Συνέντευξη με την σκηνοθέτρια Σοφία Καραγιάννη για την «Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμύ, που ανεβάζει στο θέατρο 104 με την ομάδα Gaff.
Μια συνηθισμένη πόλη αντιμέτωπη με μια ασυνήθη συνθήκη: αρουραίοι βγαίνουν από τους υπονόμους και πεθαίνουν στους δρόμους. Όταν ο ιός αρχίσει να μεταδίδεται ανεξέλεγκτα από τα ζώα στους ανθρώπους, η ζωή τους αλλάζει από τη μια στιγμή στην άλλη καθώς έρχονται αντιμέτωποι με την αρρώστια, τη μοναξιά, τον φόβο, την τρέλα, τον θάνατο.
Θα φάνταζε ως επιλογή απόλυτα συντονισμένη με την υγειονομική συνθήκη των καιρών μας, έως και αναμενόμενη. Όμως, η ενασχόληση της Σοφίας Καραγιάννη και της ομάδας Gaff με την «Πανούκλα», το εμβληματικό έργο του νομπελίστα Γάλλου συγγραφέα και διανοητή Αλμπέρ Καμύ ξεκίνησε πριν το ξέσπασμα του Covid-19 και τώρα που ήρθε η ώρα να συναντήσει το κοινό, οι παραστάσεις έχουν πάρει με το καλημέρα ήδη την πρώτη τους παράταση.
Πώς επηρέασε η εμπειρία της πανδημίας τον τρόπο που αντιμετώπισαν το έργο; «Χρειάστηκε να δουλέψουμε διπλά καθώς η βιωμένη εμπειρία άλλαξε την οπτική μου», ομολογεί η σκηνοθέτρια. «Αυτό που ζούσαμε ένοιωθα να μου κλέβει ότι είχα επινοήσει, όλους τους συμβολισμούς και τις σκέψεις μου. Βρεθήκαμε κι εγώ και οι συνεργάτες μου σε μια αμήχανη στιγμή καθώς έπρεπε να καμωθούμε τους εγκλωβισμένους, να δώσουμε τον φόβο, την απόγνωση, τον τρόμο και την ίδια στιγμή τα ζούσαμε τόσο έντονα. Ήταν παράλογο. Χρειάστηκε να μπει ένα φίλτρο για να καθαρίσει το προσωπικό στοιχείο και να αναδείξει το βαθειά ανθρώπινο. Εστίασα στην αισιοδοξία που έχει αυτό το συγκλονιστικό κείμενο, είδα δίπλα στον θάνατο την ανθρώπινη τρυφερότητα, την αλληλεγγύη και την ήττα της αρρώστιας. Γι’ αυτό και επιμένω πως με την «Πανούκλα» του ο Καμύ μας χάρισε ένα «κήρυγμα» αισιοδοξίας και ελπίδας, με ποίμνιό του όλη την ανθρωπότητα. Άφησε κληρονομιά μια μαρτυρία υπέρ των θυμάτων της πανούκλας και μια προειδοποίηση για τον «βάκιλλο» που πάντα θα είναι έτοιμος να ξυπνήσει, αν δεν βρισκόμαστε σε διαρκή επαγρύπνηση, αν ξεχάσουμε τους νεκρούς μας».
Γιατί επιλέξατε το συγκεκριμένο έργο; Η «Πανούκλα» καταγράφει τη συμπεριφορά των ανθρώπων σ’ έναν κόσμο «που μοιάζει χωρίς σκοπό και μέλλον, σ’ έναν κόσμο πνιγηρής επανάληψης και μονοτονίας». Νιώθατε, ίσως, ότι έχουμε φθάσει σε ένα τέτοιο σημείο ως κοινωνίες; Και τι ενδεχομένως αναγνωρίζετε ως «Πανούκλα» στην εποχή μας, πέρα από την προφανή περίπτωση της τρέχουσας υγειονομικής συνθήκης;
Πανούκλες έχουμε περάσει πολλές ως χώρα και ως κοινωνία την τελευταία δεκαετία. Στριμωχτήκαμε, συρρικνωθήκαμε, ζήσαμε οικονομική ασφυξία, τράπεζες που δεν ήρθαν να μας εξυπηρετήσουν αλλά να αγοράσουν το μέλλον μας, άνοδο της ακροδεξιάς, ρατσιστικές επιθέσεις, ανεργία, αποξένωση, κατάθλιψη και τόσα άλλα. Δε νομίζω πως υπήρχε καταλληλότερη στιγμή για το ανέβασμα της θεατρικής «Πανούκλας», άλλωστε και ο ίδιος ο Καμύ έγραψε το συγκλονιστικά αλληγορικό αυτό κείμενο αφού βίωσε τη φρίκη του πολέμου και του ολοκαυτώματος – ξεκάθαρα η πανούκλα του είναι ο ναζιστής κατακτητής που μπήκε στην πόλη του. Γνωρίσματα κατακτητή, όμως, έχει και η πανδημία που βιώνουμε. Ήρθε να απειλήσει, όχι μόνο την υγεία μας, αλλά και την ελευθερία μας. Και τα κατάφερε ως ένα βαθμό. Το θέμα είναι να μην της χαρίσουμε την τελειωτική νίκη. Είναι μακρύς ο δρόμος και απαιτεί την απόλυτη προσοχή μας.
Συμπυκνώνετε την αφήγηση σε τρία πρόσωπα, τον γιατρό Ριέ, ο οποίος πρωταγωνιστεί και στο κείμενο του Καμύ, αλλά και στην Πόλη και την Πανούκλα, που δεν υφίστανται ως χαρακτήρες στο βιβλίο. Μιλήστε μας γι’ αυτή την επιλογή και τι εκπροσωπεί/πρεσβεύει ο κάθε χαρακτήρας.
Όσες φορές κι αν διάβασα την «Πανούκλα» έβλεπα μόνο τρία πρόσωπα. Τον Ριε (τον αφηγητή αυτού του παράλογου χρονικού), την πόλη και την αρρώστια. Ο γιατρός Ριέ είναι αυτός που προσπαθεί να γλιτώσει την πόλη, ο γιατρός που σηκώνει όλο τα βάρος της. Έρχεται αντιμέτωπος με την αρρώστια, που αποφασίσαμε με τον συνεργάτη μου στη δραματουργία Μιχάλη Βραζιτούλη, να την προσωποποιήσουμε και ο επιστήμονας να δει την αρρώστια, όχι μέσα από το μικροσκόπιο, αλλά να την κοιτάξει στα μάτια και να δώσουν μάχη σώμα με σώμα. Η Πόλη από την άλλη έρχεται να φέρει επί σκηνής κάποια από τα πρόσωπα του αφηγήματος που επιλέξαμε και να δώσουν έναν ανθρώπινο αγώνα για τη σωτηρία τους. Είναι πρόσωπα που εκπροσωπούν την πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία, αλλά και απλούς πολίτες που απειλεί να εξαφανίσει η πανούκλα.
Ασχολείστε σταθερά με το ανέβασμα λογοτεχνικών κειμένων, με πιο πρόσφατη περίπτωση τον «Παίκτη» του Ντοστογιέφσκι. Τι προκλήσεις συνεπάγεται η μεταφορά στο θέατρο ενός κειμένου που δημιουργήθηκε για τη μοναχική συνθήκη της ανάγνωσης;
Οι περισσότερες μου σκηνοθεσίες είναι μεταφορές λογοτεχνικών κειμένων. Έχω μεγάλη αγάπη στο αφηγηματικό θέατρο και μετά από τόσες απόπειρες νομίζω πως έχω φτάσει σε ένα σημείο που νοιώθω καλά μέσα σ’ αυτήν την περιπέτεια, του να δίνω σκηνική ζωή σε λογοτεχνικά κείμενα. Η μεταφορά της λογοτεχνίας στο θέατρο έχει μεγάλη ελευθερία, έχει πολλές επιλογές, έχει σύνθετη λειτουργία αλλά και περισσότερη δουλειά, όχι μόνο στην δραματουργική επεξεργασία αλλά και κυρίως στην εργασία με τον ηθοποιό. Σκύβω με μεγάλο σεβασμό στον συγγραφέα στην αρχή, θέλω να αφουγκράζομαι τον στόχο του. Τεράστια ανταμοιβή να έχεις καταφέρει οι άπειρες σελίδες να αποκτούν θεατρική υπόσταση και να ντύνονται με τις φωνές και τα σώματα των ηθοποιών. Η επόμενη μεταφορά λογοτεχνικού έργου είναι το «..καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του Χρόνη Μίσσιου, ένα βιβλίο που αγαπώ πολύ.
«Ναι, η πανούκλα είχε τελειώσει, και μαζί της ο τρόμος, και τα σφιχτοπλεγμένα χέρια βεβαίωναν ότι κάποτε είχε υπάρξει στ’ αλήθεια εξορία και χωρισμός, με τη βαθύτερη έννοια του όρου… κι ανάμεσα στις εκατόμβες των νεκρών, τις σειρήνες των ασθενοφόρων, τις εξαγγελίες αυτού που συνήθως ονομάζουμε πεπρωμένο, το πεισματικό ποδοβολητό του φόβου και την τρομερή επανάσταση της καρδιάς τους, δεν είχε πάψει να περνά μια πελώρια βουή, που ξυπνούσε τα τρομαγμένα πλάσματα, που τους έλεγε πως πρέπει να ξαναβρούν την αληθινή τους πατρίδα. Και θα ήταν ευτυχισμένοι, τουλάχιστον για κάποιο διάστημα», γράφει ο Καμύ. Ποια είναι για σας η αληθινή πατρίδα του ανθρώπου και ποιος ο δρόμος που ακολουθείτε για να τη βρείτε;
Πατρίδα είναι ο τόπος των παιδικών μου χρόνων. Τα καλοκαίρια στο σπίτι της γιαγιάς μου, που ήταν κι αυτή πρόσφυγας και αναγκάστηκε να βρει μια καινούργια πατρίδα. Μετά από αυτό το τεράστιο κύμα προσφύγων και τα εκατομμύρια ανθρώπων οι οποίοι βρίσκονται στους δρόμους αναζητώντας μια καινούργια πατρίδα, ήρθε η ώρα να κατανοήσουμε πως πατρίδα δεν είναι απλά ο τόπος που γεννηθήκαμε γιατί αυτός ο τόπος μπορεί να μας διώξει και να χρειαστεί να αναζητήσουμε έναν καινούργιο. Την πατρίδα μου, λοιπόν, θέλω να μπορώ να τη χαρίσω απλόχερα σε αυτούς που την έχουν ανάγκη και όχι να την ξεπουλάω σε «δανειστές» που τάχα έρχονται να τη σώσουν και ναι με τρομάζει που ξέρω πως μετά την οικονομική κρίση η πατρίδα μου δεν είναι μια ανεξάρτητη χώρα. Ευτυχώς που το σπουδαίο παρελθόν μας δεν ανήκει μόνο στους Έλληνες και επειδή δεν θέλω να μένω στο σπουδαίο παρελθόν αλλά στο παρόν και στο μέλλον, ονειρεύομαι για τον γιο μου μια πατρίδα όπου το διαφορετικό δεν θα είναι κατώτερο, που ο φασισμός και ο ρατσισμός δεν θα έχουν θέση, που θα κυριαρχεί η ισότητα. Επειδή, όμως, το να ονειρευόμαστε δεν είναι αρκετό, πάμε να το κάνουμε και πράξη. Κι αν έρθει η μέρα που θα συμβεί κάτι τέτοιο, αυτή θα είναι η μέρα της γιορτής της Δημοκρατίας.
Τι μας είπε για τα ιστορικά γεγονότα και τη σχέση τους με το σήμερα, τους ακίνητους ταξιδιώτες και την παράσταση «Ματαρόα στον ορίζοντα» στην Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ
8°
