Θανάσης Λάμπρου: Η ποίηση ως συγκίνηση και συνείδηση

Στη συνείδησή μας και κατ᾽ επέκταση στις κοινωνικές μας συναναστροφές είναι δεδομένη η παρουσία της ποιήσεως ως συνδετικός ιστός υπαρξιακής ποιότητας. Ο συνοπτικός και περιεκτικός λόγος, σε συνδυασμό με τη μουσικότητα του στίχου ή της φράσεως, αναδεικνύει μια βαθύτερη σχέση με τα πράγματα και τους ανθρώπους. Ένα σπάραγμα από ποίημα αρκεί για να δημιουργήσει συγκίνηση μέσω των συναισθημάτων, τα οποία δίνουν αξία στις αισθήσεις, τα απαραίτητα αντιληπτικά μας εργαλεία. Όπως θα έλεγε ο σημαντικότερος φιλόσοφος της νεωτερικότητας, ο Καντ: Εννοήματα χωρίς περιεχόμενο είναι κενά, εμπειρίες χωρίς έννοιες είναι τυφλές. Οι αισθήσεις μας, χωρίς τη συγκρότησή τους σε έννοιες, αδυνατούν να μας δώσουν ένα συνεκτικό κόσμο γιατί δεν έχουν τρόπο από μόνες τους, δηλαδή χωρίς τη βοήθεια της συνειδήσεώς μας, να συνθέσουν την πραγματικότητα που μας περιβάλλει. Είναι σαν να είμαστε τυφλοί και ας έχουμε όραση. Από την άλλη, νοητικά κατασκευάσματα χωρίς το απαραίτητο περιεχόμενο από την εμπειρία και τις αισθήσεις είναι προφανώς κενά, άνευ ζωτικής χρησιμότητας. Είναι σαν να ζούμε σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, να μη βλέπουμε και να μην αισθανόμαστε.

Η ιδανικότερη μορφή που μπορεί να πάρει η γλώσσα εμφανίζεται στο λόγο και ιδιαιτέρως στην ποίηση. Διότι η ποίηση όχι μόνο περιγράφει και εικονοποιεί —κάτι που μπορούν να κάνουν διάφορα μέσα εκφράσεως αλλά κυρίως μέσω της παρομοιώσεως αρχικώς και της μεταφοράς τελικώς— αλλά φλερτάρει με το ανείπωτο και το ανέκφραστο. Στους σπουδαίους ποιητές οι λέξεις παλεύουν με τα όρια τους. Ποιος είναι όμως ο μεγάλος ποιητής; Ο Θανάσης Λάμπρου, μετά τα «Ποιήματα του Χαίλντερλιν», μεταφράζει και ερμηνεύει εκτενώς «Τα Ελεγεία του Ντουίνο» του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, του γερμανού λυρικού ποιητή που έζησε στις αρχές του 20ού αιώνος. Τα ερωτήματα που τίθενται είναι θεμελιώδη.

Γιατί έγινε διάσημος;
Διότι έγραψε σπουδαία βιβλία και υπήρξε ο πρώτος μοντέρνος ευρωπαίος ποιητής και πεζογράφος αρκετά χρόνια πριν από τον μοντερνισμό. Στο μοναδικό του πεζογράφημα «Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε», που κυκλοφόρησε το 1910, επινοεί την ελεύθερη συνειδησιακή ροή πολύ πριν αναπτυχθούν από τον Τζόυς ή τη Βιρτζίνια Γούλφ. Η φήμη του ωστόσο οφείλεται κυρίως στα σπουδαία ποιητικά βιβλία που έγραψε, όπως «Το βιβλίο των Ωρών», τα «Νέα ποιήματα» και κυρίως τα δύο τελευταία ποιητικά του έργα, τα «Σονέτα στον Ορφέα» και τα «Ελεγεία του Ντουίνο» που εκδόθηκαν το 1923. Πρόκειται για έργα τολμηρά στην εποχή τους, γιατί μιλούν ανοιχτά για θέματα όπως η χριστιανική πίστη ή η σεξουαλικότητα. Ο Ρίλκε είναι παραδοσιακός αλλά και ρηξικέλευθος, Ευρωπαίος αλλά και παγκόσμιος.

Ποιο είναι το κέντρο βάρους του έργου του;
Το κέντρο βάρους είναι οι δύο πόλοι, ο Έρως και ο Θάνατος. Η δυστυχία του σημερινού ανθρώπου, λέει ο Ρίλκε, πηγάζει από την ανωριμότητά του απέναντι σε αυτές τις δύο οριακές καταστάσεις, τον Έρωτα και το Θάνατο. Ζητά να φτάσει όχι στο έργο τέχνης, αλλά στο πράγμα τέχνης, όπως λέει. Δηλαδή το Ποίημα να μην είναι αποκύημα της καλλιτεχνικής φαντασίας, αλλά ένα ζωντανό, παλλόμενο πράγμα που θα μπορεί να βρει μια θέση και να σταθεί πλάι στα άλλα καθημερινά πράγματα. Η Ποίηση, η Τέχνη, είναι για τον Ρίλκε ο λόγος των πραγμάτων. Ο λόγος που αναβλύζει από τα πράγματα και μένει προσανατολισμένος στα πράγματα.

Πώς αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο των νεωτέρων χρόνων, που μόλις αναδύεται;
Τον αντιλαμβάνεται κατακερματισμένο, σε πλήρη σύγχυση και ταραχή. Ο Ρίλκε δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει πως ο άνθρωπος των νεωτέρων χρόνων φορά διαρκώς ένα προσωπείο που κρύβει το αληθινό του πρόσωπο. Το ζητούμενο για τον Ρίλκε είναι η επίπονη πορεία προς την αυτογνωσία και την αυτοπραγμάτωση. Ας μου επιτραπεί να σημειώσω ότι στη μετάφρασή μου των «Ελεγείων του Ντουίνο» έχω συμπεριλάβει δέκα άγνωστα, ως επί το πλείστον, κείμενά του, επιστολές και αυτοβιογραφικά κείμενα, που φωτίζουν αυτό το ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα. Επίσης στην ερμηνευτική σπουδή «Απογύμνωση» αναφέρομαι εκτενώς.

Πώς συνδέεται με τους συγχρόνους του και πώς τελικά επηρεάζει τη ζωή μας τώρα;
Ο Ρίλκε ευτύχησε να συναντήσει σπουδαίους ανθρώπους σε καίρια σταυροδρόμια της ζωής του. Μόλις 22 χρονών γνωρίζει κι ερωτεύεται σφόδρα τη Λού Σαλομέ, τη μοναδική γυναίκα που ερωτεύτηκε ο Νίτσε, η οποία τον έβγαλε από τον αδιέξοδο νεανικό συναισθηματισμό. Κοντά στον μεγάλο γλύπτη Ροντέν έμαθε την υπομονή και τη συγκέντρωση. Διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τους περισσότερους ομοτέχνους του, αλλά ήταν ένας ποιητής που διέλεγε τη μοναξιά η οποία όμως δεν σήμαινε μόνωση και απομόνωση, αλλά άνοιγμα στη Ζωή και στον Κόσμο. Ο ποιητής δεν μπορεί να επηρεάσει τίποτα. Εμείς καλούμαστε να κάνουμε το αποφασιστικό βήμα. Τα ποιήματα, τα έργα τέχνης είναι εδώ και μας περιμένουν. Είναι ανεπίκαιρα και ταυτοχρόνως απολύτως επίκαιρα, βουβά και την ίδια στιγμή λαλίστατα.

Γιατί είναι σημαντικό να τον διαβάσουμε;
Δεν νομίζω πως ένας ή μία που αγαπά την ποίηση μπορεί να προσπεράσει τον Ρίλκε. Έζησε και δημιούργησε πριν από εκατό και πλέον χρόνια αλλά η αγωνία του είναι και δική μας. Ο Ρίλκε θέτει ένα μεγάλο ερώτημα: Πώς ζούμε; Με τον τρόπο που ζούμε, είμαστε εδώ ή παραμένουμε εφ’ όρου ζωής εγκλωβισμένοι στη στενή φυλακή του εαυτού μας; Πώς θα έπρεπε να ζήσουμε για να αγαπήσουμε βαθιά ετούτη την υπέροχη γη; Αυτό είναι το ένα μεγάλο ερώτημα που διατρέχει και τα «Ελεγεία του Ντουίνο». Αναζητεί την αληθινή ζωή, αυτήν που χάνουμε στη φλυαρία και στην κοινοτοπία της καθημερινότητας. Πώς θα μπορέσουμε να δούμε, χωρίς φόβο και αγωνία, τη σκοτεινή πλευρά της ζωής, αυτήν που αποφεύγουμε να κοιτάξουμε ώστε μια μέρα να αντέξουμε τη σκληρότητά της και να κατανοήσουμε το ένα, μεγάλο μυστικό: Πως ζωή και θάνατος συναποτελούν τελικά μία ακέραιη ενότητα.

Θανάσης Λάμπρου – Βιογραφικό

Ο Θανάσης Λάμπρου είναι συγγραφέας και μεταφραστής, πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Διδάκτωρ Φιλοσοφίας (Ph.D.) της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Φράιμπουργκ (Freiburg i. Br.). Έγραψε τα ποιητικά βιβλία: Περισυλλογή (1992), Τρίπτυχο (1995), Ανεπιστρεπτί (Νεφέλη, 2000), Λαβύρινθος (Καστανιώτης, 2004), Μελέτη θανάτου ‒ Θρήνος (Gutenberg, 2012), Μονοπάτια (Περισπωμένη, 2017), την εκτενή πραγματεία Κάτω απ᾿ τον ανοιχτό ουρανό για τον Φάουστ τού Γκαίτε (Περισπωμένη, 2014) και το πεζογράφημα Φωτεινό κέντρο (Αρμός, 2019). Μετέφρασε κυρίως κλασικά κείμενα τής γερμανόφωνης γραμματείας (ποιήματα τού Άγγελου Σιλέσιου, τού Χαίλντερλιν, τού Γκέοργκ Τράκλ, την Αλληλογραφία Σίλλερ−Γκαίτε κ.ά.).