Ποια κίνητρα μπορούν να έχουν οι «αρνητές» και τι είναι αυτό που κάνει την θεωρία συνωμοσίας κατά του εμβολιασμού τόσο ελκυστική;
Πρόσφατα δύο Ευρωπαίοι ηγέτες, της Γαλλίας και της Ελλάδας, σε μία σχεδόν συντονισμένη κίνηση αποφάσισαν αυστηρότερα μέτρα με σκοπό να προτρέψουν τους πολίτες τους να εμβολιασθούν εναντίον της πανδημίας του κορωνοϊού. Βέβαια οι περισσότεροι πολίτες δεν χρειάζονταν ιδιαίτερη προτροπή και έχουν εμβολιασθεί ήδη. Όμως φαίνεται ότι υπάρχει επείγουσα ανάγκη να πεισθούν και οι υπόλοιποι, οι «αρνητές», που αποτελούν ένα όχι ευκαταφρόνητο τμήμα της κοινωνίας.
Εκ πρώτης όψεως αυτό φαίνεται παράδοξο. Πριν περίπου ένα χρόνο παρακολουθούσαμε τον αγώνα δρόμου των χημικών εταιριών μέχρι να ανακαλύψουν τα εμβόλια που θα έδιναν λύση στον εγκλεισμό μας. Τώρα που τα εμβόλια μας προσφέρονται άπλετα, οι υποψίες και οι αμφιβολίες για τη χρήση τους πολλαπλασιάζονται. Τι συμβαίνει;
Οι θεωρίες συνωμοσίας πάντοτε υπήρχαν. ‘Ηταν τμήμα της αντιπαράθεσης που πολλές φορές γινόταν βίαιη. Οι θεωρίες συνωμοσίας βρίθουν, όσο οι απόψεις διαφέρουν. Αλλά πόσο αποτελεί άποψη να πρεσβεύει κανείς σήμερα ότι η γη είναι επίπεδη; Που βρίσκονται τα όρια μεταξύ μιας δημοκρατικά εκφραζόμενης άποψης και αυτής που αντιτίθεται σε επιστημονικά δεδομένα; Και για να επιστρέψουμε στο επιδημιολογικό πρόβλημα, κατά πόσο ο εμβολιασμός είναι δυνατόν να εμπίπτει στο χώρο της συνωμοσιολογίας;
Φαίνεται ότι τα διαχωριστικά όρια δεν είναι τόσο σαφή. Συνετέλεσε σε αυτό η τεχνολογία της επικοινωνίας που πολλαπλασίασε τα κοινωνικά δίκτυα με αποτέλεσμα όσοι συμμετέχουν σε αυτά να είναι πιο επιρρεπείς σε ερμηνείες που βασίζονται σε θεωρίες συνωμοσίας. Παράλληλα οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες επέτειναν ένα αίσθημα ανασφάλειας.
Το θέμα τείνει να πάρει έκταση και προβληματίζει κοινωνικούς αναλυτές και ψυχολόγους που διαπιστώνουν διασπαστικά φαινόμενα στην κοινωνία. Πρόσφατα η γερμανική τηλεόραση ARD εξέτασε σε ποιο βαθμό οι θεωρίες συνωμοσίας και οι συνέπειές τους έχουν επηρεάσει τις σχέσεις συζύγων, οικογενειών αλλά και φίλων μεταξύ τους. Διαπιστώθηκε ότι όχι μόνο η πραγματική έκταση του κορωνοϊού αμφισβητείται αλλά επίσης ότι ο εμβολιασμός αποτελεί συνωμοσία που αποσκοπεί να περιορίσει την ελευθερία και να υποσκάψει τον οργανισμό με την εισδοχή κάποιου «τσιπ» μέσω του εμβολιασμού. Μια μητέρα που αρνείται να εμβολιασθεί δεν μιλιέται πια με την κόρη της. «Αρνητής» που η δουλειά του δεν πάει καλά λόγω πανδημίας αντιμετωπίζει προβλήματα στο γάμο του καθώς η γυναίκα του είναι νοσηλεύτρια και έχει αντίθετη άποψη. Φίλοι και παρέες έχουν αραιώσει καθώς οι συγκρούσεις μεταξύ τους γίνονται εντονότερες.
Στη Γερμανία έχει οργανωθεί ένα ολόκληρο κίνημα, των λεγόμενων «Quendenker» που κατά λέξη σημαίνει των «παράλληλα σκεπτόμενων», που ενώ ξεκίνησαν σαν ομάδα προβληματισμού έχουν εξελιχθεί σε αρνητές του εμβολιασμού –και όχι μόνο. Στη Γαλλία δεν είναι διόλου απίθανο τα «Κίτρινα γιλέκα» να αναπτύξουν παρόμοια ανακλαστικά, ούτε και αποκλείονται αντιδράσεις σε άλλες χώρες.
Τέτοιου είδους απόψεις αντιμετωπίζονται με ειρωνεία ή και αγανάκτηση από πολίτες που θεωρούν τους εαυτούς τους ορθολογικά σκεπτόμενους. Θεωρούν ότι η πανδημία τείνει να καταστρέψει σταδιακά την υγεία, την οικονομία και ολόκληρη τη σύγχρονη ζωή. Μόνη διαφαινόμενη λύση είναι ο εμβολιασμός μέχρις ότου αποκτηθεί η περιβόητη «ανοσία της αγέλης». Με έκπληξη διαπιστώνουν ότι έχει προκύψει μια κατηγορία «αρνητών» που αρνούνται τον εμβολιασμό με το σκεπτικό ότι αποτελεί μία ακόμα θεωρία συνωμοσίας. Εύλογα τους θεωρούν αποσυνάγωγους - και εν δυνάμει επικίνδυνους – χωρίς διάθεση για κατανόηση.
Είναι όμως έτσι; Ποια κίνητρα μπορούν να έχουν οι «αρνητές» και τι είναι αυτό που κάνει την θεωρία συνωμοσίας κατά του εμβολιασμού τόσο ελκυστική; Πολλοί αναλυτές επικαλούνται τον ψυχολογικό παράγοντα. Για τους «αρνητές» είναι η στιγμή της δράσης, της άρνησης. Ο κόσμος δεν είναι αυτό που φαίνεται και στην συνωμοσία που εξυφαίνεται εις βάρος τους οφείλουν να αντιδράσουν ώστε να μην γίνουν αποδεκτά όσα μέτρα επιχειρεί να τους επιβάλλει η εξουσία. Ακόμα κι αν είναι για το καλό τους. Είναι μια μορφή επιβεβαίωσης και αυτοεκτίμησης. Η άρνησή τους ίσως είναι ένας τρόπος να αποδείξουν ότι είναι διανοητικά ζωντανοί και ότι δεν θα αφήσουν άλλους να αποφασίσουν για αυτούς. Ορισμένοι ψυχολόγοι δεν υποτιμούν ότι η άρνηση μπορεί να αποτελεί κατά κάποιο τρόπο αντίδραση για τυχόν προσωπικές αποτυχίες ή αδικίες που θα μπορούσαν να αποδοθούν στις ίδιες κακόβουλες δυνάμεις που τους επέβαλαν λύσεις άδικες.
Όχι ότι αυτό είναι τελείως λάθος. Τέλειες κοινωνίες δεν υπάρχουν και είναι γεγονός ότι ο ανταγωνισμός συμφερόντων οδηγεί συχνά σε άδικες λύσεις. Για όσους βρίσκονται σε μειονεκτική θέση είναι θεμιτό να ερμηνεύουν τις αντιφάσεις μιας κοινωνίας μέσα από το πρίσμα της γενικότερης συνωμοσίας που εξυφαίνει μία «αόρατη χειρ». Μια τέτοια συνωμοσία αποτελεί και η πανδημία του κορωναϊού και ο εμβολιασμός που αυτή συνεπάγεται. Επόμενο είναι όσοι την ασπάζονται να αρνούνται τον εμβολιασμό. Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετοί από τους «αρνητές» είναι μορφωμένοι και έχουν διαμορφωμένη αντίληψη των πραγμάτων παρακολουθώντας στο διαδίκτυο τα ειδικά σάιτ που εξειδικεύονται σε συνωμοσιολογικές ερμηνείες.
Το σίγουρο είναι ότι οι «αρνητές» που ασπάζονται τις θεωρίες συνωμοσίας δείχνουν απόλυτα πεπεισμένοι για τις απόψεις τους. Το ίδιο βέβαια είναι και όσοι εμβολιάζονται. Το αποτέλεσμα είναι ένα διασπαστικό κλίμα που επιτείνει τις εντάσεις στις χειμαζόμενες ευρωπαϊκές κοινωνίες που παρουσιάζουν ήδη αρκετούς τριγμούς.
Όμως θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με το πρόβλημα της πανδημίας που δεν φαίνεται να έχει εύκολη λύση. Οι θεωρίες συνωμοσίας αν και δεν βοηθούν σε κάποια λύση δεν είναι σε ύφεση, μάλλον το αντίθετο. Εν τω μεταξύ οι διχαστικές συνέπειες μεταξύ εμβολιασμένων και «αρνητών» του εμβολιασμού εντείνονται και προβληματίζουν. Ίσως δεν θα πρέπει να θεωρούν οι μεν τους δε ως εν δυνάμει καταστροφείς της κοινωνίας αλλά να καταβάλλουν προσπάθεια κατανόησης με όση λογική έχει απομείνει. Κυρίως θα πρέπει να γίνεται διαχωρισμός μεταξύ των συνωμοσιολόγων και αυτών που απλώς έχουν λάθος ή ανεπαρκή ενημέρωση, ή απλώς φοβούνται τις παρενέργειες του εμβολιασμού. Δεν είναι όλοι οι «αρνητές» στην ίδια κατηγορία, ούτε όλοι το ίδιο απόλυτοι στις απόψεις τους. Οι αντιστάσεις μας στη διχαστική προσέγγιση των εμβολιασμών σαν κοινωνία θα κριθούν από την ψυχραιμία και τη νηφαλιότητά μας. Καλούμαστε να το αποδείξουμε στην πράξη.
