σταθερά την εγχώρια επικαιρότητα, συνήθιζα να εστιάζω στα διεθνή. Πηγαίνοντας ένα βήμα παραπέρα, μπορεί όμως κανείς να στοχεύσει κάτω από το ραντάρ και τα προφανή.
Με αφορμή τις πρόσφατες εξελίξεις, μου έτυχε να γκουγκλάρω το Καζακστάν και η πρώτη (τελείως άχρηστη) απάντηση που έλαβα ήταν ότι χρειάζομαι κάπου δύο μέρες και 17 ώρες για να φτάσω εκεί. Οδικώς.
Θα μπορούσα ίσως να γράψω για κάτι που πέρασε μάλλον απαρατήρητο στην Ελλάδα: την πρόσφατη σύσφιγξη της σχέσης Λιθουανίας και Ταϊβάν, που επέσυρε τη μήνη της Κίνας η οποία έσπευσε να μποϋκοτάρει τις εισαγωγές της από τη μικρή βαλτική χώρα: δεν ίδρωσε το αυτί της τελευταίας, καθότι είναι αμελητέες. Αλλά ετέθη θέμα αρχής, δεδομένου ότι η ΕΕ αποτελεί τελωνειακή ένωση, δηλαδή ενιαία εμπορική οντότητα στη διεθνή σκηνή. Ανακατωσούρα.
Αντ' αυτών, επιστρατεύοντας ένα κάπως πρωτότυπο προσωπικό φίλτρο, θα εστιάσω σε διαφορετική θεματολογία. Σε άρθρο της στο Project Syndicate υπό τον τίτλο Η αλχημεία του άγχους, η αυτοεξόριστη Τουρκάλα συγγραφέας Elif Shafak επισημαίνει ορισμένα ψυχολογικά και κοινωνικά συμπτώματα της εποχής μας. Τονίζει τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τα οποία, στην αισιόδοξη δεκαετία του 1990, θεωρούνταν ενισχυτικός παράγων της παγκόσμιας επικράτησης της φιλελεύθερης δημοκρατίας.
Ενδεικτικό το εξής ανεκδοτολογικό που αναφέρει: Πριν από μία δεκαετία περίπου, ένα ζευγάρι στην Αίγυπτο έδωσε στη νεογέννητη κόρη του το όνομα Facebook. Την ίδια εποχή, μία οικογένεια στο Ισραήλ έβγαζε το τρίτο της τέκνο Like. (Είμαι περίεργος να μάθω πώς τα ονόματα αυτά επηρέασαν τη ζωή αυτών των παιδιών.) Οι δε τότε αντικαθεστωτικές κινητοποιήσεις στο Ιράν είχαν βαπτιστεί «Επανάσταση του Twitter».
Άλλες εποχές… Παρά τις περί του αντιθέτου αισιόδοξες προβλέψεις αρκετών, εξ ων στην Ελλάδα ενός επιπόλαιου (ως προς τη θεώρηση του παρόντος) ιστορικού, η Αραβική άνοιξη είχε τη γνωστή θλιβερή κατάληξη. Παράλληλα, η δεκαετία του 2010 μας επεφύλασσε το Brexit και τον Trump, φαινόμενα στα οποία αποδεδειγμένα συνέβαλε το Διαδίκτυο: η συλλογή, επεξεργασία και στοχευμένη προπαγανδιστική χρήση προσωπικών δεδομένων από το FB (τεχνική BigData) συνέβαλαν τα μάλα στην επιτυχία και των δύο, το 2016. Έτσι μπήκαμε για τα καλά στην εποχή της παραπληροφόρησης: ο όρος fake news εισέβαλε αποφασιστικά στον δημόσιο λόγο.
Υπάρχει όμως και η υπερπληροφόρηση. Όπως γράφει η Σαφάκ, στην αγγλική γλώσσα οι λέξεις «αριθμοί» και «χαύνωση» είναι σχεδόν ομόηχες: numbers και numbness. Ο βομβαρδισμός μας από αριθμούς που γενναιόδωρα μας προσφέρει το Διαδίκτυο, ακόμα και αν δεν πρόκειται για στοιχεία ψεύτικα και παραπλανητικά, συχνά εκτοπίζει την ανάγνωση βιβλίων, την περισυλλογή, την αυτογνωσία. Η ταχύτητα/τραχύτητα εκτοπίζει τη βραδύτητα/βαθύτητα – μαία σοφίας και ψυχικής ισορροπίας. Ως αποτέλεσμα, έχουμε μια αυταπάτη γνώσης… Η συγγραφέας επιδίδεται σε ενδιαφέρουσα επέκταση-προέκταση του όρου slowfood στο slowjournalism. Τονίζει ότι πέρα από την όποια γνώση, ενημέρωση και εξυπνάδα, υπάρχει και η ενσυναίσθηση, η συναισθηματική ευφυία. Και εδώ μπαίνουν στο παιχνίδι οι ιστορίες, οι αφηγήσεις, η συγκίνηση.
Στις μέρες μας, λόγω πανδημίας αλλά και τεχνολογικών αλλαγών, βιώνουμε επιτάχυνση και ακραία ρευστότητα. Πού θα καταλήξει άραγε όλο αυτό; Η υγιέστερη και ειλικρινέστερη απάντηση είναι απλώς «Δεν ξέρω».
Το δεύτερο άρθρο, μακρόθεν συγγενικό, είναι από την ιστοσελίδα του BBC. Αναφέρεται στον ύπνο. Το συνιστώ σε όσους έχουν προβλήματα αυπνίας. Σύμφωνα με πρόσφατες ιστορικές έρευνες, επί αιώνες ήταν αρκετά διαδεδομένη η πρακτική των «δύο ύπνων»: οι άνθρωποι το βράδυ πήγαιναν να πλαγιάσουν, ενίοτε πολλοί μαζί στον ίδιο χώρο, και κάποια στιγμή μετά τα μεσάνυκτα ξύπναγαν από τον «πρώτο ύπνο» και έκαναν διάφορες δουλειές. Οικιακές ασχολίες, αγροτικές δουλειές, ύποπτες και εγκληματικές ενέργειες στην πόλη, ερωτικές περιπτύξεις – διότι τα παιδιά παραδίπλα κοιμόντουσαν σερί. Και ακολουθούσε ο δεύτερος ύπνος ως το πρωί.
«Της νύχτας τα καμώματα τα βλέπει η μέρα και γελά» άκουγα μικρός να λένε. Και όμως, ο σπαστός ύπνος σε δύο χρόνους αποτελεί, σύμφωνα με τους ερευνητές, συνήθεια που χρονολογείται από τα ελληνορωμαϊκά χρόνια και, περνώντας μέσα από το Μεσαίωνα, φτάνει μέχρι τη νεωτερική εποχή: οι επιταγές της Βιομηχανικής επανάστασης, με τα απαρέγκλιτα ωράρια και την ανακάλυψη-διάδοση του ξυπνητηριού, σάρωσε τέτοιες συνήθειες.
13°
