Νέοι άνθρωποι που το εκπαιδευτικό σύστημα τους κλώτσησε, τέθηκαν στο περιθώριο, έμπλεξαν με το ποινικό δίκαιο, τους κλώτσησε και η κοινωνία, μπήκαν στη φυλακή. Τώρα έρχονται –ενήλικες πια– και μας ζητάνε μία δεύτερη ευκαιρία. Ο Τ.Μ., ένας από τους ανθρώπους που έστησαν τα πρώτα σχολεία σε φυλακές, πιστεύει ότι τους το οφείλουμε σαν κοινωνία. Ο καθηγητής, που δίδασκε σε καθημερινή βάση επί πολλά συνεχόμενα έτη βαρυποινίτες και ισοβίτες, αφού ήρθε αντιμέτωπος με την ελληνική γραφειοκρατία, κατάφερε να χαράξει ένα νέο δρόμο στο σωφρονιστικό μας σύστημα αλλά και στις ζωές των κρατουμένων. Μας μίλησε για την εμπειρία του και παρακάλεσε να μην αναφέρουμε το όνομά του, καθώς, όπως λέει και ο ίδιος, δεν αποσκοπεί στην προσωπική προβολή. Αποκλειστικός στόχος είναι να μπορέσουν αυτοί οι άνθρωποι να βρουν κάποιο νόημα ύπαρξης.
Πόσο σημαντική είναι η μόρφωση για έναν άνθρωπο που ζει σε ένα κελί και ξέρει ότι θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του εκεί μέσα;
Πολύ σημαντικότερη απ' όσο νομίζουμε. Οι άνθρωποι εκεί έχουν μεγάλη ανάγκη από το σχολείο και το δείχνουν καθημερινά. Μια επιπόλαια προσέγγιση της εκπαίδευσης ενηλίκων κρατουμένων θα μπορούσε να εξαντληθεί στη χρησιμότητα της μόρφωσης, της επιμόρφωσης ή/και της κατάρτισης, που θα διευκολύνει την επανένταξή τους μετά την αποφυλάκιση – για παράδειγμα να μπορέσουν πιο εύκολα να βρουν δουλειά στο μέλλον. Όμως, ακόμη και για κείνους που σε προβλέψιμο χρόνο αποφυλακίζονται, η πραγματική ανάγκη της εκπαίδευσης δεν αφορά στο αύριο, στην επαύριο της αποφυλάκισης, αλλά κυρίως το σήμερα, την καθημερινότητα της φυλακής. Αυτήν κυρίως καλείται να υποστηρίξει η εκπαίδευση στη φυλακή. Να την αλλάξει. Να μετασχηματίσει τους περιφρονημένους αμόρφωτους κρατούμενους σε μορφωμένους ελεύθερους πολίτες. Βέβαια με όλες τις συνέπειες αυτής της δραματικής αντίφασης ανάμεσα στο status του ισότιμου ελεύθερου πολίτη και του κρατούμενου στη φυλακή. Αυτή η αντίφαση που προκαλείται ή μάλλον εντείνεται από την εκπαίδευση, επηρεάζει και το χαρακτήρα του εγκλεισμού, που κυμαίνεται ανεξέλεγκτα στο δίπολο ανάμεσα στην τιμωρία και το σωφρονισμό με την έννοια της επανένταξης.
Συχνά έχουμε στο μυαλό μας μία συμβατική εικόνα για την εκπαιδευτική διαδικασία, ένας όρθιος δάσκαλος που μιλάει και μία τάξη μαθητών που ακούει. Ισχύει; Οι μαθητές σας παρακολουθούσαν ή βυθίζονταν στις δικές τους δύσκολες σκέψεις;
Και οι μαθητές – κρατούμενοι που έρχονται στο σχολείο της φυλακής κουβαλάνε αυτή την ανάμνηση κι έχουν αυτή την προσδοκία στην αρχή. Ήδη από τις πρώτες ώρες όμως βιώνουν μία άλλη εκπαιδευτική αντίληψη και προσαρμόζονται σ' αυτήν. Οι μαθητές φέρνουν μαζί τους μεγάλη μερίδα άτυπης γνώσης που την έχουν βιώσει σ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους, αλλά ποτέ δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να την συστηματοποιήσουν εντάσσοντάς την μέσα στην εκπαιδευτική διαδικασία. Δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να τη μοιραστούν με τους συμμαθητές τους και τους δασκάλους τους, να την επεκτείνουν, να την εμπλουτίσουν, να την βελτιώσουν. Η μάθηση στο σχολείο της φυλακής είναι δημιούργημα των ίδιων των κοινωνών της τάξης. Ο δάσκαλος είναι ένας απ' αυτούς τους κοινωνούς. Η δουλειά του δασκάλου είναι να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες, να υποστηρίξει τη μάθηση με τις μεθόδους που ήδη κατέχει, να παίξει σε γενικές γραμμές το ρόλο του καταλύτη σε μία αντίδραση που λαμβάνει χώρα μέσα στην εκπαιδευτική κοινότητα. Η μεγάλη επιτυχία του δασκάλου επιβεβαιώνεται τη στιγμή που κανένα μάτι δεν τον κοιτάζει, κανένας δεν παρατηρεί την παρουσία του μέσα σε μία τάξη, που από μόνη της παράγει γνώση. Δεν το πετυχαίνεις αυτό πάντα, αλλά συχνά. Και τότε μπορείς να φύγεις από την τάξη ήσυχος.
Μετά το μάθημα παίρνατε την τσάντα σας και οι φύλακες σας άνοιγαν την πόρτα για τον έξω κόσμο. Οι μαθητές όμως έμεναν πίσω. Περιγράψτε μου τα συναισθήματά σας καθώς περνούσατε τα κάγκελα προς την ελευθερία…
Είναι πολύ βαρύ αυτό το συναίσθημα. Στην αρχή περιμέναμε να πάνε στους θαλάμους τους οι μαθητές και μετά αισθανόμασταν την ανάγκη να φύγουμε κι εμείς γρήγορα από κει. Σιγά-σιγά συνηθίσαμε στην ιδέα, ότι κάθε μέρα θα φεύγουμε και την επόμενη θα ξαναμπαίνουμε μέσα, συνηθίσαμε στους ήχους από τις κλειδαριές, την οσμή της φυλακής. Όμως οι πιο δραματικές στιγμές ήταν εκείνες των μεγάλων αποχωρισμών. Τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά, οι καλοκαιρινές διακοπές, αλλά κυρίως η τελευταία μέρα του σχολείου, η αποφοίτηση, είναι πολύ δύσκολη. Υπάρχει την τελευταία μέρα ένα ανάμεικτο κλίμα γεμάτο συγκίνηση, με χαρά για το απολυτήριο που συμβολίζει τα χρόνια της επιτυχούς εκπαίδευσης, αλλά και λύπη ταυτόχρονα, που πέρασαν αυτά τα χρόνια του σχολείου.
Υπάρχουν κρατούμενοι που δεν τους επισκέπτεται κανένας δικός τους άνθρωπος πια. Εσάς, σας θεωρούσαν το «δικό τους επισκεπτήριο»;
Για αρκετούς μαθητές μας εμείς οι δάσκαλοι είμαστε η μοναδική επαφή τους με τον έξω κόσμο. Αυτός είναι άλλος ένας λόγος που σηκώνονται κάθε πρωί με κρύο ή με ζέστη και τρέχουν στο σχολείο. Μερικοί δεν μπορούν να έχουν κανένα επισκεπτήριο, γιατί είναι ξένοι. Κι ένας Αλβανός ή Βούλγαρος έχει μία ελπίδα κάποτε να τον επισκεφθεί ένας δικός του από την πατρίδα. Ο Αφρικανός όμως δεν περιμένει ποτέ κανέναν.
Οι μαθητές στη φυλακή προσέχουν και δεν κάνουν παραπτώματα. Αλλά κι αν κάποτε κάποιος κάνει καμιά στραβή, αν «ψειρίσει» κάποιος κάτι στο σχολείο για παράδειγμα, τότε προσπαθείς ήπια να διορθώσεις τη ζημιά, να ξανάρθουνε τα πράγματα στη θέση τους χωρίς καβγά. Πώς να φωνάξεις σ' έναν κρατούμενο και τι να του πεις; Κάτσε καλά, γιατί αλλιώς, τί; Μην κλέβεις, μη λες ψέματα, για να μην τιμωρηθείς; Η εντιμότητα, η ευθύτητα, η αλληλεγγύη είναι κι αυτές αρετές που διδάσκονται στο σχολείο, όπως και όλα τα υπόλοιπα, δηλαδή βιώνονται από το σύνολο, από την κάθε ομάδα και από ολόκληρη την εκπαιδευτική κοινότητα του σχολείου. Η κάθε παραβίαση των αρχών, η κάθε μικρότερη ή μεγαλύτερη παράβαση είναι ευκαιρία για μάθημα απ' όλους προς όλους.
Ποιος πιστεύετε πώς ήταν ο πραγματικός λόγος που ερχόντουσαν αυτοί οι άνθρωποι να παρακολουθήσουν τα μαθήματα; Στόχος για αυτούς ήταν η μάθηση; Να καλύψουν κάπως τις ατελείωτες ώρες; Ή μήπως γιατί με την παρακολούθηση, ελαφρύνεται και η ποινή;
Η κάθε κοινωφελής δουλειά στη φυλακή μετατρέπεται σε «μεροκάματα», δηλαδή σε μέρες που αφαιρούνται από το σύνολο της ποινής. Τα μαγειρεία, η σκούπα, το πλυντήριο είναι μερικά κλασικά παραδείγματα «μεροκάματων». Το ίδιο ισχύει και για το σχολείο σύμφωνα με το σωφρονιστικό κώδικα: οι μέρες παρακολούθησης μαθημάτων υπολογίζονται διπλές μειώνοντας έτσι τη συνολική διάρκεια της ποινής. Η αλήθεια είναι ότι στην αρχή δε μας άρεσε αυτή η συνθήκη. Εμείς θέλαμε να έρχονται οι μαθητές μας καθαρά και μόνο για το σχολείο, όχι για τα μεροκάματα. Όμως επειδή δεν μπορούσαμε να παρακάμψουμε και το σωφρονιστικό κώδικα, κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία βαλθήκαμε να ανατρέψουμε την αρχική αντίληψη των κρατουμένων και υποψήφιων μαθητών μας. Πράγματι από τις πρώτες κιόλας μέρες του σχολείου οι νέοι μαθητές μας ξεφεύγουν εντελώς από τη λογική του μεροκάματου και αφοσιώνονται στην ουσία της μάθησης. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι η λογική του μεροκάματου μας ωφελεί εν μέρει, γιατί είναι ένα αρχικό κίνητρο, που προωθεί τους υποψήφιους μαθητές προς το σχολείο, ενώ στη συνέχεια εξαφανίζεται και ξεχνιέται τελείως. Ο στόχος της μάθησης ως κίνητρο δεν τους είναι απολύτως συνειδητός, υποβόσκει κάπου στο υποσυνείδητό τους, αλλά μέχρι εκεί. Εδώ έχουμε να κάνουμε με νέους ανθρώπους που το εκπαιδευτικό σύστημα τους κλώτσησε, όταν ήταν η ώρα να τους μάθει γράμματα κι έτσι τους ξέβρασε πρόωρα το σχολείο. Τέθηκαν στο περιθώριο, έμπλεξαν με το ποινικό δίκαιο, τους κλώτσησε και η κοινωνία, μπήκαν στη φυλακή. Τώρα έρχονται –ενήλικες πια– και μας ζητάνε μία δεύτερη ευκαιρία να συνεχίσουν αυτό που δεν μπόρεσαν τότε: να τελειώσουν το σχολείο. Νομίζω ότι τους το οφείλουμε σαν κοινωνία, είναι θεμελιώδης υποχρέωσή μας η εκπαίδευση όλων. Με τον τρόπο αυτό μειώνονται οι ανισότητες, η κοινωνία γίνεται δικαιότερη και όλο αυτό αναπαράγεται στις επόμενες γενιές. Όσο μικραίνει σήμερα το χάσμα ανάμεσα στους μορφωμένους και τους αμόρφωτους, τόσο μικρότερο θα γίνεται αύριο. Αντίθετα, αν σήμερα αυξήσουμε την περιθωριοποίηση, αυξάνουμε δραματικά για τις επόμενες γενιές τον κίνδυνο αναπαραγωγής της κοινωνίας της ζούγκλας. Δεν είναι τυχαία η λαϊκή παραδοχή ότι «όπου ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μιά φυλακή» ή και το αντίστροφο.
Νιώσατε καμιά φορά να κινδυνεύετε εκεί μέσα;
Να κινδυνεύω από ποιόν; Εγώ είμαι ο ισχυρός εκεί μέσα, ο κρατούμενος και μαθητής μου είναι ο ανίσχυρος. Ακόμη ισχυρότερη είναι η διοίκηση της φυλακής. Πολύ συχνά αισθάνθηκα ότι κινδυνεύω από την αυθαιρεσία και τις μεθοδεύσεις της διοίκησης της φυλακής. Αισθάνθηκα εκτεθειμένος στον κίνδυνο σπίλωσής μου ως επαγγελματία δασκάλου, δέσμιος παράνομων και αυθαίρετων απαγορεύσεων ή επιταγών, που καθιστούσαν δυσχερέστερο το παιδαγωγικό μου έργο, αισθάνθηκα απειλές και πολεμική ενάντια στο έργο μου. Με τον καιρό αυτές οι συγκρούσεις στρογγύλεψαν και κατορθώσαμε να καταστήσουμε το θεσμό του σχολείου αποδεκτό μέσα στη φυλακή. Έτσι σήμερα και ο κίνδυνος από την πλευρά της φυλακής έχει περιοριστεί και συμβιώνουμε ομαλά. Οι κρατούμενοι – μαθητές κινδυνεύουν περισσότερο από τις αυθαιρεσίες της φυλακής και οι συνέπειες γι' αυτούς είναι πολύ βαρύτερες. Για το λόγο αυτό οι μαθητές προσέχουν διπλά να μην παραβαίνουν τα όρια, που τους θέτει η φυλακή. Ένας άλλος σοβαρός κίνδυνος που αντιμετωπίζει ο κάθε ξένος επαγγελματίας μέσα στη φυλακή, είναι η ψυχική φθορά, η πρόωρη κόπωση, το «κάψιμο» των ψυχικών αντοχών. Όταν «καίγεσαι», αχρηστεύεσαι ως δάσκαλος, δεν μπορείς πια να προσφέρεις τίποτε και πρέπει να το συνειδητοποιήσεις έγκαιρα και να φύγεις. Πάντως στο σχολείο όχι μόνο δεν αισθάνεται κανείς απειλή από κανέναν άλλον, μαθητή ή δάσκαλο, αλλά αντίθετα υπάρχει η αίσθηση της προστασίας και της ασφάλειας όλων έναντι όλων.
Είναι γνωστό πως οι σχέσεις των κρατουμένων με τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους δεν είναι και οι καλύτερες. Σε πιθανή διαμάχη μεταξύ των τελευταίων, πώς το χειρίζεστε;
Σε περίπτωση διαμάχης με τη φυλακή πάντα χάνει ο κρατούμενος και γι' αυτό την αποφεύγει συστηματικά. Όσο δίδαξα εκεί, στις λιγοστές «στραβές», όπου εμπλέκονταν μαθητές μας, ποτέ κανείς μαθητής δεν επικαλέστηκε το σχολείο για να καλυφθεί ή να δικαιολογηθεί. Εμείς όμως, όσο μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε τα περιθώρια του ρόλου μας και του σωφρονιστικού κώδικα, υπερασπιστήκαμε μαθητές μας για να ελαφρύνουμε κάπως τη θέση τους. Είναι μια συνεχής πάλη ισορροπιών και ορίων, που λαμβάνει χώρα καθημερινά μέσα στο σχολείο χωρίς να φαίνεται, παρά μόνον όταν εκτραχύνονται τα πράγματα και οδηγούμαστε σε συγκρούσεις, δηλαδή σπάνια.
Σας επηρέασε αυτή σας η εμπειρία; Νιώθετε να αλλάξατε σαν άνθρωπος;
Φυσικά και με άλλαξαν οι συνθήκες μέσα στη φυλακή, όμως πρέπει να σου πω ότι τη θητεία αυτή δεν μας την επέβαλλε κανείς, ήταν δική μας επιλογή. Επομένως και τις αλλαγές αυτές που μου προκάλεσε η φυλακή εγώ ο ίδιος τις επιδίωξα και είμαι ευχαριστημένος με τις επιλογές μου.
Τελικά σωφρονίζονται ή τιμωρούνται οι ψυχές εκεί μέσα;
Δύσκολο θέμα ανοίγεις και μεγάλο. Η επιστήμη κατέληξε τους τελευταίους αιώνες στην επιλογή της έννοιας του σωφρονισμού έναντι της τιμωρίας, εμπλουτισμένη και με τις ιδέες της επανένταξης. Ωστόσο ο αγαπημένος μου καθηγητής Γιάννης Μανωλεδάκης μάς δίδαξε –νέους φοιτητές τότε– να βλέπουμε και την άλλη πλευρά, εκείνη που δείχνει τον ανταποδοτικό χαρακτήρα της ποινής. Έτσι όταν πήγα στο σχολείο της φυλακής, ήμουν έτοιμος να δω κι αυτήν την πλευρά. Και πρέπει να ομολογήσω ότι η εμπειρία του σχολείου μέσα στη φυλακή επιτείνει και καθιστά πολύ εντονότερη αυτή τη διάσταση της ποινής. Σκέψου το σχολείο σαν ένα τόπο γνώσης, όπου δεν υπάρχουν γνωστά σύνορα και περιορισμοί, δηλαδή παντελώς ελεύθερο. Εκεί φτάνουν οι μαθητές – κρατούμενοι περνώντας καθημερινά μέσα από διαδρόμους και βαριές πόρτες προς την ελευθερία του σχολείου, σαν να βιώνουν την κοπιώδη μετάβασή τους από το status του αμόρφωτου και περιφρονημένου κρατούμενου προς το status ενός αξιοπρεπούς και μορφωμένου πολίτη. Όμως ο εξωτερικός τοίχος του σχολείου, που περικλείεται από τον εξωτερικό τοίχο της φυλακής, θέτει με αδιαμφισβήτητο τρόπο τα φυσικά εξωτερικά όρια του χώρου, μέσα στον οποίο μπορεί να κινείται ο κρατούμενος μαθητής. Η παρουσία του σχολείου μέσα σ' αυτά τα φυσικά όρια λειτουργεί σαν μία νησίδα ελευθερίας, αλλά ταυτόχρονα και σαν ενισχυτής της αίσθησης του εγκλεισμού: ο τοίχος είναι εκεί, μπροστά του, μπορεί να τον αγγίξει με τα χέρια του, αλλά αδυνατεί να τον ξεπεράσει, την ίδια στιγμή που το πνεύμα του μπορεί να ταξιδεύει ελεύθερα στον απεριόριστο κόσμο της μάθησης. Έτσι το σχολείο επιτείνει με δραματικό τρόπο την αντίθεση ανάμεσα στο «μέσα» και στο «έξω» και μεγεθύνει το βίωμα του εγκλεισμού. Μπορούμε να πούμε ότι το σχολείο μέσα στη φυλακή καλείται να υπηρετήσει ταυτόχρονα τους σκοπούς και της ποινής και της εκπαιδευτικής διαδικασίας, χωρίς να παραγνωρίζουμε ότι αυτοί οι δύο σκοποί δεν συμπίπτουν, δεν ταυτίζονται μεταξύ τους. Τα συστήματα της εκπαίδευσης και του σωφρονισμού εμφανίζουν εγκάρσιες τομές, που δείχνουν τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, ενώ συχνά λειτουργούν και ανταγωνιστικά μεταξύ τους.
Για να πάρεις και μία ιδέα γι' αυτές τις εγκάρσιες τομές, αναφέρω τα χαρακτηριστικά παραδείγματα της πειθαρχίας και της κανονικότητας, που ισχύουν τόσο στο σωφρονισμό, όσο και στην εκπαίδευση. Το σωφρονιστικό σύστημα βασίζεται σε μία περιοριστική κατανόηση της πειθαρχίας: η πειθαρχία πρέπει να επιβληθεί μέσα από συγκεκριμένα μέτρα που αφορούν, κυρίως, την ασφάλεια των ατόμων (safety) και την ασφάλεια της φυλακής (security). Από την άλλη, η μάθηση και η εκπαίδευση δεν μπορεί να διαχωριστούν από την έννοια της πειθαρχίας. Δεν είναι τυχαίο ότι στο δυτικό κόσμο η επιστήμη συγχέεται και γλωσσικά με την έννοια της πειθαρχίας με τη χρήση του όρου Discipline και για τις δύο έννοιες. Όμως εδώ υπάρχει μια ουσιώδης διαφορά: στην εκπαίδευση επιχειρείται κυρίως η εδραίωση της αυτοπειθαρχίας, την οποία πρέπει ο εκπαιδευόμενος να διδαχτεί και να εξασκήσει για να κατακτήσει τη γνώση. Εκτός από την πειθαρχία, η κανονικότητα είναι ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό. Η καθημερινή ζωή των εγκλείστων υπόκειται σε ένα αυστηρό ωρολόγιο πρόγραμμα με καθορισμένο χρόνο για τις βασικές δραστηριότητες π.χ. γεύματα, ώρες που ανοίγουν και κλείνουν τα κελιά, ώρες εργασίας και ελεύθερο χρόνο, αθλητισμό και κατάρτισης, εξωτερικά επισκεπτήρια και περίπατο στο προαύλιο κ.λπ. Υπάρχει άφθονος χρόνος διαθέσιμος στη φυλακή, όμως οι κρατούμενοι αδυνατούν να τον εκμεταλλευτούν με πρόσφορο τρόπο. Αυτό έχει σαν συνέπεια οι κρατούμενοι να αντιλαμβάνονται τον άφθονο χρόνο που διαθέτουν σαν ένα παράγοντα άγχους, πράγμα που με τη σειρά του έχει σαν επακόλουθο την επίταση της έντασης σε οποιασδήποτε ανθρώπινη αλληλεπίδραση λαμβάνει χώρα στη φυλακή. Το μονότονα επαναλαμβανόμενο ωρολόγιο πρόγραμμα εντατικοποιεί και μεγεθύνει τα συναισθήματα που δημιουργούνται μέσα σ’ αυτό. Σ’ αυτό το προγραμματισμένο πλαίσιο εντάσσεται και ο καθημερινός χρόνος για εκπαίδευση και παρέχεται η ευκαιρία στους κρατούμενους να παρακολουθούν τα μαθήματα με μία τακτικότητα και κανονικότητα. Εδώ όμως βρίσκεται και η διαφορά ανάμεσα στα δύο συστήματα: αν και ο καθημερινός χρόνος εκπαίδευσης εντάσσεται στο ωράριο της φυλακής, οι εκπαιδευόμενοι βιώνουν αυτόν το χρόνο σαν ένα ευχάριστο και αγχολυτικό διάλειμμα από την επαναλαμβανόμενη ρουτίνα της φυλακής.
Τελικά βλέπουμε μέσα απ' αυτή τη διαρκή πάλη, μέσα από τις αντιθέσεις και τις τομές μεταξύ τους, τα δύο αυτά συστήματα, το σωφρονισμό και την εκπαίδευση, εδώ και πάνω από μία δεκαετία να συμβιώνουν μέσα στις ελληνικές φυλακές. Για πόσο καιρό ακόμη και με ποια αποτελέσματα; Θα το δείξει η Ιστορία.
20°
