Πόσο καλή Δημοκρατία έχουμε;

Στις 15 Φεβρουαρίου δημοσιεύθηκε ο Δείκτης Δημοκρατίας του Economist, στον οποίο 167 χώρες βαθμολογούνται από το 0 έως το 10 ως προς το πόσο καλή δημοκρατία έχουν. Το 2023 η Ελλάδα επανέρχεται στην κατηγορία «full democracy», δηλαδή έχει σε ικανοποιητικό βαθμό τα στοιχεία μίας φιλελεύθερης δημοκρατίας, με συνολική βαθμολογία 8,14 στα 10. Ωστόσο, το πόσο καλή δημοκρατία έχουμε είναι μία αρκετά σύνθετη συζήτηση και μια πιο προσεκτική ανάλυση αυτού του δείκτη μπορεί να αποκαλύψει σημαντικές πληροφορίες.

Αρχικά, θα πρέπει να διευκρινίσουμε τι εννοούμε δημοκρατία. Η συζήτηση για την δημοκρατία έχει διάφορες πτυχές και συνήθως όταν αναφερόμαστε στο δημοκρατικό πολίτευμα έχουμε στο μυαλό μας τη μορφή με την οποία έχει επικρατήσει στον δυτικό κόσμο, δηλαδή τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει δύο βασικούς πυλώνες, τον δημοκρατικό και τον φιλελεύθερο, που βασίζονται σε δύο – ανταγωνιστικές μεταξύ τους – αρχές. Ο δημοκρατικός πυλώνας βασίζεται στην αρχή της πλειοψηφίας: αποφασίζουμε με καθαρές και ανοιχτές εκλογές και η απόφαση της πλειοψηφίας παράγει πολιτική νομιμοποίηση. Ωστόσο, και εδώ εδράζεται ο ανταγωνισμός, δεν αποφασίζουμε για όλα δημοκρατικά, δεν αποφασίζει δηλαδή για όλα η πλειοψηφία, αλλά αναγνωρίζουμε έναν στενό πυρήνα δικαιωμάτων του ατόμου για τα οποία η πλειοψηφία δεν έχει λόγο: αυτή είναι η φιλελεύθερη αρχή.

Έχοντας λοιπόν θέσει το πλαίσιο των βασικών αρχών της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αξίζει να αναφερθεί πως το Democracy Index του Economist βαθμολογεί με 8,14 στα 10 το σύνολο των δύο αρχών. Δηλαδή το πόσο διαφανείς, ανοιχτές και πλουραλιστικές είναι οι εκλογές (η δημοκρατική αρχή, που αξιολογείται στην κατηγορία I Electoral process and pluralism) και πόσο καλά λειτουργούν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί των λειτουργιών του κράτους (η φιλελεύθερη αρχή, που αξιολογείται στην κατηγορία II Functioning of government). Υπάρχουν 3 ακόμα κατηγορίες που μετρούν άλλες παρόμοιες διαστάσεις, αλλά αυτές είναι που ευθυγραμμίζονται περισσότερο με τον δημοκρατικό και τον φιλελεύθερο πυλώνα.

Αν όμως δούμε πόσο καλά λειτουργεί ο κάθε πυλώνας ξεχωριστά, θα διαπιστώσουμε πως, σύμφωνα με τον Δείκτη, η Ελλάδα λειτουργεί άριστα ως προς τη δημοκρατική αρχή, σημειώνοντας επιμέρους βαθμολογία 10 στα 10, αλλά όχι εξίσου καλά ως προς τη φιλελεύθερη αρχή, καθώς σημειώνει επιμέρους βαθμολογία 7,14 στα 10 (Γράφημα). Σημειώνει, δηλαδή, τη χαμηλότερη σχετική επίδοση ανάμεσα στις 24 χώρες που ανήκουν στην κατηγορία «full democracy», αλλά και τη χαμηλότερη επίδοση ανάμεσα στις 5 κατηγορίες που μετράει ο δείκτης.

Επιχειρώντας να εστιάσουμε ακόμα περισσότερο στις αδυναμίες που εντοπίζονται, διαπιστώνουμε πως η κατηγορία II Functioning of government μετράει τα εξής:

• Αν η κυβερνητική πολιτική ορίζεται από τους δημοκρατικά εκλεγμένους.
• Αν η νομοθετική εξουσία υπερέχει των άλλων λειτουργιών του κράτους.
• Αν υπάρχουν αποτελεσματικά θεσμικά αντίβαρα στην κυβέρνηση.
• Αν η κυβέρνηση υπόκειται σε επιρροή από τον στρατό ή / και ξένες δυνάμεις.
• Αν θρησκευτικές, οικονομικές ή άλλες κοινωνικές ομάδες ασκούν παράλληλη επιρροή με τους δημοκρατικούς θεσμούς.
• Αν οι μηχανισμοί λογοδοσίας της κυβέρνησης προς τους πολίτες λειτουργούν.
• Τον βαθμό διαφθοράς.
• Αν οι δημόσιες υπηρεσίες εφαρμόζουν την κυβερνητική πολιτική.
• Τον βαθμό που οι πολίτες αντιλαμβάνονται πως έχουν τον έλεγχο της ζωής τους.
• Τον βαθμό εμπιστοσύνης των πολιτών στο κράτος.
• Τον βαθμό εμπιστοσύνης των πολιτών στα πολιτικά κόμματα.

Βάσει των παραπάνω, γίνεται κατανοητό γιατί η Ελλάδα βαθμολογείται χαμηλά στον φιλελεύθερο (ελεγκτικό) πυλώνα της δημοκρατίας. Τα θεσμικά αντίβαρα δεν είναι ισχυρά, η κυβέρνηση και ο εκάστοτε Πρωθυπουργός είναι σχεδόν παντοδύναμοι και η Βουλή δεν έχει τον ελεγκτικό ρόλο που θα μπορούσε. Επίσης, δεν είναι τυχαίο πως η έκθεση του Economist υπογραμμίζει ότι υπάρχουν δημοσιογράφοι που δεν είναι πλήρως ελεύθεροι να κάνουν την έρευνά τους και παρενοχλούνται με νομικές διαδικασίες ή/ και φυσική βία.

Μεθοδολογικά, το Democracy Index του Economist έχει αδυναμίες και δεν είναι ο καλύτερος δείκτης μέτρησης της (φιλελεύθερης) δημοκρατίας για διάφορους λόγους. Μερικοί από αυτούς είναι πως δεν λαμβάνονται υπόψη μέτρα για τον περιορισμό της μεροληψίας (bias) της βαθμολογίας των εμπειρογνωμόνων, όπως συμβαίνει σε άλλους δείκτες με αντίστοιχη βαθμολογία, ενώ οι επιμέρους βαθμολογίες δεν είναι ανοικτά προσβάσιμες για περαιτέρω (στατιστική) ανάλυση, έλεγχο και μοντελοποίηση. Ωστόσο, στον βαθμό που ο δείκτης καταφέρνει να έχει αξιοπιστία σε ένα ευρύ πλαίσιο μέτρησης της δημοκρατίας, αποτυπώνει παρόμοιες ανισορροπίες με άλλους διεθνείς δείκτες αξιολόγησης των φιλελεύθερων θεσμών.

Συνοψίζοντας, η Ελλάδα στο Democracy Index του Economist αξιολογείται ως καλή φιλελεύθερη δημοκρατία, κυρίως γιατί λειτουργούν άριστα οι θεσμοί που σχετίζονται με εκλογές και οι θεσπισμένες εγγυήσεις του Συντάγματος ως προς τις πολιτικές ελευθερίες είναι σχεδόν αδιαπραγμάτευτες. Παρ' όλα αυτά, όσοι ασχολούνται με το κράτος δικαίου και παρακολουθούν τις τελευταίες ανησυχητικές εξελίξεις, θα διαπιστώσουν ότι το Democracy Index του Economist, όπως και άλλοι αντίστοιχοι δείκτες, καταλήγει πως η χώρα δεν λειτουργεί το ίδιο καλά ως προς τους ελεγκτικούς μηχανισμούς της κυβέρνησης, σημειώνοντας χαμηλή συγκριτικά βαθμολογία, και διατυπώνοντας το πρόβλημα ως προς την ελευθερία του Τύπου, αναφέροντας: «Greece continues to be penalised in the index on some media freedom indicators. There is freedom of expression in Greece and a robust independent media representing a diversity of views. However, there is evidence that journalists are not entirely free to investigate some stories, and they can face criminal penalties if convicted under libel, defamation or slander laws. There is also censorship on issues related to the police, the army and the church, and journalists have sometimes faced harassment, threats and violence from non-state actors and the police».