Τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο στον χώρο των κόμικς μετά την κυκλοφορία του δίτομου Maus, που ολοκληρώθηκε το 1991 και βραβεύθηκε με Πούλιτζερ το 1992. Δημιουργός του ο πρωτοπόρος κομίστας και σχεδιαστής Αρτ Σπίγκελμαν (Αrt Spiegelman), ιδρυτής του πειραματικού περιοδικού Raw (1980-1991) και συνεργάτης επί σειρά ετών με το New Yorker.
Στο Maus ο Σπίγκελμαν αφηγείται με εξαιρετικά πρωτότυπο τρόπο την αληθινή ιστορία του Πολωνοεβραίου πατέρα του, ενός επιζήσαντα του Ολοκαυτώματος που εγκαταστάθηκε στην Αμερική την δεκαετία του 1950. Με κυριότερο εύρημα την χρησιμοποίηση του ζωομορφισμού για την απόδοση των χαρακτήρων ανάλογα με την προέλευσή τους (Εβραίοι – ποντίκια, Γερµανοί – γάτες, Πολωνοί – γουρούνια, Αµερικανοί – σκυλιά, Γάλλοι – βατράχια), ο Σπίγκελμαν κατορθώνει με πολύ λιτά μέσα να αναπαραστήσει τόσο τις σύνθετες ψυχολογικές διεργασίες των χαρακτήρων του έργου όσο και τις επίσης προβληματικές σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσά τους.
Κυρίως όμως καταφέρνει να δημιουργήσει ένα κλίμα οικειότητας ανάμεσα στον ίδιο ως αφηγητή και τον αναγνώστη, με αποτέλεσμα τα όσα εξιστορούνται να βρίσκουν άμεσο αντίκτυπο αφήνοντας εξαιρετικά ισχυρές εντυπώσεις και συγκινήσεις στον αποδέκτη. Κατά σημεία μάλιστα (π.χ. όταν περιγράφεται η φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης και η κόλαση με την οποία ήρθαν αντιμέτωποι οι κρατούμενοι), η ένταση μιας και μόνο σελίδας μπορεί να είναι τόσο μεγάλη που να επιδρά τελικά στην συνείδηση του αναγνώστη περισσότερο από τόμους ολόκληρους ιστορικών αναλύσεων.
Διαβάζοντας το Maus δεν μπόρεσα να μην σκεφτώ το τρομακτικό έλλειμα ιστορικής γνώσης που χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας - φυσική απόρροια (ανάμεσα σε άλλους παράγοντες) της επίσημης διδακτέας ύλης σε γυμνάσια και λύκεια αλλά και του γενικότερου τρόπου προσέγγισης της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Πιστέυω πως αν ανάμεσα στα προτεινόμενα αναγνώσματα για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο συμπεριλαμβανόταν και το Maus ή άλλα ανάλογα έργα, ίσως να ενδυναμωνόταν σημαντικά η ιστορική γνώση και κριτική ματιά πολλών νέων σχετικά με την φύση, τις πρακτικές και τις συνέπειες του ναζισμού και της φασιστικής ιδεολογίας.
Το 1996 ένας άλλος Αμερικανός κομίστας, ο Τζέισον Λουτς (Jason Lutes), ξεκίνησε να δουλεύει πάνω σε μια σειρά με επίκεντρο την πόλη του Βερολίνου κατά την την περίοδο 1928-1933. Το εξαιρετικό αυτό έργο, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη (έχουν δημοσιευτεί οι πρώτοι δύο τόμοι της σειράς και εκρεμμεί ο τελευταίος), φέρει τον τίτλο Berlin και αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα συνδυασμού μυθοπλασίας και ιστορικής αφήγησης με την μορφή κόμικ.
Κεντρικό θεματικό άξονα αποτελεί η σχέση ανάμεσα στον Κουρτ, δημοσιογράφο και πολιτικό σχολιαστή, και την Μάρτε, που έρχεται στο Βερολίνο για να σπουδάσει τέχνη. Γύρω από τα δύο αυτά πρόσωπα, ξεδιπλώνεται σιγά-σιγά και μια ολόκληρη σειρά από πολλούς και ετερόκλητους χαρακτήρες, όλοι τους κομμάτια του εντυπωσιακού μωσαϊκού της βερολινέζικης κοινωνίας την εποχή της Δημοκρατίας της Βαιμάρης.
Είναι η εποχή όπου στο Βερολίνο κυκλοφορούν περισσότερες από 140 ημερίσιες πολιτικές εφημερίδες και οι τέχνες γνωρίζουν πρωτοφανή άνθιση, αλλά συγχρόνως και η επόχή όπου οι κοινωνικές εντάσεις εντείνονται χωρίς προηγούμενο, καθώς η ανεργία γιγαντώνεται (133.000 ήταν οι άνεργοι μόνο το 1928) ενώ πλούσιοι μεγαλοαστοί και επιχειρηματίες κυκλοφορούν επιδεικτικά με πολυτελή αμάξια και επιδίδονται σε κραιπάλες και ξέφρενες διασκεδάσεις.
Με το γύρισμα κάθε σελίδας να σηματοδοτεί παράλληλα και το πέρασμα του ιστορικού χρόνου, ο αναγνώστης βλέπει τους ήρωες και μαζί την πόλη να αλλάζουν πρόσωπα εν μέσω κοινωνικών εντάσεων, πολιτικών ανακατατάξεων και εντεινόμενης βίας.
Φτάνοντας στο κλείσιμο του δεύτερου τόμου, o οποίος ολοκληρώνεται με την εντυπωσιακή εκλογική νίκη των εθνικοσοσιαλιστών τον Σεπτέμβριο του 1930, μου ήταν αδύνατο να μην φέρω στο μυαλό μου τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις των τελευταίων ετών στην Ελλάδα.
Όπως επεσήμανε ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ σε πρόσφατη διάλεξή του στην Αθήνα: «Η Δεξιά που κινείται στο περιθώριο υπήρχε ανέκαθεν. Η εμφάνιση όμως μιας δύναμης παραστρατιωτικού χαρακτήρα, η οποία ασπάζεται μια ιδεολογία βιολογικού ρατσισμού και επανειλημμένα ενέχεται σε πράξεις αγριότητας και βίας, μας φέρνει κοντύτερα από ποτέ στην κατάσταση της δεκαετίας του ‘30.»
Στο τελευταίο σκίτσο του Berlin, ένα ερώτημα αιωρείται πάνω απο τον βερολινέζικο ουρανό: “What is the fate of the Weimar Republic?”
Και όμως, αδυνατώντας να το μεταφράσω επακριβώς, εγώ συνεχίζω να διαβάζω: «Ποια είναι η μοίρα της ελληνικής δημοκρατίας;»
• Art Spiegelman - The Complete Maus: A Survivor's Tale (Pantheon, 1996)
Ελληνική έκδοση:
• Μaus: Η Ιστορία κάποιου που επέζησε. Ι - Ο πατέρας μου αιμορραγεί ιστορία (Zoobus Publications, 2008)
15°
