Δύσκολα αναγνωρίζουμε στη σημερινή πραγματικότητα της πανδημίας της Covid-19 στοιχεία από την εποχή που οι κρατικοί θεσμοί δημιουργούνταν εκ του μηδενός
Η Κατερίνα Γαρδίκα, αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο ΕΚΠΑ, γράφει στην ATHENS VOICE
Tο ελληνικό κράτος έχει πλέον ζωή διακοσίων ετών. Ανεξάρτητα από πανηγυρισμούς, οι δύο αιώνες από την επανάσταση που το δημιούργησε είναι αφορμή για να αναλογιστούμε τις επιτυχίες και τις αστοχίες, αλλά και τα όρια των συλλογικών μας δυνατοτήτων. Από την ίδρυσή του το ελληνικό κράτος, όπως όλα τα κράτη που είχε ως πρότυπο, έχει αναλάβει αρμοδιότητα για την υγεία των πολιτών του. Αν η αρρώστια είχε την πηγή της έξω από τα όρια του κράτους, είχε ως υποχρέωση να επιτηρεί τα υγειονομικά του σύνορα, να οργανώσει δηλαδή λοιμοκαθαρτήρια. Αν η υγεία των πολιτών απειλείτο από αρρώστιες στο εσωτερικό της επικράτειας, οι κρατικές αρχές έπρεπε να ανακαλύψουν ποιες ήσαν αυτές οι αρρώστιες, πού βρίσκονταν και πώς μπορούσαν να περιοριστούν. Οι διοικήσεις της Ελληνικής Επανάστασης και του κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια επιχείρησαν να εξοπλίσουν τη χώρα με τους κατάλληλους θεσμούς και μέτρα, αλλά οι πρώτοι σχετικά σταθεροί και μακρόβιοι θεσμοί δημόσιας υγείας δημιουργήθηκαν από τις κυβερνήσεις της περιόδου της Αντιβασιλείας του Όθωνα και της Βαυαροκρατίας. Όπως συνέβη με τους περισσότερους νέους θεσμούς, τα πρότυπά τους ήσαν οι αντίστοιχοι θεσμοί δημόσιας υγείας της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης, που εμπνέονταν από τις ιδέες των υγιεινιστών της εποχής.
Πώς έφτασε όμως η δημόσια υγεία της χώρας στο σημερινό βαθμό ωριμότητας; Δύσκολα μπορεί κανείς να αναγνωρίσει στη σημερινή πραγματικότητα της πανδημίας της Covid-19 στοιχεία από την εποχή που οι κρατικοί θεσμοί δημιουργούνταν εκ του μηδενός.
Η διαδρομή ως εδώ είναι διάσπαρτη με μεγάλες αποτυχίες και υγειονομικές καταστροφές, με αδυναμία του κράτους να συντηρεί τους θεσμούς του.
Για παράδειγμα, το πρώτο σύστημα δημόσιας υγείας της Οθωνικής περιόδου εγκαταλείφθηκε στην τύχη του με συνέπεια, μέχρι τη δεκαετία του 1870, δηλαδή σε μόλις τρεις δεκαετίες, η χώρα να έχει κυριευθεί από ενδημικές ασθένειες σε τέτοιο βαθμό, που να διαμαρτύρονται οι ίδιοι οι Έλληνες γιατροί. Η φυματίωση, ο τυφοειδής πυρετός, η ευλογιά και άλλες λοιμώδεις ασθένειες απειλούσαν την ύπαιθρο και τις πόλεις, αλλά πάνω απ’ όλα η ελονοσία επικρατούσε σε όλη τη χώρα, την οποία οι ξένοι ιατροί που την επισκέπτονταν παρομοίαζαν με χώρες της Αφρικής.
Στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα ένας στους τρεις ή τέσσερις Έλληνες αρρώσταινε από ελονοσία κάθε χρόνο. Με άλλα λόγια, η χώρα βρισκόταν σε χειρότερη υγιεινολογική θέση τότε από ό,τι την εποχή που οι Έλληνες εξεγέρθηκαν κατά των Οθωμανών. Η ελεεινή αυτή κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο την εποχή των πολεμικών περιπετειών των Βαλκανικών πολέμων, του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και της άφιξης των προσφύγων της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Για να θυμηθεί κανείς τα λόγια ενός Αμερικανού επιδημιολόγου, «ο πόλεμος επιτείνει την ενδημία».
Το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου όμως βρήκε τις περισσότερες χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης στο έλεος επιδημιών, γεγονός που οδήγησε στη γέννηση της Επιτροπής Υγείας της Κοινωνίας των Εθνών, την οποία σύντομα απασχόλησε η ελληνική κρίση. Η Ελλάδα μπόρεσε να ωφεληθεί ουσιαστικά από την ξένη βοήθεια μόνο την περίοδο που σταθεροποιήθηκε η χώρα εσωτερικά με την ισχυρή κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου της λεγόμενης μεγάλης τετραετίας (1928-1932). Η όποια ορατή πορεία βελτίωσης ανατράπηκε όμως κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, που άφησε τη χώρα σε κατάσταση εξαθλίωσης.
Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση της χώρας στήριξε αλλά και στηρίχθηκε στην αποκατάσταση της δημόσιας υγείας και πάλι αρχικά με ισχυρή εξωτερική βοήθεια και με σημαντικότερο ίσως σταθμό τη δημιουργία του Εθνικού Συστήματος Υγείας το 1983. Τι μπορεί λοιπόν να μάθει κανείς από αυτή την ταραγμένη ιστορία της δημόσιας υγείας της Ελλάδας αλλά και από την πρόσφατη εμπειρία της πανδημίας; Ίσως ότι ένα τόσο πολύτιμο όσο και δαπανηρό σύστημα θεσμών είναι ευαίσθητο στις πολιτικο-οικονομικές ανατροπές και γι’ αυτό απαιτεί και αυτό τη συνεχή μας υποστήριξη και επιτήρηση.
* Η Κατερίνα Γαρδίκα είναι αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο ΕΚΠΑ
8°
