Βραζιλία: Η εγκληματικότητα και η καθημερινότητα πριν και κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού στις εκατοντάδες φαβέλες της χώρας.
H είδηση στη χώρα μας πέρασε στα ψιλά, ενώ ακόμη και όσοι την πρόσεξαν την προσπέρασαν σχετικά γρήγορα. Εξάλλου, δεν ήταν και πολύ ασυνήθιστο αυτό που συνέβη. Απλά, σε μια επιχείρηση της αστυνομίας σε μια φαβέλα του Ρίο ντε Τζανέιρο -μια επιχείρηση που θύμιζε στρατιωτική εισβολή, αφού χρησιμοποιήθηκαν τεθωρακισμένα οχήματα, ελικόπτερα και εκατοντάδες πάνοπλοι άνδρες- βρήκαν τον θάνατο 29 άνθρωποι. Ένας από αυτούς ήταν αστυνομικός και οι υπόλοιποι, σύμφωνα με τις αρχές, έμποροι ναρκωτικών. Το τελευταίο αμφισβητείται (για ορισμένα τουλάχιστον από τα θύματα) καθώς οι συγγενείς τους και διάφορες ανθρωπιστικές οργανώσεις υποστηρίζουν ότι το μόνο τους έγκλημα ήταν ότι έτυχε να γεννηθούν σε φαβέλα.
Ο συγκεκριμένος συνοικισμός βρίσκεται στη βόρεια ζώνη της πόλης και ονομάζεται Ζακαρεζίνιο. Κατοικείται δε από περίπου 40 χιλιάδες ανθρώπους, οι οποίοι ζουν σε συνθήκες που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με εκείνες που απολαμβάνουν οι κάτοικοι της Λεμπλόν, της Λαγκόα και των υπόλοιπων «καλών» συνοικιών της πόλης. Οι τελευταίοι είναι στην συντριπτική πλειοψηφία τους λευκοί. Στις παραγκουπόλεις, αντίθετα, ζουν κατά κύριο λόγο μαύροι ή «pardo» -μια λέξη που χρησιμοποιείται στη Βραζιλία για να περιγράψει τους ανθρώπους με δέρμα πιο σκούρο από το «λευκό» και πιο ανοιχτόχρωμο από το «μαύρο». Κάπως έτσι, άλλωστε, δημιουργήθηκαν και οι πρώτες φαβέλες στα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν οι bairros africanos, οι γειτονιές των Αφρικανών πρώην σκλάβων. Τα πρωτεία, χρονικά, κατέχει η Morro da Providência, ή αλλιώς ο «Λόφος της Πρόνοιας» -οι ευφημισμοί συνηθίζονται σε αυτές τις περιπτώσεις.
Σήμερα, φαβέλες υπάρχουν σε 323 πόλεις της Βραζιλίας και σε αυτές κατοικεί το 6% του πληθυσμού της χώρας, κάπου 11.400.000 άνθρωποι. Μονάχα στο Ρίο Ντε Τζανέιρο, υπάρχουν περισσότερες από χίλιες. Κάποιες είναι διάσημες. Όπως η Πόλη του Θεού (Cidade de Deus), για παράδειγμα, που αποτέλεσε το σκηνικό της ομώνυμης ταινίας. Ή, όπως η Ροζίνια, η Σάντα Μάρτα, η Βιντιγκάλ και μερικές άλλες που θεωρούνται φιλικές προς τους ξένους και συμπεριλαμβάνονται στις περιηγήσεις των τουριστικών γραφείων. (Η φτώχεια ως τουριστική ατραξιόν). Το δε Κομπλέξο ντε Αλεμάο, στο οποίο μέχρι το 2010 σημειώνονταν συχνά ανταλλαγές πυροβολισμών, μπορεί κανείς να το απολαύσει και από ψηλά, παίρνοντας το τελεφερίκ που περνά πάνω από τα φτωχόσπιτα.
Για άλλες φαβέλες, όμως, οι τουριστικοί οδηγοί είναι κατηγορηματικοί: Απλά δεν πρέπει να πατήσεις το πόδι σου εκεί. Και ας βρίσκονται λίγα μόλις χιλιόμετρα από την Κόπα Καμπάνα, την Ιπανίμα και τις άλλες διάσημες περιοχές της φωτεινής πλευράς της πόλης. Δεν το κάνουν ούτε καν οι αστυνομικοί, εκτός βέβαια αν πρόκειται για μια οργανωμένη επιχείρηση, όπως η πρόσφατη στο Ζακαρεζίνιο. Το κράτος απουσιάζει γενικώς από αυτά τα μέρη και το κενό εξουσίας έρχεται να το καλύψει ο ντόνο, ο τοπικός άρχοντας του υποκόσμου, που δραστηριοποιείται συνήθως στο πεδίο του εμπορίου ναρκωτικών. Ο τελευταίος είναι κάτι ανάμεσα σε δικτάτορα και προστάτη. Από τη μία στρατολογεί τους κατοίκους στην υπηρεσία του και από την άλλη φροντίζει να καλύπτει μερικές από τις ανάγκες της κοινότητας. Όχι, όλες φυσικά, αφού η ευημερία του εξαρτάται εν πολλοίς από την εξαθλίωση των κατοίκων. Έτσι, για ένα παιδί που ονειρεύεται να ξεφύγει από τη φτώχεια, η πορεία είναι λίγο πολύ προδιαγεγραμμένη. Θα πρέπει να ενταχθεί από πολύ μικρή ηλικία στην εγκληματική οργάνωση και αφού περάσει από κάποια στάδια μύησης, να αρχίσει να ανεβαίνει στην ιεραρχία. Πρώτα θα γίνει endolador (συσκευαστής) ή olheiro(τσιλιαδόρος), και μεγαλώνοντας, ανάλογα με τα προσόντα του, sodado (στρατιώτης) ή vapor (δεν χρειάζεται μετάφραση), ελπίζοντας κάποια στιγμή να φτάσει να γίνει gerente υπεύθυνος δηλαδή, μιας περιοχής ή μιας δραστηριότητας. Πάνω από αυτόν θα βρίσκεται πια μόνο ο gerente geral, ο γενικός διευθυντής και δεξί χέρι του dono, ο οποίος συχνά διοικεί την οργάνωση από κάποιο κελί στις φυλακές υψίστης ασφαλείας. Ούτε και αυτός όμως έχει την απόλυτη εξουσία, καθώς πρέπει να δίνει λόγο στα μεγάλα αφεντικά και στους προμηθευτές που συνήθως εδρεύουν στο εξωτερικό. Περιττό να πούμε ότι τίποτα δε θα ήταν εφικτό δίχως τη συνεργασία κύκλων και ατόμων μέσα στους κόλπους της αστυνομίας και στον κρατικό μηχανισμό.
To παραπάνω μοντέλο το οποίο περιγράφεται λεπτομερώς στη μελέτη του Luke Dowdney “Children of drug trade. A case study of children in organized armed violence in Rio de Janeiro”, ίσχυε σε απόλυτο βαθμό μέχρι πριν από μια δεκαπενταετία. Στη συνέχεια, η κατάσταση διαφοροποιήθηκε αρκετά, καθώς άρχισαν να δραστηριοποιούνται στις φαβέλες διάφορες ανθρωπιστικές οργανώσεις, ενώ και οι κυβερνήσεις έδειχναν μεγαλύτερο ενδιαφέρον δημιουργώντας ορισμένες κοινωνικές δομές. Τα τελευταία χρόνια, όμως, φαίνεται πως το πρόβλημα έχει πάλι επιδεινωθεί. Έπειτα δε από την άνοδο στην εξουσία του Μπολσονάρο, ο οποίος είχε κάνει προεκλογική σημαία του την πάταξη της εγκληματικότητας, έχει γίνει και πιο περίπλοκο. Και όχι μόνο εξ αιτίας της παλιάς, δοκιμασμένης -και αποτυχημένης- μεθόδου της εισβολής και της αιματοχυσίας, που έχει επιλεγεί από την κυβέρνηση. Παράλληλα έχουν κάνει την εμφάνισή τους και κάποιες ένοπλες παραστρατιωτικές οργανώσεις υποστηρικτών του προέδρου. Οι τελευταίες κατηγορούνται ότι, με το πρόσχημα της παροχής βοήθειας στην αστυνομία, επιχειρούν να πάρουν υπό τον έλεγχό τους το εμπόριο των ναρκωτικών και άλλων παράνομων δραστηριοτήτων.
Και όλα αυτά, ενώ στην χώρα εξακολουθεί να καλπάζει η πανδημία, πλήττοντας, πρώτα και κύρια, τις φαβέλες. Γιατί εκτός από τις κακές συνθήκες υγιεινής, τον αναλφαβητισμό και τη γενικότερη δυσπιστία απέναντι στις αρχές που αποτελούν επιβαρυντικούς παράγοντες, σε πολλές περιπτώσεις οι συμμορίες επιχειρούν να ελέγξουν ακόμη και τη βοήθεια που φτάνει από το κράτος και τις διάφορες οργανώσεις.
«Όπου φτωχός και η μοίρα του» όπως σημειώνει πολύ εύστοχα και περιεκτικά η γνωστή παροιμία. Όταν, όμως, για τόσες δεκαετίες η απόλυτη φτώχεια απέχει λίγες εκατοντάδες μέτρα από τον επιδεικτικό πλούτο και μάλιστα σε μια από τις πιο όμορφες και τουριστικές πόλεις του κόσμου, τότε σίγουρα σε αυτόν τον κόσμο κάτι πηγαίνει τελείως στραβά.
Το άρθρο προέκυψε εν μέρει μέσα από την έρευνα που έκανε ο Γιώργος Παναγιωτάκης στη διάρκεια της συγγραφής του μυθιστορήματός του για παιδιά και εφήβους «Τίγκρε. Με τα χέρια γυμνά». Το βιβλίο που βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά, κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία από τις 15 Μαΐου από τις εκδόσεις Πατάκη.
22°
