Τα αγαπημένα βιβλία των λογοκριτών #6

Αν υπάρχει κάποιο βιβλίο που μπορεί να προκαλέσει συνοφρύωμα ή μορφασμό στους γύρω σου, στο μετρό ή στο λεωφορείο, τότε είναι αυτό. Όχι κάποιο Άρλεκιν, όχι η εγκυκλοπαίδεια του σεξ, αλλά «Ο Αγών μου» (Mein Kampf). Το ογκωδέστατο πόνημα του Αδόλφου Χίτλερ, που παραθέτει, όχι και τόσο συνοπτικά, την ιστορία της ζωής του, τη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας, και φυσικά τις βασικές αρχές του ναζισμού. Όπως είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω, ακόμα και σήμερα, το να βγάζεις έξω αυτό το βιβλίο, σε δημόσια θέα, προκαλεί ρίγη και ανησυχία.

Αδόλφος Χίτλερ (1889-1945)

«Ο Αγών μου» θεωρείται ένα από τα καταραμένα βιβλία του 20ου αιώνα – και ένα από τα λίγα που παραμένουν εξαιρετικά αμφιλεγόμενα ακόμα και σήμερα. Ο χρόνος δεν έχει ξεθωριάσει την κακοφημία του βιβλίου. Ίσως επειδή «Ο Αγών μου» είναι μία ενσάρκωση, μία υπενθύμιση ενός πολύ νωπού στη μνήμη κακού: της ναζιστικής Γερμανίας και των άρρηκτα συνδεδεμένων με αυτή αγριοτήτων του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Όπως αναφέρει και ο Κλεάνθης Γρίβας στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου (εκδ. Κάκτος), «Ο Αγών μου» είναι «η πρώτη στην ιστορία εκ των προτέρων δημοσιοποίηση του σχεδίου ενός εφιαλτικού μαζικού εγκλήματος εκ προμελέτης».

Το πιο γνωστό εξώφυλλο του βιβλίου, κοινό σε πολλές εκδόσεις

Είναι το βιβλίο που ο ίδιος ο Μπενίτο Μουσολίνι απέτυχε να ολοκληρώσει, βρίσκοντάς το ανυπόφορα φλύαρο, επαναλαμβανόμενο και απλοϊκό. Ο γράφων θα συμφωνήσει, προσθέτοντας ότι είναι πρακτικά αδύνατον να το ολοκληρώσει κάποιος, εκτός αν 1) είναι φαν του Χίτλερ ή 2) κάνει έρευνα.

Και όμως, σήμερα, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πως αυτό το μάλλον δυσάρεστο και συνάμα δύσκολο για τον μέσο αναγνώστη βιβλίο ήταν το μεγαλύτερο μπεστ σέλερ της εποχής του στη Γερμανία. Όταν πρωτοεκδόθηκε δηλαδή, το 1925 – σε μία εποχή που η Γερμανία ήταν ένα καζάνι που έβραζε, σε μία περίοδο μετάβασης, στον προθάλαμο της ναζιστικής φάσης της.

Ο στυλοβάτης του ναζισμού

Ο «Αγών μου» ήταν προορισμένο να γίνει θρύλος: ο τόπος γέννησης του πρώτου χειρόγραφου ήταν ένα κελί.

Βρισκόμαστε στα τέλη του 1923. Η απόπειρα πραξικοπήματος του Χίτλερ και των συνεργατών του κατά της Βαυαρικής Κυβέρνησης στο Μόναχο έχει στεφεί με αποτυχία – ένα πραξικόπημα που ο Χίτλερ είχε οραματιστεί ως το πρώτο βήμα προς μία βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης του Βερολίνου. Η δίκη του Χίτλερ ξεκινά τον Φεβρουάριο του 1924. Και ο  Χίτλερ καταδικάζεται σε πενταετή φυλάκιση - ποινή ιδιαίτερα επιεικής.

Ο Αδόλφος χρησιμοποιεί τον χρόνο στη φυλακή του εποικοδομητικά. Αποφασισμένος να γράψει ένα magnum opus που θα αποτελέσει ταυτόχρονα αυτοβιογραφία του και αποκρυστάλλωση της ιδεολογίας του, ξεκινά τη συγγραφή του «Ο Αγών μου», με την πολύτιμη αρωγή του γραμματέα του, του Ρούντολφ Ες.

Ο Χίτλερ δεν πρόκειται να εκτίσει ολόκληρη την ποινή - ήδη τον Δεκέμβριο  του 1924, πέρα από κάθε προσδοκία, αποφυλακίζεται. Και την επόμενη χρονιά, κυκλοφορεί στη γερμανική αγορά ο πρώτος τόμος του «Ο Αγών μου» (με έμφαση στα αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα), ακολουθούμενος από τον δεύτερο τόμο (με έμφαση στην ιδεολογία του) το 1926.

Πρώτη έκδοση του πρώτου τόμου (1925)

«Ο Αγών μου» είχε γραφτεί με διπλή πρόθεση: να αποτελέσει το ιδεολογικό μανιφέστο του εθνικοσοσιαλισμού, απευθυνόμενο κυρίως στους θιασώτες της εν λόγω ιδεολογίας, και δευτερευόντως, να αποφέρει κάποια έσοδα στον Χίτλερ προκειμένου ο τελευταίος να αποσβέσει τα έξοδα από τη δίκη. Ωστόσο, μέσα στα επόμενα χρόνια, καθώς η ίδια η ιδεολογία άρχισε να διαδίδεται με γοργούς ρυθμούς, ομοίως η δημοτικότητα του βιβλίου άρχισε να αυξάνεται. Μέχρι το 1933, ο «Αγών» είχε πουλήσει περί τα 250.000 αντίτυπα, χαρίζοντας στον Χίτλερ τεράστια κέρδη από τα δικαιώματα του βιβλίου, αλλά και υπέρογκες οφειλές προς την εφορία, οφειλές που άρθηκαν μετά την άνοδό του στην εξουσία το 1933. Την ίδια εκείνη χρονιά, το βιβλίο έγινε διάσημο και εκτός Γερμανίας, όταν κυκλοφόρησε σε αγγλική μετάφραση (με περικοπές).

Μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου, το 1945, είχαν πουληθεί γύρω στα 10 εκατομμύρια αντίτυπα. Αλλά το μπεστ σέλερ αυτό διανέμετο ακόμη και δωρεάν σε ειδικές περιπτώσεις. Επί Χίτλερ μάλιστα, κυκλοφόρησε σε διάφορες ειδικές εκδόσεις: «γαμήλια» έκδοση που δινόταν δωρεάν σε νεόνυμφους, τιμής ένεκεν έκδοση τσέπης για όσους έφευγαν για το μέτωπο, αλλά και σε εορταστική έκδοση το 1939 για τα πεντηκοστά γενέθλια του Αδόλφου. Αργότερα, ο Χίτλερ «δούλεψε» και ένα εξίσου ογκώδες σίκουελ του «Αγών», το οποίο δεν εκδόθηκε παρά μετά τον θάνατό του, γνωστό συνήθως ως «Δεύτερο Βιβλίο».

Ειδική έκδοση του 1938 για νεόνυμφους

Δείτε τη διαδικασία βιβλιοδεσίας της επετειακής έκδοσης του "Ο Αγών μου" (από 9:57-12:25). Από το ντοκιμαντέρ του Μιχαήλ Ρομ, "Ο Αληθινός Φασισμός" (1965)

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τον θάνατο του Χίτλερ και την πτώση του Τρίτου Ράιχ, μεταξύ πολλών άλλων, ένα ερώτημα πλανιόταν: ποια θα είναι η τύχη του «Ο Αγών μου»; Χωρίς αμφιβολία, ήταν ήδη τότε το πιο μισητό βιβλίο εκείνη τη στιγμή στη Δύση. Έπρεπε όμως να απαγορευθεί;

Το πόνημα του Χίτλερ έχει περάσει πολλά σκαμπαναβάσματα μετά τον θάνατό του, καβάλα στο rollercoaster της λογοκρισίας και της κρατικής παρέμβασης. Στη γενέτειρά του, τη Γερμανία, έφτασε να απαγορευθεί προσωρινά τη δεκαετία του ’70 – μία απαγόρευση που αργότερα περιορίστηκε μόνον στην ανατύπωση του βιβλίου, αφού επιτρέπεται κανονικά η κατοχή και η αγορά παλαιότερων εκδόσεων. Ειδικότερα, η κυβέρνηση του κρατιδίου της Βαυαρίας, που έχει στα χέρια της το copyright, έχει απαγορεύσει κάθε ανατύπωση του βιβλίου στη Γερμανία. Ωστόσο, το 2015, με την πάροδο εβδομήντα χρόνων από τον θάνατο του Χίτλερ, τα πνευματικά δικαιώματα λήγουν και ο «Αγών» θα πάρει τον δρόμο του public domain.΄Ητοι, όποιος θέλει, όποτε θέλει, θα μπορεί να τυπώσει, με τα δικά του σχόλια, την έκδοση. Οι ναζιστικές οργανώσεις στη Γερμανία ήδη ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν δικές τους εκδόσεις στην αγορά.

Ο Ντόναλντ Ντακ διαβάζει το "Ο Αγών μου" στο φιλμάκι μικρού μήκους Der Fuehrer's Face (1942), προπαγανδιστική ταινία της Disney κατά του ναζισμού

Την ίδια στιγμή, ο «Αγών» εξακολουθεί να εμφανίζεται, με καθυστέρηση αρκετών χρόνων, στην αγορά άλλων χωρών – και, πιστός στη φήμη του, σπέρνει ταραχή και συζητήσεις όπου περνάει. Στην Ινδία και την Τουρκία, για παράδειγμα, χώρες λιγότερο εξοικειωμένες με τη δυτική πολιτική ιστορία, ο «Αγών» έχει γίνει μπεστ σέλερ – στην όμορο χώρα πούλησε 100.000 αντίτυπα μέσα στους δύο πρώτους μήνες κυκλοφορίας του, το 2005. Στην άλλη γειτονική μας χώρα, την Αλβανία, ο «Αγών» εκδόθηκε για πρώτη φορά μόλις τον Μάρτιο του 2012 και, εύλογα, δεν έλειψαν οι αντιδράσεις εκεί. Όπως και στην Τουρκία, έτσι και στην Αλβανία φοβούνται πως το βιβλίο θα αποτελέσει το Ευάγγελιο πάσης φύσεως ακροδεξιών, ρατσιστικών και εθνικιστικών στοιχείων. Η Ένωση Εβραίων της Αλβανίας ζήτησε την απαγόρευση του βιβλίου. Οι αλβανικές αρχές, με τη σειρά τους, ζήτησαν να αποσυρθεί η έκδοση, επειδή, κατά τα λεγόμενά τους, παραβιάζει τα copyrights. Η εκδίκαση της υπόθεσης βρίσκεται σε εξέλιξη αυτή τη στιγμή.

Στην Αυστρία, επιτρέπεται η κατοχή και αγορά, αλλά όχι η χρήση του βιβλίου για προώθηση της ναζιστικής ιδεολογίας. Στην Ολλανδία, πάλι, η πώληση είναι παράνομη. Στην Κίνα, θα το βρεις μόνο σε επιλεγμένες βιβλιοθήκες για έρευνα – πουθενά αλλού. Και στη Ρωσία, από το 2010 και μετά, έχει απαγορευθεί τελείως, με την αιτιολογία ότι υποκινεί εξτρεμιστικές συμπεριφορές.

Νεαρή Τσέχα διαβάζει το "Ο Αγών μου" σε βιβλιοπωλείο της Πράγας (2007)

Σε άλλες χώρες, όπως και στη δική μας, το βιβλίο τυπώνεται και ανατυπώνεται κατά βούληση, χωρίς περιορισμούς. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως δεν υπάρχουν απόπειρες εκ μέρους της Γερμανίας να σταματήσουν οι νέες εκδόσεις. Για παράδειγμα, το 1992 ζητήθηκε από τη Σουηδία κάτι ανάλογο, αλλά οι σουηδικές αρχές αρνήθηκαν.

Στα ελληνικά, το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος και Αθηνά. Αν και είναι εξίσου εύκολο να εντοπίσει κανείς το κείμενο και να το διαβάσει στο Ίντερνετ.

Για όσους βαριούνται να διαβάσουν το πρωτότυπο, "Ο Αγών μου" έγινε και manga στην Ιαπωνία το 2009...

... και αργότερα μεταφράστηκε στα αγγλικά