Η Sophie Basch (Σοφί Μπας) σ’ ένα απίστευτο βιβλίο εμβριθούς έρευνας και ευαισθησίας («Le Mirage Grec», εκδόσεις Χατιέ Κάουφμαν του 1995) εφευρίσκει μια λέξη: Φιλομισελληνισμός. Οι φιλομισέλληνες είναι Γάλλοι, και όχι μόνο, απογοητευμένοι για τους νέους Έλληνες που βοήθησαν να ελευθερωθούν, κι έχουν τώρα μια αμφιλεγόμενη στάση και αισθήματα αντιφατικά για τη νέα Ελλάδα. Δεν ήταν αυτό που ήλπιζαν, ίσως με λίμνες, πράσινες πλαγιές με κύκνους φαύνους νύμφες, μια Αρκαδία Ειδυλλιακή, με ξανθούς ήρωες Αχιλλείς να περιφέρονται αρπάζοντας βοσκοπούλες, και να μονομαχούν για μια Ωραία Ελένη. H Sophie Basch, που μεγάλωσε στην Ελλάδα με Βέλγο αρχαιολόγο πατέρα, δεν αφήνει το φιλελληνισμό της να πέσει στις κοινοτυπίες, βλέποντας με πράγματι πολύ ξεκάθαρο μάτι και χιούμορ το παράλογο και παράδοξο φαινόμενο της ύπαρξής μας ανάμεσα στο διάβολο και τη βαθιά γαλάζια θάλασσα.
Τι βρήκαν λοιπόν οι φιλέλληνες αντ’ αυτών; Μια στείρα γη με αγροίκους αγωνιστές που έριζαν μεταξύ τους, μεγαλοκτηματίες κοτζαμπάσηδες, και μια δράκα ευρωπαΐζοντες Φαναριώτες με απαιτήσεις βυζαντινών αρχόντων, και όλα αυτά σ’ ένα παρασκήνιο απίστευτης φτώχειας, πείνας, και χάους απ’ τις πληγές του αγώνα. Τι να σκεφτεί ο φιλέλληνας με κλασική παιδεία; Και αρχίζει η λοιδορία, για την παρωδία μιας χώρας που δεν είναι ούτε Ανατολή ούτε Δύση ούτε βέβαια αρχαία Ελλάδα. Αλλά τότε τι είναι; Ένα σοβαρό λάθος των ρομαντικών ποιητών; Των Ουγκό, Σέλεϊ, Βύρωνα, Σατομπριάν, διανοητών και καλλιτεχνών που υποστήριξαν την υπόθεση να ελευθερωθούν οι Έλληνες που στέναζαν κάτω από Οθωμανική εξουσία για 450 χρόνια και βάλε. Αλλά τελικά ποιοι «Έλληνες» είναι αυτοί; Το εν τρίτον Αλβανοί ελληνοποιημένοι, Βλάχοι, λατινόφωνοι, Σλάβοι, ναι μεν χριστιανοί, αλλά πού ανήκουν;
Στα Βαλκάνια προφανώς, μια περιοχή άλλοτε κάτω απ’ τους Βυζαντινούς και πιο πρόσφατα απ’ τους Τούρκους, οπισθοδρομική, που δεν αναπτύχθηκε όπως η υπόλοιπη Ευρώπη μετά τον Μεσαίωνα, που έχασε την Αναγέννηση έστω και αν την προκάλεσε το 15ο αιώνα, με την έξοδο των Βυζαντινών λογίων που έφεραν χειρόγραφα, και τη γλώσσα σε μια ανελλήνιστη Δύση. Όμως μετά την αποκάλυψη του κλασικού ελληνισμού, τώρα ανήκει πλέον σ’ αυτούς, δικαιωματικά ως οι μόνοι άξιοι κληρονόμοι των Αρχαίων Ελλήνων, του πνεύματός τους και των γραμμάτων τους.
Και επεκράτησε η ιδέα ότι αυτοί οι «Έλληνες» λίγη σχέση έχουν με τους Αρχαίους. Αν εξαιρέσουμε τη γλώσσα, ένα κατ’ αυτούς πάντα μισοβάρβαρο ιδίωμα. Οι Ευρωπαίοι γενικά αφότου ανακάλυψαν τα κλασικά ελληνικά γράμματα, θαμπώθηκαν από τη λάμψη τους και δημιουργήθηκε ένας έρωτας ανάμεσά τους που απέκλειε έναν τρίτο. Η μελέτη και παρουσίαση του ελληνικού πολιτισμού τούς ανήκε πλέον αποκλειστικά. Οι επιβιώσαντες ομιλητές αυτής της γλώσσας, οι νέοι Έλληνες, θόλωναν γι’ αυτούς την καθαρότητα της αρχαίας γλώσσας και ως εκ τούτου και του πνεύματος. Ήταν τα ανεπιθύμητα φαντάσματα της ιστορίας. Έτσι αρνήθηκαν σ’ αυτό το έθνος κάθε δικαίωμα εξέλιξης όπως αυτοί εξελίχθηκαν απ’ τον Μεσαίωνα.
Τη στάση αυτή θα τη συναντούσαν πολλοί κοσμοπολίτες Έλληνες, και μεταξύ αυτών συγγραφείς και ποιητές κυρίως, άνθρωποι των γραμμάτων. Γενικά οι νέοι Έλληνες ζούσαν σε μια άρνηση ή άγνοια αυτής της εξέλιξης του φιλελληνισμού του 1821. Το μικρό κράτος έγινε όργανο της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων που έριζαν μεταξύ τους. Όμως ο πρώτος Έλληνας ποιητής που περιέγραψε με μεγάλη αυτοσυνείδηση αυτή την κατάσταση είναι ο Γιώργος Σεφέρης. Η ευαισθησία του, συνδυασμένη με οξυδέρκεια, συμπύκνωσε σ’ ένα ποίημα πολύ προσωπικά τη διάγνωση αυτής της κατάστασης, που την απέδωσε με μια θρηνητική λιτότητα σ’ έναν τόνο εφιαλτικού ονείρου με ενδιάμεσες εκλάμψεις. Ο Σεφέρης αισθάνθηκε με όλη την καλλιέργειά του ότι οι νέοι Έλληνες δεν είχαν περισσότερη πραγματικότητα για τους Ευρωπαίους από τα αρχαία αγάλματα. Στο ποίημα αυτό, το «Μυθιστόρημα», δίνει μια εξωτερική ματιά σε όλα αυτά τα διλήμματα, δοκιμάζοντας ταυτόχρονα να διαχωριστεί απ’ αυτή, ονομάζοντας τις καταστάσεις αυτές ανεξάρτητες από τον ίδιον, όπως πρόσωπα μυθιστορήματος. Αυτή η ανάμειξη στο ποίημα σύγχρονων προσώπων με τους μύθους και την ιστορία είναι σαν να βλέπουμε σ’ έναν πολύ διαυγή καθρέφτη ένα αίνιγμα. Το ποίημα με εκπληκτική ενάργεια περιγράφει την οδυνηρή αυτή απουσία αληθινής ζωής που μας καταδιώκει. Η γραφή του δεν είναι μόνο προϊόν εγχώριας τεχνοτροπίας αλλά υπαγορεύεται από ένα μοντερνισμό, του είδους του Τ.Σ. Έλιοτ και του Έζρα Πάουντ, που κατατάσσουν πιο γενικά τη σημερινή πραγματικότητα ως απούσα, επικαλώντας τα φαντάσματα της ιστορίας ανάμεικτα με τις ανυπόστατες παρουσίες των σημερινών ανθρώπων που παρασύρονται τυφλά από το μοιραίο ρεύμα των γεγονότων.
Απ’ τις πολλές διαφορετικές φάσεις και κατακτήσεις, η πολιτιστική εξέλιξη των ελληνόγλωσσων πληθυσμών αναπτύχθηκε ανώμαλα, χωρίς τη συνεκτικότητα των άλλων ευρωπαϊκών εθνών. Η ανωμαλία αυτή καθρεφτίζεται τόσο στα γράμματα και στις τέχνες όσο και στο χαρακτήρα των νέων Ελλήνων. Τα πολυπληθή αυτά στοιχεία αποτελούν έναν πλούτο αφάνταστο παρελθόντος, συχνά αντιφατικό, που προσπαθεί να βγει στη σύγχρονη εποχή από ένα στενό λαιμό όπου όλα στριμώχνονται. Από τους ποιητές μας του 19ου αυτός που προσπάθησε να τα εκφράσει όλα είναι ο Παλαμάς και στη συνέχεια ο Σικελιανός, πιο επιλεκτικά, πολύ συγγενικοί και οι δυο, ενώ ο προκάτοχός τους, ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, είχε αφαιρέσει συνειδητά το αρχαίο κομμάτι και το Βυζάντιο, ενώ τα γνώριζε καλά, στηρίζοντας ίσως το έργο του αποκλειστικά στη δημοτική προφορική παράδοση. Αυτός ο τρόπος πρόσληψης άλλαξε με το μοντερνισμό ριζικά. Και πρώτα πρώτα αναγνωρίστηκε η πολιτιστική στένωση, οπότε άρχισαν να χρησιμοποιούνται όλα αυτά τα προηγούμενα στοιχεία με το σταγονόμετρο που δημιούργησε με μια πλάγια αναφορά, ένα πολύ ιδιαίτερο στιλ, μια νέα γραφή. Πρόδρομος πιθανόν να υπήρξε ο Διονύσιος Σολωμός, με το τεμαχισμένο έργο του. Και ο Καβάφης, με τη μικροσκοπική αναφορά σε επεισόδια της ιστορίας του παρελθόντος, κάτι σαν τις «Χίλιες και μια Νύχτες» του ελληνισμού, αναγνωρίζοντας κι αυτός τη στένωση του παρόντος με τον τρόπο του. Κι έτσι σηματοδότησαν τα όρια της σημερινής παράδοξης υπόστασής μας.
14°
