Ο Θανάσης Δρίτσας (Καρδιολόγος, Συνθέτης και συγγραφέας) μιλάει με την Ξανθούλα Ντακοβάνου για τον νέο δίσκο της με τίτλο «Riζituals»
Η Ξανθούλα Ντακοβάνου είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση καλλιτέχνιδας, μια πολυτάλαντη, πολυδύναμη (και πάντα πολύχρωμη) παρουσία ως φωνή και ευρύτερα ως δημιουργός με μια ολιστική έννοια της δημιουργίας. Είναι παράλληλα έμπειρη, άρτια εκπαιδευμένη μουσικοθεραπεύτρια και επίσης ιατρός ψυχίατρος. Κινείται με μεγάλη άνεση λοιπόν πάνω στις γέφυρες μεταξύ τέχνης, ιατρικής και θεραπείας, έτσι μέσα από την πολυδύναμη σύσταση της ανατροφοδοτεί συνέχεια θαρρώ και την καλλιτεχνική της δημιουργία. Γνωρίζω το πάθος της για την εξερεύνηση της θεραπευτικής δύναμης της μουσικής από την εποχή που είχε έρθει να με συναντήσει -πριν από πολλά χρόνια- ως νεαρή φοιτήτρια της ιατρικής σχολής του ΕΚΠΑ κρατώντας μαζί ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης του βιβλίου μου «Η μουσική ως φάρμακο». Κατά τη διάρκεια της (πρώτης) συνάντησής μας αυτής συνειδητοποίησα πόσο έτοιμη, παθιασμένη και αποφασισμένη ήταν να περιπλανηθεί στα μονοπάτια της τέχνης της μουσικής. Εξέπεμπε την ενέργεια εκείνη την οποία εκπέμπουν ταλαντούχα άτομα που-ευτυχώς-έχουν αντιληφθεί νωρίς ότι η περιπέτεια της τέχνης απαιτεί και πολύ ιδρώτα. Έκτοτε παρακολουθώ με χαρά την συνολική της πορεία ως μουσικού ερμηνευτή (τραγούδι) και δημιουργού αλλά και την ξεχωριστή επιστημονική της πορεία στα μονοπάτια της μουσικής θεραπείας.
Εμπνέεται πάντα σχεδόν από την παράδοση και μετά τον προηγούμενο δίσκο της (Lamenta) -που συνδέεται κυρίως με το ηπειρώτικο τραγούδι και έκανε ήδη διεθνή καριέρα- ήρθε τώρα η σειρά της Κρητικής παράδοσης και στον νέο της δίσκο δίνει τον τίτλο «Riζituals», ένα παιχνίδι μεταξύ των λέξεων «Ριζίτικα» και «Rituals». Δανείζεται το υλικό της από την παράδοση των ριζίτικων τραγουδιών αλλά προχωρεί σε μια άλλη εκδοχή-προσέγγιση μέσα από ερμηνείες γυναικείων φωνών με ντελικάτες ενορχηστρώσεις που σέβονται την παράδοση αλλά είναι έξυπνα γειωμένες στο σήμερα. Ο δίσκος «Riζituals» περιλαμβάνει ως επί το πλείστον ριζίτικα τραγούδια που μιλάνε για τη γυναίκα στους παραδοσιακούς ρόλους της: σύζυγο, κόρη, μάνα, ερωμένη τα οποία τραγουδιούνται από γυναικείες φωνές σε πολυφωνία με βυζαντινά κι ενίοτε μεσαιωνικά στοιχεία. Η Ξανθούλα Ντακοβάνου τραγουδά με την Ευγενία Τόλη ∆αμαβολίτη. Ακούμε επίσης τον δεξιοτέχνη ∆ημήτρη Σιδερή στο λαούτο, γνωστό για τους πειραματισμούς του στο όργανο, την εξαιρετική και πολισχιδή Σοφία Ευκλείδου στο τσέλο, τον ταλαντούχο Γιώργο Ζαχαριουδάκη σε πολλαπλά πνευστά και τον ιδιαίτερο Σόλη Μπαρκή στα κρουστά-ηχοχρώματα. Καλεσμένοι στο δίσκο είναι και οι Χριστίνα Κουκή (σαντούρι), Αργυρώ Ρέππα (φωνή) και το γυναικείο φωνητικό σύνολο Ανέμη.
Νομίζω ότι και αυτός ο δίσκος θα ταξιδέψει εύκολα στην παγκόσμια μουσική κοινότητα και θα αποτελέσει πέραν από μια προσωπική επιτυχία της Ξανθούλας Ντακοβάνου και μια νέα διάκριση της μουσικής μας κληρονομιάς που στον δίσκο RiΖituals ακούγεται νέα, φρέσκια και ανθηρή με καινούργια φορεσιά. Έκανα μερικές ερωτήσεις με αφορμή το έργο Riζituals στη δημιουργό του δίσκου Ξανθούλα Ντακοβάνου. Οι ερωτήσεις μου και οι απαντήσεις ακολουθούν στη συνέχεια:
Συνεχίζεις να δουλεύεις πάνω στην παράδοση, τι σε συνδέει με την παράδοση βαθύτερα; Με δονεί το αρχετυπικό της παράδοσης. Το βρίσκω ιδιαίτερα βαθύ. Με συνδέει με τον εαυτό μου και με τη φύση. Ακόμα, με συνδέει με τη δική μου ρίζα. Επειδή η οικογένειά μου ήταν 'ξεριζωμένη' από τη Βόρεια Ελλάδα μετά τον εμφύλιο (ήταν πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη) νομίζω ότι είχα και έχω ανάγκη να συνδεθώ με τις ρίζες μου και ο τρόπος που το κάνω είναι με τη μουσική. Παρόλα αυτά δεν ασχολούμαι μόνο με την ελληνική παραδοσιακή μουσική, έχω μελετήσει κι άλλες φωνητικές παραδόσεις της Μεσογείου και των Βαλκανίων και ιδιαίτερα πολυφωνίες. Τα παραδοσιακά ακούσματα έχουν ταξιδέψει από τα βάθη των αιώνων για να έρθουν ως τις μέρες μας. Δεν είναι τυχαίο! Θεωρώ ότι με τρόπο ανάλογο της... δαρβινικής φυσικής επιλογής, «επιβίωσαν» στον χρόνο οι πιο δυνατές, οι πιο συγκινητικές μελωδίες και ρυθμοί, αυτά που είχαν κάτι να προσφέρουν στην κοινότητα. Για το λόγο αυτό και αυτά τα τραγούδια δονούν βαθιά την ψυχή μας.
Πώς πιστεύεις ότι το Lamenta μπορεί να συνδέεται με τα Riζituals; υπάρχει κάποια συνέχεια; έχεις προχωρήσει (εξελικτικά) πιστεύεις με το Riζituals; Είναι και τα δύο τελετουργικά έργα, στα οποία η φωνή έχει κεντρικό ρόλο. Έχουν στιγμές βαθιάς κατάνυξης και καταλήγουν και τα δύο σε κάτι εκστατικό: το Lamenta καταλήγει στο Charon's feast που είναι μια άγρια γιορτή τη ζωής απέναντι στον θάνατο και το Riζituals τελειώνει με το κομμάτι Riζituals Sousta, που έχει γυναικεία βακχική ενέργεια. Από αυτή την άποψη τα δύο έργα έχουν κάποια κοινά δραματουργικά στοιχεία καθώς και αρκετά πειραματικά μουσικά στοιχεία, σε σχέση με το αμιγώς παραδοσιακό άκουσμα από το οποίο εμπνέονται. Αυτό που αλλάζει είναι η θεματική που πραγματεύονται. Το Lamenta πραγματεύεται το θρήνο και την κάθαρσή του, που καταλήγει στο γλέντι και στη ζωή. Το Riζituals είναι ένα έργο που έχει ως επίκεντρο τη γυναίκα, έχει σκοπό να καταδείξει τη γυναικεία δύναμη σε έναν κόσμο βασικά πατριαρχικό. Γι αυτό και διάλεξα να βάλω γυναικεία φωνή σε μια κατεξοχήν αντρική παράδοση, αυτή του ριζίτικου τραγουδιού της Κρήτης ! Από μουσικής άποψης, το Riζituals μπορούμε να πούμε ότι φέρνει πολυφωνικά στοιχεία και ενορχηστρώσεις με μουσικά όργανα σε μια παράδοση που είναι βασικά a cappella. Από αυτή την άποψη ίσως καινοτομεί περισσότερο, καθώς είναι κάτι που δεν έχει ξαναγίνει.
Με βάση την εμπειρία που σου μεταφέρει το κοινό σου είναι σήμερα η παράδοση ενεργή με ανταπόκριση στο πολύ νέο κοινό; Υπάρχει τα τελευταία χρόνια μια αναβίωση της παράδοσης από νέο κόσμο, τόσο στη μουσική (νέα παιδιά να στρέφονται προς παραδοσιακά όργανα) όσο και στον χορό, ειδικά σε καταστάσεις γλεντιού και πανηγυριού. Νομίζω πως αναγνωρίζουμε ξανά στην Ελλάδα την αξία των μουσικοχορευτικών μας παραδόσεων μετά από μια περίοδο αστικοποίησης όπου το παραδοσιακό θεωρήθηκε παλιομοδίτικο. Αναγνωρίζουμε ξανά τον σημαντικό ρόλο αυτής της μουσικής και του χορού για την ψυχική ζωή μας ως άτομα, αλλά και για την κοινότητα. Θα χαρακτήριζα τα ελληνικά πανηγύρια διονυσιακά, με βαθύ θεραπευτικό ρόλο για το κάθε μετέχον μέλος της τοπικής κοινωνίας. Το πανηγύρι είναι μια τελετή, είναι πολύ περισσότερο από ένα γλέντι. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι στην Ήπειρο το πανηγύρι ξεκινάει με μοιρολόι ! Τη δική μου μουσική, που αντλεί έμπνευση από την παράδοση όμως φέρνει αρκετά σύγχρονα στοιχεία, την ακούνε συνήθως ενήλικες από 25-45 ετών. Θεωρώ αυτό το κοινό αρκετά ώριμο. Νομίζω ότι οι νεαρές ηλικίες επηρεάζονται πολύ από τα κυρίαρχα (mainstream) μουσικά ρεύματα που στη χώρα μας είναι κυρίως αγγλοσαξωνικές μουσικές τάσεις, καθώς είμαστε, όπως έχω ξαναπει, μια αγγλόφωνη πολιτισμική αποικία ! Αυτό βέβαια είναι απόλυτα φυσιολογικό. Οι άνθρωποι διαμορφώνουν την ταυτότητά τους βγαίνοντας από την εφηβεία και στην αρχή της ενήλικης ζωής τους. Η μουσική ταυτότητα επίσης διαμορφώνεται τότε. Έχω λοιπόν την εντύπωση ότι το πολύ νέο κοινό ακούει περισσότερο ηλεκτρονικά ακούσματα, σχετικά με τις πόλεις μέσα στις οποίες μεγαλώνει.
Θα έλεγες ότι αδρά τα Riζituals είναι ethnic ως είδος; αν το έβαζαν στο ράφι ενός δισκοπωλείου θα έμπαινε στα ethnic; Θα το έβαζα σε ράφι world μουσικής, ναι, σε ένα διεθνές δισκοπωλείο. Σε ένα ελληνικό δισκοπωλείο θα το έβαζα ανάμεσα στα παραδοσιακά και στην έντεχνη δημιουργία.
Η μουσική σήμερα όπως γράφει ο μουσικολόγος King στο δημοφιλές βιβλίο του «Ηπειρωτικό Μοιρολόι» έχει απολέσει γενικά την ιαματική της δύναμη (ως κοινωνική εμπειρία). Τα Ριζίτικα τραγούδια περιέχουν vibes ιαματικής εμπειρίας, αλλά στην σημερινή κοινωνία αυτά τα vibes έχουν το ίδιο αποτέλεσμα; Ένα βασικό στοιχείο της ιαματικής δύναμης των τραγουδιών είναι το βίωμα. Είναι η δόνηση που νιώθουμε τραγουδώντας στην ομάδα. Στην ομάδα μοιραζόμαστε τη φωνή, το ρυθμό και την αναπνοή. Η ατομική φωνή μας χάνεται μέσα στη μεγάλη φωνή της ομάδας και παλινδρομούμε, ψυχοδυναμικά μιλώντας, σε πρώιμα στάδια ανάπτυξης όπου ήμασταν ένα με το μεγάλο μητρικό σώμα. Τα ριζίτικα είναι αρχετυπικά, έρχονται από τα βάθη των αιώνων. Και τραγουδιούνται ακόμα σε ομάδα ! Η δύναμή τους είναι συγκλονιστική. Είμαι βέβαιη ότι αν τραγουδηθούν αυτά τα τραγούδια στη σύγχρονη κοινωνία από ομάδα ανθρώπων παραμένουν εξαιρετικά ιαματικά. Αν και, πάντα, είναι πιο θεραπευτικά όταν τραγουδιούνται στη φύση !
Το ελληνικό και το γαλλικό κοινό απέναντι στην τέχνη σου, ποιες οι ομοιότητες και οι διαφορές πιστεύεις; το γράφω επειδή έχεις την σημαντική εμπειρία της Γαλλίας. Το γαλλικό κοινό ακούει με μεγάλο σεβασμό και εκτιμάει τα ακούσματα της ρίζας. Είναι ένα βαθιά καλλιεργημένο κοινό. Επειδή οι Γάλλοι είναι πιο αστικοποιημένοι από εμάς, αναζητούν ακούσματα που προέρχονται από μουσικές παραδόσεις του κόσμου. Τους βοηθάει να ξαναβρούν κατά κάποιον τρόπο τις δικές τους ρίζες, τις χαμένες στα αστικά κέντρα. Προσωπικά, έχω περισσότερο κοινό στη Γαλλία από ότι στην Ελλάδα, προς το παρόν τουλάχιστον!
Το ελληνικό κοινό είναι πιο σκεπτικό απέναντι στην παράδοση, που συχνά αντιμετωπίζεται ως παλιομοδίτικη. Αν και, όπως προείπα, αυτό αλλάζει. Είναι και πιο συντηρητικό απέναντι στη νέα δημιουργία με έμπνευση από την παράδοση, που είναι αυτό που κάνω εγώ. Πολλές φορές έχω ακούσει ότι δεν πρέπει να πειράξω αυτό ή το άλλο τραγούδι γιατί έτσι μας έχει παραδοθεί και έτσι πρέπει να το διατηρήσουμε. Πιστεύω πως πρέπει να προσεγγίζουμε την παράδοση με μεγάλο σεβασμό και πολλή μελέτη, όμως να την προχωράμε κιόλας. Αλλιώς νεκρώνεται, γίνεται μουσειακό είδος. Όσο πιο 'βαρύ' είναι το φορτίο της πολιτιστικής κληρονομιάς που κουβαλάει κανείς τόσο πιο συντηρητικός γίνεται, νομίζω, και αυτό ισχύει και για την μουσική. Της Ελλάδας το φορτίο είναι μεγάλο. Σε αυτό το επίπεδο, οι Γάλλοι μουσικοί που ασχολούνται με τις μουσικές παραδόσεις των Βαλκανίων είναι πολύ πιο δημιουργικοί και πειραματικοί από τους Έλληνες. Οι Έλληνες όμως, όταν πειραματιστούν, έχουν περισσότερο βάθος.
22°
