Ο άνθρωπος μόλις έβαλε σε τάξη «τα του οίκου του», με την οργάνωση των πρώτων κοινωνιών σε πόλεις-κράτη, ασχολήθηκε με τον ατομικό ανταγωνισμό. Έτσι γεννήθηκαν τα αθλήματα. Και μόλις ήρθε η ανακάλυψη του τροχού το 3.500 π.Χ., οι εποχούμενοι αγώνες ήταν θέμα χρόνου.
Η εφεύρεση του τροχού, οι αρματοδρομίες και οι μεγάλες αρένες για αγώνες σύμφωνα με τη μυθολογία και την ιστορία.
Ο τροχός και η σημασία του
O τροχός θεωρείται σήμερα μία από τις σημαντικότερες και αρχαιότερες εφευρέσεις και αποτελεί πλέον το αρχέτυπο της πρωτόγονης τεχνολογίας των σπηλαίων. Η αρχαιότερη χρήση τροχών είναι πιθανά αυτή των ομώνυμων συσκευών της αγγειοπλαστικής τo 3.500 π.Χ. στη Μεσοποταμία. Κάρα με τροχούς έχουν βρεθεί σε προϊστορικούς τάφους στην περιοχή του Καυκάσου, που χρονολογούνται γύρω στο 3.700 π.Χ. Η ιδιαιτερότητα της χρήσης του τροχού για μεταφορικούς σκοπούς, ή κίνηση στην επιφάνεια, αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολη διαδικασία στη σύλληψη, μια και απαιτούνταν ομόκεντρος άξονας που να συνδέει δύο ίδιους σε μέγεθος τροχούς.
Η πρώτη εποχούμενη αγωνιστική δραστηριότητα του ανθρώπου χάνεται στο βάθος των αιώνων και ελάχιστα ευρήματα ή γραφές μαρτυρούν την ύπαρξη πρωτόλειων αγώνων με τη χρήση κάποιου είδους τροχοφόρου. Ωστόσο, στην Αρχαία Ελλάδα έχουμε επίσημα καταγεγραμμένους ιππικούς αγώνες και αρματοδρομίες με άρματα με δύο ή τέσσερις τροχούς, που έσερνε ανά κατηγορία συγκεκριμένος αριθμός αλόγων.
Ο Ηνίοχος των Δελφών. Χάλκινο άγαλμα 480-460 π.Χ. (Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών). Αποτελούσε μέρος ενός μεγάλου αφιερώματος το οποίο περιλάμβανε και τέθριππο.
Οι πρώτοι «αγώνες»
Με βάση τις αναφορές που πλέον είναι ευρείες στο διαδίκτυο και στις βιβλιοθήκες της χώρας μας αλλά και διεθνώς, τα αγωνίσματα των αρματοδρομιών προέρχονται από την Αχαϊκή στρατιωτική παράδοση. Το 680 π.Χ. διοργανώθηκε το Τέθριππον το οποίο ήταν άρμα που διέθετε 4 άλογα, το 500 π.Χ. η Απήνη που ήταν αγώνισμα με 2 άλογα, η Συνωρίδα το 408 π.Χ. άρμα με επίσης δύο άλογα αλλά διαφορετικούς κανονισμούς, το 384 π.Χ. το Τέθριππο Πώλων που ήταν παραλλαγή του Τέθριππου το οποίο και αντικατέστησε προσωρινά, και το 268 π.Χ. η Συνωρίς Πώλων.
Κατά την ελληνική μυθολογία οι πρώτοι αγώνες αρμάτων διεξήχθησαν στην Αρχαία Ολυμπία μεταξύ του Πέλοπα και του Οινόμαου, ενώ ο μυθικός ήρωας Ηρακλής συμμετείχε σε αρματοδρομία στην Τροιζήνα έχοντας ως ηνίοχο («οδηγό» δηλαδή του άρματος) τον Ιόλαο.
Το άλογο που είχαν κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος ονομαζόταν Αρείωνας και ιδιοκτήτης του ήταν ο θεός Ποσειδώνας ο οποίος ήταν και ο προστάτης των αρματοδρομιών. Άλλες πρώιμες αναφορές αρματοδρομιών απαντώνται στο έπος της Ιλιάδας, που μας γνωρίζει ότι διοργανώθηκαν αρματοδρομίες από τον Αχιλλέα προς τιμήν του Πάτροκλου που είχε πρόσφατα σκοτωθεί στη μάχη. Για το αγώνισμα χρησιμοποιούνταν πολεμικά άρματα τα οποία είχαν τροποποιηθεί, που στην ουσία ήταν ξύλινα καρότσια με δύο μεγάλους τροχούς και ανοικτή πίσω πλευρά. Τα πόδια των οδηγών ήταν στερεωμένα στη βάση, όμως το όχημα στηρίζονταν στον άξονα των τροχών. Πέρα από τον αριθμό των αλόγων και τον αριθμό των γύρων, η κύρια διαφορά ανάμεσα στα άρματα των διαφόρων τύπων αρματοδρομιών ήταν πως στο Τέθριππο και τη Συνωρίδα επέβαινε μόνο ένα άτομο, ενώ στα υπόλοιπα δύο άτομα (κάτι σαν «οδηγός» και «συνοδηγός» στις μέρες μας).
Σε κάθε περίπτωση οι αρματοδρομίες ήταν σκληρό σπορ με πολλές απώλειες αναβατών και αλόγων καθώς στις απότομες στροφές το να αναποδογυρίσει ένα άρμα από την ταχύτητα ήταν κάτι συνηθισμένο.
Πίνακας του Jean Léon Gérôme, Chariot Race, 1876. (Art Institute of Chicago)
Οι πρώτες αρχαίες «πίστες»
Οι αγώνες διαδοχικά πέρασαν και στην εποχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, η οποία θα μπορούσαμε να πούμε ότι εξέλιξε το άθλημα. Δημιούργησε μεγάλες αρένες (με σημερινούς όρους μπορούμε να τις αποκαλέσουμε «πίστες», άλλωστε και τα οβάλ σιρκουί των ΗΠΑ, τις ρωμαϊκές αρένες αντέγραψαν). Χαρακτηριστικά, ο Μέγας Ιππόδρομος, (λατινιστί: Circus Maximus /ο Μέγιστος Κύκλος) στην Αρχαία Ρώμη ήταν ένα στάδιο για αρματοδρομίες κι ένας χώρος για την ψυχαγωγία του πλήθους. Σήμερα εντοπίζεται στο κοίλωμα μεταξύ του Αβεντίνου και του Παλατίνου λόφου, ενώ ήταν το πρώτο και μεγαλύτερο στάδιο της παλαιάς Ρώμης και της μεταγενέστερης Αυτοκρατορίας της. Οι διαστάσεις του το 621 μ.Χ. είναι 118 μέτρα και χωρούσαν 250.000 θεατές! Στην πλήρως ανεπτυγμένη μορφή του έγινε το πρότυπο για τους ιπποδρόμους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, όπως του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης. Η τοποθεσία είναι τώρα δημόσιο πάρκο. Οι αγώνες αυτού του είδους μεταφέρθηκαν και στην Κωνσταντινούπολη στην πρώτη εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά σταδιακά με την αλλαγή των προτεραιοτήτων της κοινωνίας αλλά και την επικράτηση του Χριστιανισμού, το άθλημα ατόνησε μέχρι που, πλην σποραδικών εκδηλώσεων, καταργήθηκε ολοσχερώς.
Ωστόσο, για πολλά χρόνια οι αρματοδρομίες είχαν την τιμητική τους και στο Βυζάντιο. Ο ιππόδρομος ήταν ένα μεγάλο υπαίθριο κτίριο αρματοδρομιών και θεαμάτων που έμοιαζε με αρχαιοελληνικό στάδιο. Η Ρώμη είχε μεν τον μεγαλύτερο και αρχαιότερο ιππόδρομο, ενώ ιπποδρόμους απέκτησαν πλην της Κωνσταντινούπολης (ονομαστή η Στάση του Νίκα στον ιππόδρομό της) και όλες οι μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπως η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Καρχηδόνα και η Θεσσαλονίκη. Οι αρματοδρομίες πραγματοποιούνταν σε τακτές ημερομηνίες, τις Κυριακές και σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές, ενώ στον ιππόδρομο ο λαός είχε την ευκαιρία να εκφράσει δημόσια τις απόψεις του για την πολιτική του αυτοκράτορα: εκεί τον επευφημούσε όταν ήταν ευχαριστημένος ή δήλωνε τη δυσαρέσκειά του και ζητούσε ικανοποίηση των αιτημάτων του.
Ο ιππόδρομος της Κωνσταντινούπολης ιδρύθηκε στα τέλη του 2ου μ.Χ. αιώνα από τον Σεπτίμιο Σεβήρο, ως αντίγραφο του αντίστοιχου της Ρώμης. Ανακαινίστηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στις αρχές του 4ου αιώνα και η λειτουργία του είναι γνωστή μέχρι τον 12ο αιώνα. Ο στίβος είχε στη μέση ένα στενόμακρο εμπόδιο, τον Εύριπο, που διαιρούσε τον χώρο σε δύο μέρη. Ο Εύριπος είχε ολόγυρα μια τάφρο με νερό. Πάνω στον Εύριπο βρίσκονταν αναθήματα και γλυπτά για τη χρονομέτρηση και τη μέτρηση των γύρων, ενώ στα άκρα του ήταν οι καμπτήρες, τα όρια γύρω από τα οποία έστριβαν τα άρματα. Οι θεατές κάθονταν σε κερκίδες από τις δυο πλευρές του στίβου, καθώς και στο πέταλο. Σας θυμίζει κάτι από την πίστα της Ιντιανάπολης;…
