Οι νοσταλγοί του υπαρκτού σοσιαλισμού στη Ρωσία, στην Ουκρανία και στις άλλες πρώην «σοσιαλιστικές δημοκρατίες»
Η νοσταλγία για την ΕΣΣΔείναι ένα φαινόμενο που περιλαμβάνει συναισθηματικές στάσεις απέναντι στην πολιτική του «υπαρκτού σοσιαλισμού» πριν από την κατάρρευσή του το 1990. Πολλοί άνθρωποι θυμούνται με συγκίνηση την κοινωνία, τον πολιτισμό και τα πολιτιστικά της αντικείμενα, τόσο του καθεστώτος της ως υπερδύναμης όσο και της ιδιαίτερης αισθητική της η οποία έσβησε στο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης. Επίσης, οι σύγχρονες πολιτιστικές εκφράσεις της σοβιετικής νοσταλγίας δίνουν έμφαση στα επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, ιδιαίτερα κατά την Διαστημική Εποχή, και εκτιμούν το σοβιετικό παρελθόν για τις «φουτουριστικές» του φιλοδοξίες. Μια ανάλυση της Harvard Political Review διαπίστωσε ότι οι κοινωνιολογικές εξηγήσεις για τη σοβιετική νοσταλγία ποικίλλουν από την «αναπόληση του καθεστώτος της ΕΣΣΔ ως παγκόσμιας υπερδύναμης» μέχρι την «απώλεια οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής σταθερότητας» που συνόδευσε τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης σε πολλές «μεταβατικές» χώρες όπως η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν.
Αν και θα περίμενε κανείς να εξασθενεί η νοσταλγία με το πέρασμα του χρόνου, το φαινόμενο δείχνει κάποια σταθερότητα: ακόμα και γενιές που δεν έζησαν τον σοσιαλισμό, επηρεάζονται από τη νοσταλγία. Ωστόσο, παρατηρούνται μεγάλες διαφορές μεταξύ των πρώην σοσιαλιστικών δημοκρατιών: η Αρμενία φαίνεται η πιο νοσταλγική• ακολουθούν το Αζερμπαϊτζάν και η Ουκρανία, αν και τα ποσοστά νοσταλγών έχουν μειωθεί από τις πρώτες έρευνες του 1998, όταν η πλειοψηφία προτιμούσε το παλιό σοσιαλιστικό σύστημα. Από τότε, το τοπίο έχει αλλάξει χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η πλειοψηφία κλίνει απαραιτήτως υπέρ της δημοκρατίας δυτικού τύπου. Στις πιο πρόσφατες δημοσκοπήσεις, ένα 8-10% των ερωτωμένων προτιμούν ένα σοβιετικό σύστημα προ της περεστρόικα. Τα χαμηλότερα ποσοστά νοσταλγών φαίνεται πως έχουν η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία, ενώ στο Καζακστάν και στο Κιργιστάν οι δημοσκοπήσεις της δεκαετίας του 2000 και του 2010 έδειχναν περίπου ίδια ποσοστά νοσταλγίας: οι μισοί ερωτώμενοι απαντούσαν ότι η ζωή ήταν καλύτερη στην εποχή της ΕΣΣΔ. Σε έρευνα του Levada Center το 2020, το 75% των Ρώσων συμφώνησαν ότι η σοβιετική εποχή ήταν η «ενδοξότερη» στην ιστορία της Ρωσίας.
Ενδιαφέρον εμφανίζει η περίπτωση της Ουκρανίας. Σε έρευνα του 1998, η Ουκρανία είχε την υψηλότερη αποδοχή από οποιαδήποτε πρώην σοσιαλιστική δημοκρατία για το κομμουνιστικό οικονομικό σύστημα με 90%. Όμως, σταδιακά η Ουκρανία είχε λιγότερο ευνοϊκές απόψεις για το σοβιετικό παρελθόν της: σε έρευνα του 2006, μόνο το 42% των Ουκρανών συμφώνησε ότι «είναι μεγάλη ατυχία που η ΕΣΣΔ δεν υπάρχει πια», ενώ σε έρευνα του Pew το 2009, το 62% των Ουκρανών δήλωσε ότι η ζωή ήταν χειρότερη οικονομικά στις μέρες μας σε σύγκριση με τη σοβιετική εποχή. Το 2013, μια έρευνα της Gallup έδειξε ότι το 56% των Ουκρανών θεωρούσε ότι η διάλυση της ΕΣΣΔ ήταν επιβλαβής, ενώ μόνο το 23% την θεωρούσε ωφέλιμη. Στη συνέχεια, σε έρευνα του 2016, το 60% των Ουκρανών άνω των 35 ετών δήλωνε ότι η ζωή ήταν καλύτερη υπό την ΕΣΣΔ. Το 2020, μια έρευνα του Διεθνούς Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας του Κιέβου έδειξε ότι το 34% των Ουκρανών μετάνιωνε για τη διάλυση της ΕΣΣΔ, αλλά το 50% δεν μετάνιωνε. Η νοσταλγία ήταν εντονότερη στην Ανατολική Ουκρανία, όπου το 49% των Ουκρανών νοσταλγούσε την ΕΣΣΔ, σε αντίθεση με τη Δυτική Ουκρανία, όπου τη νοσταλγούσε μόνο το 15%. Το 2022 μόνο το 11% των Ουκρανών εξέφρασε νοσταλγία για την ΕΣΣΔ.
Το πιο εντυπωσιακό εύρημα των πρόσφατων δημοσκοπήσεων είναι το Ουζμπεκιστάν όπου μόνο το 4% πιστεύει ότι η ζωή ήταν καλύτερη υπό την ΕΣΣΔ.
Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις του Κέντρου Levada, οι κύριοι λόγοι για τη σοβιετική νοσταλγία είναι τα πλεονεκτήματα της κοινής οικονομικής ένωσης μεταξύ των σοβιετικών δημοκρατιών, συμπεριλαμβανομένης της αντιληπτής οικονομικής σταθερότητας. Επίσης πολλοί νοσταλγούν την απώλεια της παγκόσμιας πολιτικής υπερδύναμης της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και την απώλεια κοινωνικής εμπιστοσύνης και κεφαλαίου. Μια δημοσκόπηση του 2019 διαπίστωσε ότι το 59% των Ρώσων ένιωθαν ότι η σοβιετική κυβέρνηση «φρόντιζε τους απλούς ανθρώπους». Ένα χρόνο αργότερα, όταν τους ζητήθηκε να αναφέρουν θετικούς συσχετισμούς με τη Σοβιετική Ένωση, το 16% των ερωτηθέντων του Κέντρου Λεβάντα επεσήμανε τη «μελλοντική σταθερότητα και αυτοπεποίθηση», το 15% είπε ότι τη συνέδεε με «μια καλή ζωή στη χώρα» και το 11% είπε ότι τη συνέδεε με προσωπικές αναμνήσεις από την παιδική ηλικία ή τη νεότητά τους. Η κοινωνιολόγος του Κέντρου Levada, Κarina Pipiya, παρατήρησε ότι οι οικονομικοί παράγοντες παίζουν σημαντικότερο ρόλο στη νοσταλγία για τη Σοβιετική Ένωση, από ό,τι η απώλεια κύρους ή εθνικής ταυτότητας. Η Pipiya πρόσθεσε επίσης ότι η πλειοψηφία των Ρώσων πιστεύει ότι υπήρχε περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη και ότι η σοβιετική κυβέρνηση εργαζόταν για τον λαό και τον φρόντιζε περισσότερο».
Το 2022, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Paul Chaisty και Stephen Whitefield, πραγματοποίησαν ανάλυση δεδομένων δημοσκοπήσεων, γύρω από ταύτιση με τη Σοβιετική Ένωση μεταξύ ενήλικων Ρώσων πολιτών. Οι Chaisty και Whitefield σημείωσαν ότι όσοι ταυτίζονταν περισσότερο με τη Σοβιετική Ένωση ήταν οι πιο ηλικιωμένοι και οι λιγότερο εύποροι οι οποίοι νοσταλγούσαν τόσο τις οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές της σοβιετικής εποχής, όσο και τον πολιτισμό, τον σοβιετικό τρόπο ζωής και τις παραδοσιακές αξίες σε αντίθεση προς εκείνες των δυτικών χωρών. Η εχθρότητα προς τον καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς, καθώς και η επιθυμία να επαναβεβαιωθεί η ρωσική στρατιωτική και πολιτική κυριαρχία στον πρώην σοβιετικό χώρο θεωρούνται παράγοντες νοσταλγίας. Στην εξέτασή της για τις ταυτότητες στην μετασοβιετική Ουκρανία, η ιστορικός Catherine Wanner συμφωνεί ότι η απώλεια ή η μείωση των κοινωνικών παροχών έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη νοσταλγία των πιο ηλικιωμένων που βασίζονταν σε όλη τους τη ζωή στη δομή και στην ιεραρχία του κυβερνώντος Κομμουνιστικού] Κόμματος. Χωρίς την προστασία του σοβιετικού κράτους από την κούνια μέχρι τον τάφο, στον νέο κοινωνικά δαρβινικό μετασοβιετικό κόσμο χωρίς ζωτικές διασυνδέσεις, πολλοί άνθρωποι νιώθουν ευάλωτοι. Σε μια ανάλυση της σοβιετικής νοσταλγίας στην Harvard Political Review επισημαίνεται ότι «η ταχεία μετάβαση από μια σχεδιασμένη οικονομία σοβιετικού τύπου στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό έχει επιβάλει υψηλό οικονομικό βάρος στον πληθυσμό των δεκαπέντε νέων ανεξάρτητων μετασοβιετικών κρατών. Αυτή η περίοδος έφερε μια απότομη πτώση του βιοτικού επιπέδου, μείωση των κοινωνικών παροχών και αύξηση των ποσοστών ανεργίας και φτώχειας. Η απογοήτευση των απλών πολιτών αυξήθηκε καθώς δημιουργήθηκε μια ολιγαρχική ελίτ που γινόταν πλουσιότερη ενώ όλοι οι άλλοι γίνονταν φτωχότεροι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η νοσταλγία για τη Σοβιετική Ένωση είναι άμεση συνέπεια της απογοήτευσης των ανθρώπων με την πολιτική και οικονομική απόδοση των χωρών τους. Το αστείο που ακούγεται σε πολλές μετασοβιετικές χώρες τα λέει όλα: Τι κατάφερε ο καπιταλισμός σε ένα χρόνο που ο κομμουνισμός δεν κατάφερε σε εβδομήντα χρόνια; Έκανε τον κομμουνισμό να φαίνεται ελκυστικός.
Σήμερα στη Ρωσία λειτουργεί ένας καλωδιακός σταθμός αφιερωμένος στη μουσική, τον πολιτισμό και τις τέχνες της Σοβιετικής Ένωσης, ο Nostalgiya. Εκτός από τηλεοπτικές εκπομπές και ταινίες της σοβιετικής εποχής, ο Nostalgiya μεταδίδει μια εκπομπή με θέμα «Πριν και Μετά», στην οποία οι καλεσμένοι συζητούν διάφορα ιστορικά γεγονότα από τη σοβιετική ιστορία. Αλλά υπάρχει και μια αρκετά επικίνδυνη πλευρά σε όλα τούτα: η Ρωσία έχει βασιστεί εκτενώς στη νοσταλγία για την ΕΣΣΔ για να στηρίξει την πολεμική της προσπάθεια κατά την εισβολή στην Ουκρανία το 2022. Μετά την εισβολή, πολλά ρωσικά άρματα μάχης ύψωσαν την παλιά σημαία της Σοβιετικής Ένωσης δίπλα στο στρατιωτικό σύμβολο Ζ που υποστήριζε τον πόλεμο. Ο σκοπός της χρήσης αυτών των συμβόλων δεν σχετιζόταν απαραιτήτως με την ιδεολογία του κομμουνισμού, αλλά μάλλον με την επιθυμία να αποκατασταθεί η «ρωσική κυριαρχία στην Ουκρανία», σημειώνοντας ότι η χρήση σοβιετικών συμβόλων στα περισσότερα μετασοβιετικά κράτη (με εξαίρεση τη Ρωσία και τη Λευκορωσία) συχνά θεωρείται ως μια σκόπιμη προκλητική πράξη και όχι ως πραγματική επιθυμία για την αποκατάσταση του κομμουνισμού.
13°
