(το κείμενο διαβάστηκε στην κηδεία του Αλέξη Πολίτη)
Αυτές τις ημέρες καλούμαστε να αποχαιρετήσουμε κάποιον που δεν νομίζω ότι μπορούμε να αποχαιρετήσουμε. Διότι είναι αδύνατον να αποχαιρετήσεις τους διαρκώς παρόντες, όσους δηλαδή είσαι προορισμένος να φέρεις μέσα σου διότι σε έχουν διαμορφώσει με καταλυτικό τρόπο, διανοητικά αλλά και ψυχικά.
Περισσότερο, λοιπόν, θα έλεγα ότι σήμερα αποχαιρετούμε όχι ένα πρόσωπο που έτσι κι αλλιώς θα έχουμε στο εξής άπειρες ευκαιρίες να μνημονεύουμε και να συζητάμε μαζί του νοερά αλλά μια ολόκληρη εποχή κι έναν ιδιαίτερο ανθρωπότυπο των γραμμάτων.
Όταν η φιλολογία συναντά την ιστορία: εις μνήμην Αλέξη Πολίτη
Ο Αλέξης Πολίτης εξέφρασε απολύτως αυθεντικά ένα είδος λογιοσύνης που τείνει πλέον να χαθεί οριστικά για πολλούς και διαφορετικούς λόγους οι οποίοι έχουν να κάνουν με τους διαφορετικούς προσανατολισμούς της εποχής μας. Επρόκειτο ωστόσο για έναν πλούτο γνώσης και μια τεχνογνωσία αποκρυπτογράφησης των παλιών κειμένων και των τεκμηρίων που δεν θα ξαναβρούμε εύκολα από εδώ και πέρα συγκεντρωμένα σε ένα και μόνο ερευνητή. Δεν αναφέρομαι σε ένα απλό εγκυκλοπαιδισμό ούτε σε κάποιον που απλώς ήταν πολύ διαβασμένος. Αυτά ήταν αυτονόητα λόγω παιδείας για τον Αλέξη αλλά δεν θα αρκούσαν για να τον κατατάξουν στην μεγάλη κατηγορία των δασκάλων μας. Ο ίδιος ερχόταν από μια παράδοση λογιοσύνης όπως αυτή του Κ.Θ. Δημαρά, του Λίνου Πολίτη ή του Αλέξη Αργυρίου στην οποία τα κείμενα -κάθε κείμενο που μελετούσαν- είχε ένα είδος ιερότητας, θα τολμούσα να πω. Αυτό άλλωστε σήμαινε “νεοελληνιστής” εκείνη την εποχή: ο φιλόλογος και ιστορικός ερευνητής που διέσωζε και αναδείκνυε κείμενα της ελληνικής γλώσσας, συμβάλλοντας έτσι στην εθνική αυτογνωσία και στην κοινωνική παιδεία. Γι' αυτό και έπρεπε να αντιμετωπίζουν τα κείμενα αυτά με τόσο σεβασμό στην κάθε τους λεπτομέρεια. Έτσι, αυτοί οι άνθρωποι κατάφεραν να γίνουν εκείνο που είναι το πρώτο ζητούμενο κάθε επαρκούς μελετητή αρχειακών τεκμηρίων του παρελθόντος: καλοί αναγνώστες, πρώτα και κύρια και ακολούθως βέβαια συναρπαστικοί αφηγητές. “Προσεκτική ανάγνωση με το μολύβι στο χέρι”, αυτό είναι το μόνο μυστικό της κατανόησης, όπως θα μας έλεγε χαρακτηριστικά ο ίδιος. Ομολογώ -και δεν το λέω υπό την επήρεια της αναπόδραστης συναισθηματικής φόρτισης που μας χαρακτηρίζει όλους εδώ σήμερα- ότι δεν έχω συναντήσει από την γενιά του Αλέξη και μετά τέτοιον βαθύ και ευαίσθητο ανατόμο των κειμένων όπως εκείνος. Η λογιοσύνη αυτή, επειδή ακριβώς πρέπει να πούμε ήταν μέρος μιας τέτοιας αποστολής, κινούνταν και πέρα της επιστήμης, παρότι ήταν δεδομένο ότι έκανε χρήση όλων των τότε γνωστών εργαλείων της. Αλλά ο βαθύτερος σκοπός ήταν αυτά καθαυτά τα κείμενα και η ανάδειξή τους ή και η μελέτη της πρόσληψής τους όπως θα προσέθετε αργότερα στη συζήτηση ο Αργυρίου. Μέσα από τα κείμενα, ο ερευνητής λόγιος μορφώνονταν και μορφοποιούνταν ο ίδιος. Και με τη σειρά του, μόρφωνε και μορφοποιούσε το έθνος και την κοινωνία, στις σχολικές τάξεις και στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα. Και πρέπει να παραδεχτούμε ότι όλη αυτή η δουλειά υποδομής που είχε αναμφισβήτητα ένα διαφωτιστικό πρόταγμα, δούλεψε με μεγάλη επιτυχία. Χωρίς ούτε καν να το καταλαβαίνουμε καλά-καλά, την εκπαιδευτική μας διαμόρφωση, τουλάχιστον μέχρι την δική μου γενιά, την οφείλουμε σε αυτό το πρόγραμμα ανάδειξης της διανοητικής μας κληρονομιάς.
Οι τιτάνες αυτοί των γραμμάτων μας ζούσαν ακόμη στην εποχή όπου η φιλολογία δεν ήταν εντελώς ξέχωρη από την ιστορία. Ίσα-ίσα που διακατέχονταν ακόμη από την βαθιά συνείδηση ότι η μητέρα της ιστορίας ήταν η φιλολογία, και ότι η τελευταία ήταν που όφειλε να ορίζει την θέασή μας. Το έθνος ή ο λαός έπρεπε να φωτιστεί και να μάθει γράμματα. Και γράμματα δεν θα του μάθαιναν παρά μόνο αυτά τα αποκαλυπτικά κείμενα. Ο Αλέξης διαμόρφωσε την επιστημονική του σκευή σε ένα μεταίχμιο, στην δεκαετία του '70, την στιγμή δηλαδή που οι δύο αυτές πειθαρχίες άρχισαν να χωρίζουν τα τσανάκια τους και να επαγγελματοποιούνται αυτόνομα η μία από την άλλη. Αλλά ο ίδιος γνώριζε τι να διασώσει από το κοινό τους παρελθόν. Γνώριζε με άλλα λόγια τι να κρατήσει από αυτή την μεγάλη παράδοση κατά την οποία τα κείμενα ήταν οι μεγάλοι πρωταγωνιστές -κείμενα τα οποία περίμεναν τους μεγάλους διαμεσολαβητές λογίους μας για να λάμψει η αλήθεια τους.
Έτσι, ο ίδιος μετεξέλιξε πρώτος αυτόν τον τεράστιο πλούτο γνώσεων και τεχνικών ανάγνωσης που παρέλαβε σε ένα καινούργιο αντικείμενο που καθιστούσε την λογοτεχνία, ιστορική πηγή. Και ως αποτέλεσμα γεφύρωσε ξανά τις δύο επιστημονικές πειθαρχίες που είχαν πλέον την τάση να μην μιλιούνται μεταξύ τους. Κρατώντας, εντέλει, ζωντανή την μεγάλη παράδοση της λογιοσύνης με την οποία είχε διαμορφωθεί, κατάφερε να συναντηθεί με τις ανάγκες μιας καινούργιας εποχής στη Μεταπολίτευση, όπου το ζητούμενο ήταν πλέον η αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας και της βαθύτερης κατανόησης του ιστορικού παρελθόντος ως αυτοσκοπός. Για να μιλήσω και σε πιο προσωπικό τόνο, ο υποφαινόμενος με αυτή την αφορμή ήταν άλλωστε που συνδέθηκε με το εν λόγω πρόσωπο και το έργο του: ο Αλέξης με απάλλαξε από ένα πλαστό αδιέξοδο που είχα, δείχνοντάς μου ότι η χρήση των έργων της μυθοπλασίας -για τα οποία είχα και έχω πάντα παθολογική αγάπη- μπορούν να αποτελέσουν για τον ιστορικό ένα προνομιακό πεδίο κατανόησης μιας εποχής. Θα του το οφείλω πάντα και είμαι ευγνώμων στην ζωή που πρόλαβα να του το εξομολογηθώ.
Έχω την βάσιμη εντύπωση ότι ως ιστορικοί είμαστε τα αντικείμενα που μελετάμε και πάντως με τον καιρό γινόμαστε ένα με αυτά. Άλλωστε αν δεν επιθυμείς να επιστρέψεις σαν παιδί με μια φανταστική χρονομηχανή σε κάποια εποχή πίσω στον χρόνο, δεν γίνεσαι ιστορικός ούτε σε καταλαμβάνει το πάθος να λερωθείς με σκονισμένα αρχεία και φαινομενικά ακατάληπτα κείμενα. Ο Αλέξης ταυτίστηκε κυρίως με δύο εποχές και δύο μεγάλα αντικείμενα: τα δημοτικά τραγούδια και τον ρομαντισμό του 19ου αιώνα. Αν το σκεφτούμε καλύτερα, προϋπέθεταν και τα δύο μια παθιασμένη και τρομερά ευαίσθητη, ίσως και μελαγχολική, ψυχή που φαίνεται να κατάφερνε να κρύβεται καλά δημοσίως πίσω από το θετικιστικό του πνεύμα και το υπόγειο χιούμορ του, συνδυασμένο ενίοτε με μια λεπτή ειρωνεία για τα πράγματα. Αλλά να σε απασχολεί για δεκαετίες ο ρομαντισμός χωρίς να έχεις και ο ίδιος μια ρομαντική ιδιοσυστασία, δεν είναι δυνατόν. Και να σε ενδιαφέρουν οι κλέφτες και οι αρματωλοί και τα στιχάκια τους χωρίς να σε εκλύει φαντασιακά κάτι σε αυτήν την ζωή της ελευθεριότητας, δεν γίνεται.
Εντέλει, πουθενά αλλού δεν εκπληρωνόταν με πιο ολοκληρωμένο τρόπο αυτή η ρομαντική ευαισθησία του Αλέξη όσο στην ποίηση, την παλιότερη και τη νεότερη, την λαϊκή ή την αστική. Κι έτσι, ιδού που από τα κείμενα περάσαμε στις λέξεις, διότι ποίηση σημαίνει το χωράφι όπου οι λέξεις ρίχουν τις πιο γερές ρίζες τους. Ακούστε με πόση ευαισθησία ο λόγιος συναντά τον κριτικό-φιλόλογο, με ελληνικά μιας αδιανόητης κομψότητας, αν και χωρίς ίχνος επιτήδευσης. Γράφει κάπου ο Αλέξης με αυτόν τον υπέροχο αδογμάτιστο τρόπο του που άφηνε τόσο χώρο στην συζήτηση: “Καμιά φορά χαίρομαι περισσότερο τα άλλα ποιήματα, εκείνα που είναι χτισμένα με πέτρα πελεκητή, γερά, δυνατά, πάντα όρθια και ορατά από παντού· άλλοτε όμως με θέλγει η βουβή περιπλάνηση με τους αδιόρατους, υπόκωφους ήχους, από θολές εικόνες που μόλις διακρίνω” (Διαβάζοντας ποίηση, Κίχλη, σελ. 54). Ίσως λοιπόν να είχαν δίκιο οι παλιότεροι, τι είναι η κριτική αν δεν μεταμορφώνει την ζωή μας; Μαζί με την ευαισθησία του είναι όμως και αυτή η γλύκα και η δοτικότητα του Αλέξη που ξεχειλίζει από όλα τα κείμενά του και που ήταν ακόμη πιο απλόχερη όταν γνώριζες τον άνθρωπο από κοντά (και τι πιο μεγάλη γενναιοδωρία από την ψηφιακή βιβλιοθήκη της “Ανέμης” που μας άφησε εσαεί). Και αυτή η τρυφεράδα ήταν που μαζί καταπράυνε αλλά και εξευγένιζε το ρομαντικό του πάθος για την ζωή και τις ακατάπαυστες πνευματικές του αναζητήσεις. Ένα υπέροχο πρότυπο για να φωτίζει πάντα και τις δικές μας διαδρομές. Καλό του ταξίδι, εκ μέρους και των Γενικών Αρχείων του Κράτους των οποίων υπήρξε πολύτιμο μέλος της Εφορείας τον τελευταίο 1,5 χρόνο.
