Omega minor: Πολιτική & ιστορία

ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΙΣΤΟΡΙΑ

Βιβλίο-γροθιά
Το έχουν χαρακτηρίσει «λογοτεχνική βόμβα», και είναι. Σε 830 σελίδες παρελαύνουν τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα (ναζισμός, Ολοκαύτωμα, πυρηνική απειλή, πτώση κομμουνισμού…) μέσα από τις ιστορίες διαφορετικών ηρώων. Αναζητώντας την απάντηση για το μέλλον του κόσμου και τη φύση των ανθρώπων, ο συγγραφέας, μεταξύ άλλων, χρησιμοποιεί από μαθηματικές και φυσικές εξισώσεις μέχρι αστρονομικές, θεολογικές και ψυχαναλυτικές θεωρίες, ιστορίες από τη μυθολογία, πορνογραφικές περιγραφές... Το “Omega minor” ​του Πάουλ Βεράχεν (εκδ. Πόλις) είναι ένα επικό μεταμοντέρνο μυθιστόρημα για απαιτητικούς αναγνώστες και η μετάφρασή του ένας άθλος.  

Η μεταφράστρια Ινώ Βαν Ντάικ Μπαλτά μιλάει για το Omega minor του Πάουλ Βεράχεν

Τι σας δυσκόλεψε περισσότερο στη μετάφρασή του;
Η ιδιόμορφη γλώσσα του συγγραφέα, κυρίως στα «παραληρηματικά» αποσπάσματα, όπου χρησιμοποιεί μια μπαρόκ γλώσσα με πολλές παρηχήσεις. Προσπάθησα όσο μπορούσα να διατηρήσω το ύφος αυτό.

Υπάρχει φλαμανδική λέξη που δεν έχει αντίστοιχή της στα ελληνικά;
Σε κάθε γλώσσα υπάρχουν λέξεις που δεν έχουν το ακριβές αντίστοιχό τους σε άλλες γλώσσες, όπως το ελληνικό «φιλότιμο» π.χ. Μια τυπική ολλανδική λέξη είναι το “gezellig”, που αντιστοιχεί περίπου στο “cosy” στα αγγλικά. Παρεμπιπτόντως, είναι λάθος να μιλάμε για «φλαμανδικά». Τα φλαμανδικά είναι μία διάλεκτος των ολλανδικών μεν, αλλά οι επίσημες γλώσσες στο Βέλγιο είναι τα ολλανδικά και τα γαλλικά. Συχνά δε οι Βέλγοι κατέχουν την ολλανδική καλύτερα από τους ίδιους τους Ολλανδούς! Άρα, το συγκεκριμένο βιβλίο γράφτηκε στα ολλανδικά.

Νιώσατε πως μεταφράζατε ένα σπουδαίο βιβλίο;
Θεωρώ ότι το βιβλίο αυτό είναι από τα σπουδαιότερα (και δυσκολότερα) βιβλία που έχω μεταφράσει, μαζί ίσως με το εξίσου ογκώδες βιβλίο «Η ανακάλυψη του ουρανού» του Ολλανδού συγγραφέα Χάρι Μούλις. Με το μυθιστόρημά του ο Βεράχεν καλύπτει την ιστορία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα με συναρπαστικό τρόπο, που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.  Η ανατροπή που γίνεται σχετικά με έναν από τους ήρωες του βιβλίου, τον Γιόζεφ ντε Χέιρ, είναι αριστουργηματική. Προσωπικά το βιβλίο με άφησε με μια γλυκόπικρη γεύση.

Το «Ωμέγα» στον τίτλο έχει να κάνει τόσο με την τοποθεσία παρασκευής της ατομικής βόμβας, αλλά είναι και μαθηματική παράμετρος. Ο συνδυασμός του με το “minor”;
Το «μικρό ωμέγα», δηλαδή το «ω», είναι όντως μια μαθηματική παράμετρος, η οποία χρησιμοποιείται από τους κοσμολόγους για να υπολογίζουν την εξέλιξη και το μέλλον του σύμπαντος. Η μεταβλητή αυτή ισούται με το λόγο της βαρυτικής ενέργειας προς την κινητική ενέργεια. Αν ω = 1, τότε το σύμπαν είναι επίπεδο και θα διαστέλλεται επ’ άπειρον. Η τελευταία πρόταση του βιβλίου, άλλωστε, σε αυτό αναφέρεται: Ο κόσμος δεν θα τελειώσει ποτέ (ή κάτι ανάλογο – δεν έχω μπροστά μου την ελληνική μετάφραση αυτή τη στιγμή και κάνω ελεύθερη μεταφορά του ολλανδικού κειμένου!).  Ο πρωτότυπος τίτλος, που ίσως είναι λίγο αινιγματικός για τον Έλληνα αναγνώστη, διατηρήθηκε και στην ελληνική μετάφραση κατόπιν ρητής επιθυμίας του ίδιου του συγγραφέα.

Υπάρχει μια διαρκής σύγκρουση μεταξύ του Μεγάλου (ιστορικά γεγονότα, μεγάλες ιδέες κ.λπ.) και του Μικρού (καθημερινότητα, σεξουαλική ανάγκη κ.λπ.). Ο συγγραφέας δείχνει να πιστεύει στην αξία του Μικρού…
Πάντα δεν υπάρχει αυτή η σύγκρουση μεταξύ του Μεγάλου και του Μικρού; Αλλά το Μικρό είναι το σωσίβιο του ανθρώπου. Πώς αλλιώς θα επιβιώσει; Τα μεγάλα γεγονότα έχουν μεγέθη που ξεπερνούν τον άνθρωπο. Συνήθως είναι έρμαιο αυτών των γεγονότων, είτε πρόκειται για πόλεμο, για εξέγερση, για σεισμό, για πυρηνική καταστροφή (για να αναφερθώ σε πρόσφατα γεγονότα στην Ιαπωνία και στη Λιβύη και τη Μέση Ανατολή). Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να αισθάνεται ότι έχει κάποιο έλεγχο πάνω στη ζωή του κι αυτόν μπορεί να τον ασκήσει μόνο στο βαθμό και στους τομείς που αυτά τα μεγάλα γεγονότα τον αγγίζουν προσωπικά – κι αυτό μπορεί να γίνει με ποικίλους τρόπους. Σε νεαρή ηλικία ο Γιόζεφ ντε Χέιρ βρίσκεται –μάλλον κατά λάθος– σε μια αντιστασιακή οργάνωση.  Μετά τον πόλεμο συνεχίζει το έργο του στην ανατολική Γερμανία ως μάγος. Ο Ούγκο χαράζει τα αυτοκίνητα των πλουσίων με ένα αιχμηρό αντικείμενο κι από εκεί προχωράει σε πιο οργανωμένη βία – αυτός είναι ο δικός του τρόπος αντίστασης. Ο Γκόλντφαρμπ συμμετέχει στην κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, αλλά γι’ αυτόν αυτό που έχει πραγματική σημασία είναι ο έρωτάς του για την Άννα.

Ο συγγραφέα αντιμετωπίζει τη σχέση παρελθόντος, παρόντος, μέλλοντος ως γραμμή ή ως κύκλο;
Έχοντας ως αφετηρία τον τίτλο του βιβλίου, ο οποίος παραπέμπει σε ένα ανοιχτό σύμπαν το οποίο θα συνεχίσει επ’ άπειρον να διαστέλλεται, η προφανής απάντηση είναι ότι ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το χρόνο γραμμικά, κι όχι κυκλικά. Από τα λάθη μας μαθαίνουμε, υποτίθεται. Κατά πόσο αυτό είναι αλήθεια είναι άλλο θέμα, φυσικά. Και ο ίδιος ο συγγραφέας αναιρεί αυτό το αξίωμα στο βιβλίο του, βάζοντας λ.χ. τον Γκόλντφαρμπ, αυτόν που συνεργάστηκε στην κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας, να κατασκευάσει μια πυρηνική βόμβα που θα καταστρέψει το Βερολίνο, υπηρετώντας μια πεπερασμένη ιδέα και ένα πεπερασμένο ιδεώδες της νεκρής αγαπημένης του Άννας. Αλλά, γυρίζοντας πάλι στην αφετηρία μας –ενός ανοιχτού σύμπαντος που θα διαστέλλεται διαρκώς, όπου οι γαλαξίες θα απομακρύνονται επ’ άπειρον μεταξύ τους, ενός όλο και πιο παγωμένου σύμπαντος–, τελικά μένει κανείς με την αίσθηση ότι κάπως έτσι μετεωρίζονται και οι ήρωες του Βεράχεν. Παγωμένοι στο χρόνο, ο καθένας στο δικό κόσμο, κουβαλώντας μέσα του την καταστροφή, όπως ο καρκίνος που κατατρώγει το σώμα του Πάουλ και της Νέμπουλα. Ναι, ο κόσμος δεν θα τελειώσει ποτέ, εμείς όμως;

Έχω την αίσθηση πως η θέση του συγγραφέα απέναντι στη Γερμανία (ακόμα και τη σημερινή) είναι πολύ επικριτική. Προσωπική άποψη ή απηχεί και μια μερίδα της βελγικής κοινωνίας;
Πιστεύω ότι η βελγική κοινωνία έχει την ίδια άποψη για όσα συνέβησαν στο 2ο παγκόσμιο πόλεμο με την ολλανδική κοινωνία. Και οι δύο χώρες υπέφεραν, όπως άλλωστε και η Ελλάδα, από τη γερμανική κατοχή. Από την Ολλανδία απελάθηκαν και σκοτώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης περίπου 100.000 Εβραίοι. Ο συγγραφέας θίγει, ωστόσο, και το αίσθημα ενοχής που διακατέχει την ίδια τη γερμανική κοινωνία για τις βαρβαρότητες που διαπράχθηκαν τότε. Δεν στέκει απλά απ’ έξω για να κρίνει, αλλά μέσω του ήρωά του Γιόζεφ ντε Χέιρ μπαίνει και στο πετσί του γερμανικού λαού. 

Ο Θεός γράφεται πάντοτε θ*εός. Έχω την εντύπωση πως έχει να κάνει με αυτό που λέει σε κάποιο σημείο «πως οι Εβραίοι δεν χρησιμοποιούν επί ματαίω το όνομά Του».
Ακριβώς αυτός είναι ο λόγος. Οι Εβραίοι δεν επιτρέπεται να γράψουν ολογράφως το όνομα του Θεού, χρησιμοποιώντας συνήθως τη γραφή YHWH, ή περιγραφές, όπως Αδονάι, Ελ, Ελοχίμ κ.λπ. 

«Πιστεύω ότι κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει ότι υπάρχει μια τεράστια διαφορά μεταξύ μιας πράξης που επετράπη και μιας επιτρεπτής πράξης…» Νομίζω πως αυτή η φράση περικλείει ιδιαίτερα την ελληνική πραγματικότητα…
Διαβάζοντας την ερώτηση, αυθόρμητα μου ήρθε στο μυαλό η περίπτωση του Βατοπεδίου, όταν ο Βουλγαράκης δήλωσε ότι όσα έγιναν ήταν νόμιμα και τέθηκε το ερώτημα αν όσα είναι επιτρεπτά και νόμιμα είναι και ηθικά. Και αυτό είναι βέβαια και το νόημα της φράσης που αναφέρετε. Αλλά γιατί να το περιορίσουμε στενά στην Ελλάδα; Θεωρώ ότι είναι ένα θέμα που αφορά όλο τον κόσμο – ειδικά τώρα, που χάρη στην παγκοσμιοποίηση έχουμε γίνει ένα μεγάλο χωριό. Πολύ φοβάμαι ότι οι περισσότερες κυβερνήσεις, οι μεγάλες εταιρείες, αλλά και πολλοί απλοί άνθρωποι, έχουν υιοθετήσει αυτή τη στάση: έχουμε ξεχάσει τι είναι ηθικό και κοιτάμε μόνο τι είναι νόμιμο. Ή, ακόμα χειρότερο, πώς θα ΦΑΝΟΥΜΕ νόμιμοι, βρίσκοντας παραθυράκια και άλλους πλάγιους τρόπους για να εξυπηρετήσουμε το δικό μας συμφέρον, αδιαφορώντας για τους άλλους. Όταν ο Πάγκαλος είπε την περίφημη φράση «μαζί τα φάγαμε», σε αυτό δεν αναφερόταν;  Σίγουρα οι πολιτικοί φέρουν μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τέλμα στην οποία βρίσκεται αυτή τη στιγμή η χώρα, αλλά κατά τη γνώμη μου οι πολιτικοί μας είναι απλά ένα «σύμπτωμα» της κοινωνίας μας. Αν ψηφίζαμε με καθαρά πολιτικά και ιδεολογικά κριτήρια, και όχι με γνώμονα το στενό προσωπικό μας συμφέρον, δεν θα ήταν διαφορετικό το εκλογικό αποτέλεσμα; Και για να προλάβω τυχόν διαμαρτυρίες, σίγουρα δεν ψηφίζουν όλοι μ’ αυτό τον τρόπο. Όσο όμως δεν αλλάζει το εκλογικό σύστημα, αυτή η πελατειακή σχέση θα συνεχίζει να υπάρχει.

(Και μια ερώτηση εκτός βιβλίου). Γνωρίζετε ποια είναι η θέση του συγγραφέα στο πρόβλημα «ακυβερνησίας» της χώρας του;
Εδώ φοβάμαι πως δεν μπορώ να σας απαντήσω. Ο συγγραφέας μένει μόνιμα στις ΗΠΑ, όπου διδάσκει στο παν/μιο της Ατλάντα. Οι συζητήσεις μας περιορίστηκαν σε ερωτήσεις που είχα σχετικά με το κείμενο. Αυτό όμως που μπορώ να πω ως προσωπική άποψη είναι ότι κράτη όπως το Βέλγιο και την Ολλανδία (κι εμείς είχαμε υπηρεσιακή κυβέρνηση για πάνω από 6 μήνες μετά τις τελευταίες εκλογές) συνεχίζουν και λειτουργούν και χωρίς εκλεγμένη κυβέρνηση, επειδή οι υπηρεσίες δεν είναι πολιτικοποιημένες. Δεν αλλάζουν όλοι οι διευθυντές και πρόεδροι οργανισμών κάθε φορά που κάποιο άλλο κόμμα έρχεται στην εξουσία.