Τα ζώα και οι άνθρωποί τους

Το βιβλίο της Νίκης Παπαθεοχάρη «Tα Ζώα και οι άνθρωποί τους/ Les Animaux et leurs Hommes» (εκδ. Tegos) είναι ένα βιβλίο δίγλωσσο - έρευνα στην ομώνυμη ποιητική συλλογή του Πoλ Ελυάρ. Με αφορμή την παρουσίασή της στο Γαλλικό Ινστιτούτο (30/4) μιλήσαμε με την Ν.Π. (φιλόλογος Σύγχρονης Γαλλικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Σορβόνης Paris IV με εξειδίκευση στη Λατινική λογοτεχνία) για ποίηση αλλά και για… ζώα.

Πότε ήταν η πρώτη συνάντηση με την ποίηση του Ελυάρ;

Ήταν κάπως αργά. Πρωτοετής φοιτήτρια, όταν κάποιος καθηγητής ξεδίπλωσε μια θεματική γύρω από φιλέλληνες ποιητές. Στην αναφορά του στον Ελυάρ, έμεινα σε δύο φράσεις «Βασιλιά λαέ» και «Το ψωμί όμοιο με τους θεούς». Μου προκάλεσε μια προσήλωση και μια εσωτερική παρακίνηση να ψάξω τους κωδικούς του. Δύσκολα χρόνια με χούντα, εγώ με ακαθόριστα υπαρξιακά προβλήματα, κάτω από την υιοθετημένη υποβολή του Νίτσε «Το μέτρο της αξίας σου, είναι η σκληρότητα στον εαυτό σου». Χαμένη στις δύσκολες σελίδες του Φρόιντ, βρίσκω στα βιαστικά τον Ελυάρ στο «Να ειπωθούν όλα». Στάθηκα στο στίχο «Τη δικαιοσύνη όρθια την εξουσία καλά φυτεμένη». Αεροσυνοδός στην Ολυμπιακή, σπουδάζοντας ταυτόχρονα σε τέσσερις σχολές, χωρίς τότε την ευκολία του Internet,

μου έταξα πως θα επανέλθω στον Πολ Ελυάρ για σοβαρή μελέτη. Αυτό έγινε αρκετά αργότερα στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης.

Είναι αυτό που λέμε αγαπημένος ποιητής και πώς ένας ποιητής γίνεται αγαπημένος;

Το «αγαπημένος ποιητής», έχει ασφαλώς υποκειμενικά διαβατήρια. Ο δικός μου σεβασμός και η δική μου ασύνορη εκτίμηση είναι για τον ανθρωπιστή, τον φιλέλληνα με την εγκάρδια συμμετοχή του στο δικό μας εμφύλιο πόλεμο ‒όχι βάζοντας στο πέτο το «je suis Grec»‒, για τον ποιητή που μαζί του νιώθω το άδικο με θυμό, τη διάχυτη μελαγχολία, την αισιοδοξία, την παιδικότητα, την αθωότητα, το «droit aux caresses» (δικαίωμα στο χάδι), που στο ίδιο θέμα αναφέρομαι κι εγώ στο δικό μου ποίημα «Soliloque» (Εσωτερικός μονόλογος). Συγγενεύω μαζί του στην καταδίκη της υποκρισίας με τη σκηνική μου δημιουργία «Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» του υπερρεαλιστή παραμυθά Λουί Καρόλ. Και μεγάλη η επιρροή του στα τρία άλλα επίσης έργα μου «Οικουμενική συνύπαρξη», «Το Ασήμαντο» και «Το Φωτόδεντρο».

Γιατί ο Ελυάρ σήμερα και γιατί η συλλογή «Τα ζώα και οι άνθρωποί τους»;

Γιατί είναι πάντα σύγχρονος. Γιατί ο «ντανταϊσμός» του και η υπερρεαλιστική γραφή του είναι η καινούργια μας ταυτότητα. Γιατί η ευδόκιμη ευρηματική του σκέψη έχει τη δύναμη της διαχρονικής διάστασης. Γιατί μέσα από την καινούρια σχέση της κάθε λέξης με τα πράγματα και μέσα από τις συνυποδηλώσεις των μεταφορών και εικόνων, του οφείλουμε τη «λευτεριά» και την ανανέωση της γλώσσας, μιας γλώσσας γοητευτικής και αληθινής, της κοινής ανταλλαγής μεταξύ μας. Του οφείλουμε την αλλαγή της αντίληψης της ίδιας της ζωής, μιας ζωής απαλλαγμένης από τις βαριές κορόνες που φόρτωναν το μέτωπό μας, λευτερωμένη από το αυστηρό πλαίσιο της κυριολεξίας και από «τη ναφθαλίνη που μόλυνε τον αέρα». Γιατί «Τα ζώα και οι άνθρωποί τους» με την ευφυή αυτή επινόηση της θηριοεπιλογής, είναι το κατεξοχήν έργο που με την αξιωματική απλότητα των λέξεων και την υπεραξία τους σε εννοιολογικές συνεκδοχές, ο ποιητής δηλώνει τον κρίκο που λείπει για ειρήνη, αδελφότητα και οικουμενική χαρά.Η συνύπαρξή μας και η συμπεριφορά μας προς τα ζώα, αφήνουν να φανεί η έλλειψη ευαισθησίας και μια ταύτιση του ανθρώπου με τα σκοτεινά ζωώδη ένστικτα. Κατάφανη η αυτοαντίληψη υπεροχής του ανθρώπου, η συναισθηματική του ανεπάρκεια και το πορτρέτο της ανθρώπινης έκπτωσης. Κι αυτό το κάνει ο Ελυάρ, γιατί πίσω από κάθε του αναφορά στο κακό υπάρχει η αισιόδοξη πρόθεση να το καταπολεμήσει και να αποδράσει. Να δώσει στον άνθρωπο την ευκαιρία για ανύψωση στην επικοινωνία και για παλινόρθωση στα όνειρα. Για να τον παροτρύνει να βγει από το σκοτάδι και να βρει τη φλόγα...

Κάθε ποίημα της συλλογής είναι αφιερωμένο σ’ ένα ζώο. Είναι μια μεταφορική προσπάθεια να περιγράψει ανθρώπινους χαρακτήρες ή κάτι άλλο;

Θα έλεγα πως ναι. Είναι κάτι παρόμοιο με το συσχετισμό του Οιδίποδα του Σενέκα και

τον Οιδίποδα του Σοφοκλή. Στο ίδιο συγγραφικό σενάριο, αλλά μέσα στο έργο του Σενέκα

καταγράφεται το αρνητικό πορτρέτο του ήρωά του, ώστε να φανούν οι αρετές που του λείπουν για να φτάσει το μυθικό ύψος του σοφόκλειου βασιλιά της Θήβας.

Η «αράχνη», το άτομο που αποφασίζει να σπάσει το κατεστημένο και να πάρει στα χέρια του το μέλλον.

Το «άλογο» ζωή χωρίς αντίδραση στο άδικο σύστημα.

Το «γουρούνι» η απεικόνιση της ακινησίας της άγνοιας και της υποτίμησης της ανθρώπινης φύσης.

Το «ψάρι» δυναμική παρουσία που μεταμορφώνει.

Η «αγελάδα» σύμβολο γυναίκας, μάνας, ύψιστης μορφής του ζωικού βασιλείου.

Η «κότα» το δοτικό άτομο που υφίσταται εκμετάλλευση.

Το «πουλί» εκπρόσωπος του ελεύθερου ανθρώπου και της ιδανικής ζωής.

Η «γάτα» το απομονωμένο από το σύνολο άτομο που οχυρώνει τη μοναξιά του.

Το «σκυλί» η κατάσταση εξάρτησης και υποτέλειας στον ισχυρό.

Στο «Ένα ζώο γελάει», τονίζεται το ίσο δικαίωμα των ζώων στη χαρά και στην αρμονική

οικουμενική συνύπαρξη.

Διαφανείς λέξεις, καθημερινές εικόνες, επίτηδες απλοποιημένες φράσεις… Δεν θα μπορούσαν αυτά τα ποιήματα να ψιθυριστούν στο αυτί ενός παιδιού; Ένα παιδί δεν θα ήταν πιο σοφός αποδέκτης τους;

Αν κάποιοι χρειάζονται βοηθητικό τηλεβόα για να ακούσουν αυτά τα ποιήματα, είναι

ασφαλώς οι μεγάλοι. Τα παιδιά έχουν το ζηλευτό προνόμιο του αυθορμητισμού και της αθωότητας. Προσλαμβάνουν με ειδικά αισθητήρια τα εξωτερικά μηνύματα γιατί δεν είναι αιχμάλωτοι του αστικού κατεστημένου. Ακόμα και η ονομασία του αντισυμβατικού αυτού κινήματος «dada» είναι ένας απλός ήχος (flatus vocis), κάτι σαν ανάσα με εμφανή παιδικότητα στο ηχητικό του ερέθισμα. Είναι σαν αυτό το δισύλλαβο να επιδιώκει μέσα από την αισθητική του αναρχία, οι αποδέκτες-άτομα του πλανήτη να είναι όλοι παιδιά.

Σημειώνετε κάπου «η ποίηση πρέπει να δίνει διέξοδο στην ελπίδα». Μπορείτε να μου αναλύσετε το συλλογισμό σας;

Σε ψυχοδιανοητικό επίπεδο, είναι γνωστό πως η ποίηση είναι καταφύγιο και θεραπεία. Δεν είναι τυχαίο ούτε ασήμαντο προσοχής πως είναι η πρώτη γλώσσα του πρωτόγονου ανθρώπου, πριν την ανακάλυψη της γραφής. Είναι η πρώτη του συντρόφισσα στη χαρά, στο θρήνο, στο πρώτο του ξέσπασμα. Είναι από τις τέχνες, η κατεξοχήν τέχνη του λόγου. Οφείλει να περιφρονεί τον άξονα της χρησιμοθηρικής υποτέλειας για το χάος των εντυπώσεων, να οργανώνει προοπτικές, να ανοίγει τη σκέψη. Να είναι για τον αποδέκτη το φερέφωνο μηνυμάτων ελπιδοφόρων και συνεκδοχικών, με την απελευθερωμένη δύναμη που έχει πλέον κερδίσει ακόμα και με το «Μινώταυρο του ελεύθερου συνειρμού». Ο προορισμός της είναι χωρίς να διαγράφει τη σκοτεινή και άθλια πραγματικότητα, ν’ ανοίγει ανοιχτωσιές μέσα σ’ αυτό το σκληρό πρόστιμο της αλήθειας της ύπαρξης. 

Σ’ ένα άλλο σημείο γράφετε κάτι πολύ ωραίο. «Ο Ελυάρ είναι ο ποιητής της προνομιούχας στιγμής. Από όλους τους ρηματικούς χρόνους ο πιο ακριβός στην εκτίμησή του είναι ο ενεστώτας, γιατί η ευτυχία πρέπει να καταναλώνεται επιτόπου εδώ και τώρα». Εσείς το ενστερνίζεστε αυτό;

Για τον Ελυάρ το «carpe diem» του Οράτιου ενέχει βέβαια την έννοια της άμεσης διεκδίκησης της ευτυχίας, με τη διαφορά πως στη δική του πίστη το «άδραξε την ημέρα» είναι πολύτιμο για την εκμετάλλευση της στιγμής που της δίνει ένα άνοιγμα στον ορίζοντα, μια προετοιμασία για μια καινούρια προοπτική για εξέλιξη. Ανοίγει στο παρόν φεγγίτη για το μέλλον. Όσο για μένα, το «ζην ηδέως» δεν θα έλεγα ότι με αντιπροσωπεύει. Αλλά σίγουρα αγκαλιάζω αυτό το άνοιγμα της στιγμής για το αύριο με πίστη και πάθος.

Ποιοι από τους στίχους σας συγκλονίζουν/ αγαπάτε περισσότερο;

«Ο κόσμος γελάει», γιατί αυτό είναι ένα ανεκπλήρωτο απωθημένο μου. Ποτέ, όσο θυμάμαι από παιδί, δεν είδα τον κόσμο να γελάει. Κι αφού σ’ αυτόν τον κόσμο ήρθα να ζήσω ομαδικά κι όχι από μένα για μένα, πώς (;) να μου ανήκει έστω μια προσωπική χαρά με τόση σφαγή γύρω μου;

«Το στόμα ανοίγει, ανοίγει τα φτερά του και πέφτει», γιατί άπειρες φορές άπλωσα χέρια αντί φτερά και τα κατέβασα άδεια. Μα καθώς είναι αμάζευτη επιθυμία μου για επικοινωνία, συνεχίζω με επίγνωση να απλώνω χέρια και να απλώνομαι.

«Δεν πας την αγελάδα στο κουρεμένο και ξερό χορτάρι,

Στο χορτάρι δίχως χάδια», γιατί σαν «αγελάδα» έχω γνωρίσει το «ξερό χορτάρι» με τον Ήλιο στο στήθος. Αναγνωρίζω συναισθηματικό μεγαλείο στον ποιητή, γι αυτήν του τη διακριτική και συγκλονιστική υπόδειξη.

«Το νερό είναι ήρεμο και δεν κινείται/ Παρά μόνο γι αυτόν που το αγγίζει», γιατί η λέξη «βόλεψη» με κάνει να νιώθω θυμωμένος Αίολος που ξεσηκώνει θύελλα.

«Όταν η γάτα χορεύει είναι για να οχυρωθεί στη φυλακή της»,

γιατί γνωρίζω σαν «γάτα» την εκούσια περίφραξή μου. Ό, τι πιο πολύτιμο ενέκριναν

οι επιλογές μου είναι να φυλάω τις Θερμοπύλες μου.

«Θερμό σκυλί/ Πάρε τη ζωή σαν τον άνεμο/ Με την όσφρησή σου», για δυο λόγους: Ο ένας γιατί με πάει με θλίψη κατευθείαν σ’ έναν άλλο στίχο του ποιητή «και το περιπλανώμενο ζώο χωρίς προσωπικότητα» και ο άλλος γιατί και εγώ αγκαλιάζω σαν άνεμο τη ζωή με ένα ένστικτο ιχνηλάτη και με ανάστροφο τρίχωμα…

Με ποιο δικό μας ποιητή πιστεύετε πως ο Ελυάρ συνομιλεί; Συμβαίνει το ίδιο και για την ποιητική συλλογή – υπάρχει μια ελληνική αντίστοιχη;

Ασφαλώς με τον Οδυσσέα Ελύτη που ο ίδιος αναφέρει εξάλλου ότι ένα βιβλίο του Ελυάρ ήταν η λογοτεχνική του αφύπνιση. Πολλά τα σημεία της ταύτισης: Στο «Τετράδιο» η σύγκρουση της φύσης και της ανθρώπινης καταστροφής. Στη Στοκχόλμη ξεκινάει με την ελυαρντινή φράση «Ας μου επιτραπεί να μιλήσω περί φωτεινότητας και διαφάνειας».

Ο ύμνος του στον αέρα «Χρυσέ της ζωής αέρα». Το «Οξειδώθηκα μέσα στη νοτιά των ανθρώπων» απ’ το «Άξιον Εστί». «Μακρινή μητέρα» και το «Mère ignore». Η άποψή τους για ποσοτική αποτίμηση των αξιών. Η πίστη για αισθηματοποιημένη δύναμη και πνευματική οξύνοια που ζωντανεύει τον αγώνα του ανθρώπου. Οι κοινές απόψεις τους για την πρότερη γλώσσα ως «φλύαρο και ανιαρό ρυθμοκόπημα». Η κοινή τους φιλοσοφία «και πολλά μέλει να μάθεις αν το ασήμαντο εμβαθύνεις». Ο ελεύθερος συνειρμός και η πίστη πως η ποίηση συστέλλεται και διαστέλλεται στην κατώτερη βαθμίδα της αλφαβήτας και στην κορυφή της ανθρώπινης πυραμίδας. Ναι . Τα βιβλία τους συνομιλούν περισσότερο από πολύ μεταξύ τους. Δεν γνωρίζω κάποια αντίστοιχη ελληνική ποιητική συλλογή με εσωτερικούς πρωταγωνιστές ζώα. Ένα ποίημα μόνο του Κωνσταντίνου Καβάφη, από τη συλλογή τα κρυμμένα 75 ποιήματα «Σπίτι με κήπον», που απλώς υπάρχει μια έντονη ζωοαναφορά.

Θα ακούγατε τις μεταφράσεις σας σε τραγούδια; Αν ναι, ποιο πιστεύετε πως θα ήταν το μουσικό όργανο που θα κυριαρχούσε;

Αν ήταν τραγούδια για κάποια σκοπιμότητα, θα τα άκουγα με μεγάλη χαρά.

Στο «Ένα ζώο γελάει» και στο «ψάρι», φαντάζομαι το πιάνο του Στέφανου Κορκολή.

Στο «Άλογο» μάλλον το βιολί.

Στην «Αγελάδα» πιστεύω το φλάουτο.

Στο «Γουρούνι» μήπως το κόντρα μπάσο;

Στην «αράχνη» η άρπα νομίζω. Μπορεί μαζί και βιολοντσέλο, αν δεν υπερβάλλω.

Στην «κότα» ίσως το ξυλόφωνο.

Με την επιείκεια πως δεν έχω επαρκή γνωριμιά με όλα τα μουσικά όργανα.

Έχετε κάποιο ζώο εσείς; Αν ναι, τι σημαίνει και τι αποκαλύπτει για εσάς;

Τρεις γάτες με ταξικό ρατσισμό!!! Οι δύο απλά αλητάκια καταγωγής δρόμου.  Σαφέστατη η διαφορά τους από την τρίτη και όχι μόνο στην εξωτερική όψη. Δεν είναι ντυμένες για να προσποιηθούν κάτι άλλο, αφήνουν έναν αέρα αφελή και ανέμελο των κατοίκων της ελεύθερης φύσης. Η τρίτη Βιρμανίας, με αξιωματική διαφορά μπιχαβιορισμού από τις δύο πληβείες. Snob. Μου διεγείρει την εικόνα κυρίας με συνειδητή αντίληψη «nobilitas» στην ταυτότητα. Και θαυμαστά τα έργα σου, δημιουργέ Φύση!!! Μια μοναχική (αλίμονο!) χελώνα που βολτάρει ασταμάτητα, καθώς ασυντρόφευτη και συνεπώς αμίλητη. Αργά-αργά κουβαλάει πάνω της τη βαριά της κάλυψη. Προσπαθώ αναποτελεσματικά να τη συνταγέψω να μιλάει ίσως μόνη της, μια και δεν έχει διέξοδο στην ποίηση. Νιώθω σπάνια να μου αποκρίνεται πως φοβάται μη και ο ήχος της φωνής της γίνει πρόκληση και στόχος. Ποιος ξέρει τι να έχουν δει τα μάτια της, κάθε φορά που μετά από προσεκτική εκτίμηση κατάστασης, τολμάει να βγάλει το κεφάλι έξω...

Info: Το βιβλίο της Ν.Π. «Tα Ζώα και οι άνθρωποί τους/ Les Animaux et leurs Hommes» (εκδ. Tegos) παρουσιάζεται στις 30/4 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος, Σίνα 31, στις 19.30.

Ομιλητές θα είναι οι καθηγητές Λίνα Λυχναρά, Ελένη Τατσοπούλου, Μιχάλης Μιχαηλίδης, η σκηνοθέτρια και ηθοποιός Ρούλα Πατεράκη και ο δημοσιογράφος Νίκος Αλιάγας. Συντονίζει ο δημοσιογράφος Παύλος Η. Αγιαννίδης.