Όλιβερ Σακς: Ο σπουδαίος Βρετανός νευρολόγος μέσα από τα βιβλία του και τις περιπτώσεις των ασθενών του
Ο δρ Π. ήταν ένας διακεκριµένος µουσικός, επί πολλά χρόνια γνωστός ως τραγουδιστής και αργότερα ως καθηγητής στο τοπικό ωδείο. Εκεί, για πρώτη φορά, παρατηρήθηκαν ορισµένα παράξενα φαινόµενα στις σχέσεις του µε τους φοιτητές του. Μερικές φορές, όταν ένας φοιτητής παρουσιαζόταν µπροστά του, ο δρ Π. δεν κατάφερνε να τον αναγνωρίσει ή, για την ακρίβεια, δεν αναγνώριζε το πρόσωπό του. Από τη στιγµή όµως που του µιλούσε, τον αναγνώριζε από τη φωνή του. Τέτοια επεισόδια πολλαπλασιάζονταν προκαλώντας αµηχανία, σύγχυση, κάποιο φόβο και µερικές φορές γέλιο. Όχι µόνο ο δρ Π. αποτύγχανε όλο και συχνότερα να δει τα πρόσωπα, αλλά άρχισε να τα βλέπει εκεί που δεν υπήρχαν: καθώς περπατούσε κεφάτος στον δρόµο, χτυπούσε χαϊδευτικά τους πυροσβεστικούς κρουνούς και τα παρκόµετρα, νοµίζοντας πως ήταν κεφάλια παιδιών, ή υποκλινόταν µε αβρότητα σε έπιπλα, λίγο ενοχληµένος που δεν του το ανταπέδιδαν. Στην αρχή αυτά τα περίεργα λάθη φαίνονταν αστεία ακόµα και στον ίδιο το δρα Π. Είχε πάντοτε µια ιδιόρρυθµη αίσθηση χιούµορ και ήταν γνωστός για τα ευφυολογήµατά του. Οι µουσικές του δυνατότητες παρέµεναν το ίδιο εντυπωσιακές. Δεν αισθανόταν άρρωστος· στην πραγµατικότητα, ποτέ δεν αισθανόταν καλύτερα, και τα λάθη του ήταν τόσο παράλογα και τόσο εξεζητηµένα ώστε δύσκολα θα µπορούσαν να είναι σοβαρά ή να κρύβουν σοβαρή ασθένεια. Η ιδέα πως «κάτι δεν πήγαινε καλά» γεννήθηκε περίπου τρία χρόνια αργότερα, όταν διαγνώστηκε µε διαβήτη. Γνωρίζοντας πως ο διαβήτης προσβάλλει τα µάτια, ο δρ Π. συµβουλεύτηκε έναν οφθαλµίατρο που πήρε το ιστορικό του και εξέτασε προσεκτικά τα µάτια του. «Τα µάτια σας δεν έχουν τίποτα», κατέληξε ο γιατρός, «αλλά υπάρχει κάποιο πρόβληµα στις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου σας. Δεν χρειάζεστε τη δική µου βοήθεια· πρέπει να δείτε νευρολόγο.» Με αυτή την υπόδειξη ο δρ Π. πήγε στον Όλιβερ Σακς. Λίγα δευτερόλεπτα µετά τη συνάντησή τους είχε γίνει φανερό ότι δεν υπήρχε ίχνος άνοιας. Ο δρ Π. ήταν άνθρωπος µε µεγάλη καλλιέργεια και γοητεία, που µιλούσε όµορφα και αβίαστα, µε φαντασία και χιούµορ. Ο Σακς δεν µπορούσε να καταλάβει γιατί τον είχαν στείλει στην κλινική του. Κι όμως, κάτι αλλόκοτο συνέβαινε.
Η νευρολογία, µια µορφή τέχνης
Ο Βρετανός νευρολόγος και ιστορικός της επιστήµης Όλιβερ Σακς (1933-2015) πίστευε πως ο εγκέφαλος είναι «το πιο απίστευτο αντικείµενο στο σύµπαν». Τα βιβλία του όπου περιέγραφε περιπτώσεις ασθενών του ― µερικές από τις οποίες ήταν πολύ παράξενες ― ξεπερνούσαν το πεδίο της νευρολογίας και συνέδεαν την επιστήµη µε τις τέχνες. Ο Σακς έγινε γνωστός ως «δαφνοστεφής ποιητής της ιατρικής»: µίλησε µε συμπόνοια και χιούµορ για τις ψυχικές και νευρολογικές ασθένειες, µη εξαιρώντας τον εαυτό του από τους ασθενείς. Ήρωές του ήταν ο Φρόυντ και ο Ρώσος νευροψυχολόγος Αλεξάντερ Λούρια.
Ο Όλιβερ Σακς γεννήθηκε στο Λονδίνο. Και οι δυο γονείς του ήταν γιατροί· η µητέρα του ήταν η πρώτη γυναίκα χειρουργός στη Βρετανία. Ένας δάσκαλός του στην έκτη δηµοτικού έγραψε στον έλεγχό του: «Αυτό το παιδί θα πάει µπροστά, αν δεν το παρακάνει». Ο Σακς µάλλον το παράκανε: εκτός από τις σπουδές και τη δουλειά, το παράκανε µε τις αµφεταµίνες, µε τις µοτοσικλέτες και με την ταχύτητα. Σπούδασε ιατρική στην Οξφόρδη κι αφού εργάστηκε ως ειδικευόµενος σε λονδρέζικο νοσοκοµείο, συνέχισε τις σπουδές του στο Σαν Φρανσίσκο και στο Λος Άντζελες, αφήνοντας πίσω την οικογένειά του µε την οποία ήταν πολύ συνδεδεµένος ― ιδιαίτερα µε τον αδελφό του που έπασχε από σχιζοφρένεια. Το 1965 µετακόµισε στη Νέα Υόρκη και εργάστηκε σε νευρολογικά ιατρεία στο Μπρονξ, όπου ανέλαβε ασθενείς µε ληθαργική εγκεφαλίτιδα στους οποίους δοκίµασε το L-Dopa, ένα καινούργιο φάρµακο εκείνη την εποχή. Αργότερα, κατέγραψε την εμπειρία του στο βιβλίο «Ξυπνήµατα», που µετέφερε στον κινηµατογράφο η Πέννυ Μάρσαλ µε πρωταγωνιστές τους Ρόµπερτ ντε Νίρο και Ρόµπιν Γουίλλιαµς. Από τα αυτοβιογραφικά στοιχεία στα βιβλία του γίνεται φανερό ότι η σχέση του µε τους ασθενείς καθόριζε τη ζωή του: εκτός από τη σύνδεση της ιατρικής µε τη λογοτεχνική αφήγηση, οφείλουµε στον Σακς µια καινούργια αντίληψη γύρω από τη σχέση του γιατρού µε τους ασθενείς του.
Ο Όλιβερ Σακς και οι περιπτώσεις των ασθενών
Στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος που µπέρδεψε τη γυναίκα του για ένα καπέλο» (που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα) µελετά την εγκεφαλική λειτουργία µέσα από διαταραχές και συµπτώµατα που µερικές φορές συνδέονται µε εξαιρετικές ιδιότητες των ασθενών. Αφηγείται, λόγου χάρη, την ιστορία ενός ανθρώπου µε «οπτική αγνωσία»: ο δρ Π. δεν µπορεί να αναγνωρίσει οικεία πρόσωπα και αντικείµενα ― «µπερδεύει τη γυναίκα του µ’ ένα καπέλο». Ένας άλλος ασθενής, ο Τζίµι Γκ. πάσχει από δευτεροπαθή αµνησία: δεν θυµάται τίποτα από όσα του συνέβησαν µετά το τέλος του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου· δεν θυµάται ούτε τι του συνέβη πριν από ένα λεπτό. Πιστεύει ότι βρίσκεται ακόµα στο 1945, αν και έχουν περάσει από τότε πάνω από τριάντα χρόνια. Κι όµως, ο Τζίµι συµπεριφέρεται κανονικά καθώς προσπαθεί να βρει νόηµα και ικανοποίηση στη ζωή του: αν δείτε την ταινία «Memento» του Κρίστοφερ Νόλαν µε τον Γκάυ Πιρς (2000), θα πάρετε µια ιδέα για την περίπτωση του Τζίµι.
Στην ιστορία µε τίτλο «Η οµιλία του προέδρου» αφασιακοί και αγνωσιακοί ασθενείς (η αγνωσία είναι αδυναµία ανάγνωσης των διάφορων ερεθισµάτων που προσλαµβάνουν τα αισθητήρια όργανα λόγω βλάβης συγκεκριµένων περιοχών του φλοιού του εγκεφάλου: απτική, οπτική, λεκτική, ακουστική) ακούνε την οµιλία ενός προέδρου (το πορτρέτο του οποίου παραπέµπει στον Ρόναλντ Ρέιγκαν) και, χωρίς να καταλαβαίνουν λέξη απ’ όσα λέει, γελάνε. Τι τους φαίνεται αστείο; Ο Σακς ερµηνεύει το γέλιο ως αντίδραση στις εκφράσεις του προσώπου και στον τόνο της οµιλίας του προέδρου. Μια αγνωσιακή γυναίκα λέει στο τέλος ότι η οµιλία δεν ήταν «καλοειπωµένη». Στο διήγηµα «Η διαµελισµένη», µια ασθενής έχει χάσει την αίσθηση του σώµατός της· δεν αντιλαµβάνεται πού βρίσκεται το κεφάλι της κι αν συνδέεται µε τον λαιµό της, ούτε πού βρίσκονται τα χέρια της κι αν συνδέονται µε τους ώµους της. Στο «Ο άνθρωπος που έπεσε από το κρεβάτι» ένας φοιτητής ιατρικής πάσχει από «σωµατοπαραφρένεια»: πιστεύει ότι το πόδι του δεν είναι δικό του.
Ο Σακς περιγράφει περιπτώσεις ασθενών µε Πάρκινσον και αυτιστικούς µε ασυνήθιστες δυνατότητες στις µαθηµατικές πράξεις (θυµηθείτε τον «Άνθρωπο της βροχής» µε τον Ντάστιν Χόφµαν και το «Ακροβατώντας στη σιωπή» µε τον Τόµι Λι Τζόουνς). Στο «Βλέπω δεξιά» µια γυναίκα ξεχνάει οτιδήποτε υπάρχει στα αριστερά της ― ακόµα και το αριστερό µέρος του σώµατός της ― κι όταν ο Σακς τής το δείχνει χρησιµοποιώντας οθόνη βίντεο παθαίνει κρίση άγχους και τον παρακαλεί να σταµατήσει. Στο «Σκυλί κάτω από το δέρµα», ο 22χρονος Στίβεν Ντ., µετά από χρήση αµφεταµινών και κοκαΐνης, αποκτά όσφρηση σκυλιού: χρόνια αργότερα, ο Σακς αποκάλυψε ότι ο Στίβεν ήταν ο ίδιος. (Ο Σακς έπασχε επίσης από «προσωπαγνωσία» που τον εµπόδιζε να αναγνωρίζει το είδωλό του στον καθρέφτη.) Στον «Αυτιστικό καλλιτέχνη», ο Σακς δίνει το ρολόι του σε έναν νέο με νοητική υστέρηση κι εκείνος το ζωγραφίζει µε εκπληκτικές λεπτοµέρειες.
Η ιστορία του τίτλου έγινε όπερα σε λιµπρέτο του Κρίστοφερ Ρόλενς, ενώ ο Βρετανός σκηνοθέτης Πίτερ Μπρουκ διασκεύασε για τη σκηνή µερικές από τις ιστορίες του βιβλίου. Υπήρξαν µερικοί που κατηγόρησαν τον Σακς ότι εκµεταλλευόταν τους ασθενείς του όχι µόνο για τη καριέρα του ως νευρολόγου αλλά και για την καριέρα του ως συγγραφέα. Αλλά, καθώς τοποθετούσε τον εαυτό του ανάµεσα στους ασθενείς του, ο Όλιβερ Σακς έκανε κάτι επαναστατικό: κατήργησε τη διαχωριστική γραµµή του γιατρού από τον πάσχοντα ―εφόσον πάσχοντες είµαστε όλοι (αν και όχι την ίδια στιγµή)― και αµφισβήτησε την ιατρική εξουσία. Προπάντων, παρέµεινε ένας συγγραφέας που ενδιαφερόταν για τη θεραπεία του «πάσχοντος, βασανισµένου και αγωνιζόµενου ανθρώπινου όντος» και που συγχρόνως µπόρεσε να υλοποιήσει, χωρίς καν να το βάλει σκοπό, την ελπίδα του Γκαστόν Μπασλάρ, ο οποίος, επηρεασµένος από τη θεωρία της σχετικότητας, θέλησε να συνδυάσει την ποιητική πρόζα µε την επιστήµη.
Ο πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ) έκανε τον απολογισμό της φετινής διοργάνωσης και μίλησε για τα σχέδια για το μέλλον.
26°
