Τα σύνορα δεν είναι είδος υπό εξαφάνιση, αλλά υπό επανεμφάνιση
Για πολλά χρόνια, η παγκοσμιοποίηση και η δυναμική της ευρωπαϊκής ενοποίησης έμοιαζαν να καθιστούν το σύνορο κάτι το παρωχημένο, συμβολικό, σχεδόν ρετρό
Σχόλιο για την έξαρση διοικητικών, εμπορικών, νομισματικών, θεσμικών, θρησκευτικών συνόρων και της σύνθετης αρχιτεκτονικής τους
Άνοιξαν άνοιξη οι διαπεριφερειακές μετακινήσεις καθώς και η μετάβαση στα νησιά, άρθηκε έτσι ένα αδιανόητο, υπό κανονικές συνθήκες, εμπόδιο εντός εθνικής επικράτειας. Επί πολλούς μήνες ήταν εντελώς επιτρεπτό/εφικτό να πεταχτείς με αεροπλάνο σε κάποια ευρωπαϊκή πόλη, αλλά όχι να πας λ.χ. στην Τρίπολη. Τρελά πράματα - αν και υγειονομικώς εύλογα. Παράλληλα η Ε.Ε. θεσπίζει ψηφιακό πιστοποιητικό, διευκολύνοντας τις μετακινήσεις εντός της πολύπαθης, εσχάτως, ζώνης Σένγκεν.
Ο νους μου, που δικαιούται να ταξιδεύει ελευθέρως, πάει πίσω στον χρόνο, στις πανεπιστημιακές μου παραδόσεις περί ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Είχα καθιερώσει να αφιερώνω το εισαγωγικό μάθημα στην έννοια των συνόρων - διοικητικών, εμπορικών, νομισματικών, θεσμικών, θρησκευτικών: πώς μπαίνουν στη ζωή μας και συνδέονται με την πολιτική, την οικονομία (λ.χ. τα τελωνεία ή η αλλαγή νομίσματος, ως εκδήλωση της ύπαρξης ενός εδώ και ενός διαφορετικού εκεί, λίγα μέτρα παρακάτω). Το μήνυμα, που αποσαφηνιζόταν στις επόμενες διαλέξεις, ήταν ότι η ΕΟΚ/ΕΕ εν πολλοίς κτίστηκε γκρεμίζοντας εμπόδια - δηλαδή καταργώντας σύνορα. Πώς να προβλέψω ο δόλιος, τότε, αυτό που βιώνουμε εδώ και ένα χρόνο; Δηλαδή την έξαρση πάσης φύσεως συνόρων και μιας σύνθετης αρχιτεκτονικής τους, εντός και εκτός εθνικού κράτους; Για πολλά χρόνια, η παγκοσμιοποίηση και η δυναμική της ευρωπαϊκής ενοποίησης έμοιαζαν να καθιστούν το σύνορο κάτι το παρωχημένο, συμβολικό, σχεδόν ρετρό. Και πράγματι, η διατάραξη στην κίνηση αγαθών, υπηρεσιών και κεφαλαίων το 2020-2021 υπήρξε πρόσκαιρη και σχετικά περιορισμένη. Η ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων ήταν κατά παράδοση το πιο ακανθώδες ζήτημα: ενδοευρωπαϊκά (τροφοδότησε το Brexit) αλλά, κυρίως, ως προς το μεταναστευτικό/προσφυγικό - οι φουκαράδες «εκτός» που επιχειρούν να διαβούν τα ευρωπαϊκά σύνορα, αναζητώντας ασφάλεια και ευμάρεια.
Στην Ελλάδα, αρχές 2020, είχαμε συμπτωματικά έξαρση του προσφυγικού/μεταναστευτικού (Έβρος) και, αμέσως μετά, την πανδημία: φαινόμενα άσχετα μεταξύ τους, αλλά συνδεόμενα αμφότερα με τη διαχείριση συνόρων. Ένα χρόνο αργότερα, διεθνώς, ποικίλα ζητήματα οριοθέτησης παραμένουν επίκαιρα. Τα παραδείγματα αφθονούν.
Ο ισπανικός θύλακας της Ceuta δέχεται οιονεί «επιδρομή» μεταναστών από το Μαρόκο (εν πολλοίς ως πολιτικά αντίποινα της κυβέρνησης Ραμπάτ εναντίον της Μαδρίτης, σχετικά με το αυτονομιστικό κίνημα στη Δυτική Σαχάρα). Ιταλικά αλιευτικά έρχονται αντιμέτωπα με την τουρκική ακτοφυλακή (διότι η θάλασσα εν τέλει διαθέτει σύνορα - εις πείσμα ορισμένων επιπόλαιων πολιτικών). Βρετανοί και Γάλλοι συγκρούονται στη Μάγχη για τις ζώνες αλιείας στη μετά Brexit εποχή. (Ενδεικτικό της ατμόσφαιρας κακοπιστίας, η Γαλλία απείλησε ότι θα διακόψει την παροχή ρεύματος στη γειτονική της μεν, βρετανική δε, νήσο Guernsey). Στη δε πυκνοκατοικημένη λωρίδα της Γάζας, οι πολίτες βομβαρδίζονται και εκτοξεύουν ρουκέτες, ζώντας περίκλειστοι πίσω από σύνορα που μοιάζουν με κάγκελα φυλακής: φρουρούμενα χερσαία περάσματα στο Ισραήλ, σφραγισμένες δίοδοι στην Αίγυπτο και, δυτικά, μια θάλασσα αυστηρότατα ελεγχόμενη.
Υπάρχουν και ευτράπελα: Πρόσφατα ένας Βέλγος αγρότης μετακίνησε λίγα μέτρα το λίθινο ορόσημο μεταξύ της χώρας του και της Γαλλίας διότι, απλούστατα, τον δυσχέραινε στις εργασίες του. Τροποποιήθηκε έτσι μια διαχωριστική γραμμή συμφωνημένη εδώ και δυο αιώνες. Το ζήτημα, καθώς φαίνεται, διευθετήθηκε ειρηνικά…
Βέβαια, με την πανδημία, αναδείχθηκε η σημασία κάποιων άλλων συνόρων, πολύ μικρότερης κλίμακας: εκείνων που οριοθετούν το σώμα μας σε σχέση με τους συνανθρώπους μας, το δικό μας σπιτικό έναντι των επίφοβων ξένων-δυνάμει φορέων. Η περίφημη τήρηση αποστάσεων ασφαλείας οδήγησε σε περιχαράκωση, καχυποψία, αναδεικνύοντας τα σύνορα του ίδιου του κορμιού μας. (Βέβαια, τη στιγμή που οι πρεσβύτεροι φυλάγονταν, αρκετοί νέοι, αντιδρώντας μέσω κορωνοπάρτι, διαλαλούσαν την απαίτησή τους για μη σύνορα ανάμεσά τους) Παράλληλα, η επέκταση της τηλε-εργασίας έθεσε ένα άλλο ζήτημα, συναφές: την ανάγκη οριοθέτησης εργασιακού χώρου έναντι της σφαίρας του ιδιωτικού.
Είχαμε βέβαια και μια εξέλιξη που συνδέεται με σύνορα εντελώς διαφορετικά, μακροσκοπικά: εκείνα του πλανήτη. Κομμάτια κινεζικού πύραυλου στο διάστημα θα διέσχιζαν ανεξέλεγκτα την ατμόσφαιρα για να πέσουν κάπου στη γη (κατέληξαν στον ινδικό ωκεανό). Το περιστατικό μάς υπενθύμισε ότι το ανθρώπινο είδος έχει γεμίσει τη γειτονιά του, γύρω από τον πλανήτη, με σκουπιδαριό. Και αφού μπαίνουμε σε περιβαλλοντική θεματολογία, ας μην ξεχνάμε ότι η κλιματική αλλαγή δεν βλέπει εθνικές περιχαρακώσεις, αλλά η καταπολέμησή της προσκρούει σε κρατικά συμφέροντα – βλ. ατελέσφορη πρόσφατη προσπάθεια «πρασινίσματος» της ευρωπαϊκής γεωργίας. Τέλος, πάντα στο πλανητικό επίπεδο, έχουμε την ανησυχαστική τάση εξαφάνισης των μελισσών, που δεν θα επηρεάσει μόνο την παραγωγή μελιού αλλά και πλείστες καλλιέργειες. Παντού.
Εν ολίγοις, τα σύνορα καλά κρατούν. Δεν είναι είδος υπό εξαφάνιση. Είναι μάλλον υπό επανεμφάνιση.
