Σημασία, λένε, έχει το ταξίδι. Στην καινούργια ταινία του Παντελή Βούλγαρη το ταξίδι είναι κάτι παραπάνω από ωραίο. Κι από σήμερα ξεκινάει στα σινεμά, μέσω της «Μικράς Αγγλίας». Λίγο πριν την επιβίβαση, η ATHENS VOICE συνομίλησε με τους εξαίρετους συνεπιβάτες αυτής της υπέροχης κινηματογραφικής περιπέτειας.
Η πραγματικότητα σε δένει σαν βαριά άγκυρα, η τέχνη είναι ικανή να σε ταξιδέψει και το καράβι της ακούει στο όνομα «Μικρά Αγγλία». Πλοίο εμπορικό, ιδιοκτησίας του Σπύρου Μαλταμπέ, ενός από τους ήρωες του βιβλίου της Ιωάννας Καρυστιάνη που μετέφερε στο σινεμά ο Παντελής Βούλγαρης, μα μαζί και ο τόπος της Άνδρου, όταν στη δεκαετία του ’30 τα καράβια της έπλεαν στις θάλασσες του κόσμου και της χάριζαν κάτι από την αίγλη μιας μικρής ναυτικής αυτοκρατορίας. Το βιβλίο, λαμπρό best seler, βραβευμένο, πολυμεταφρασμένο, αγαπημένο από πολλούς, υπήρξε για χρόνια ένα από τα κινηματογραφικά όνειρα του Παντελή Βούλγαρη. Από σήμερα πιάνει λιμάνι στις αίθουσες και φιλοδοξεί να μας μεταφέρει σε έναν τόπο κι ένα χρόνο που ίσως μοιάζει διαφορετικός, μα που έχει στο κέντρο του τους ανθρώπους. Κι όπως πολύ καλά ξέρουμε οι άνθρωποι, η ουσία τους, παραμένουν πάντα ίδιοι. Η ιστορία αυτή δύο νέων κοριτσιών στην Άνδρο του Μεσοπολέμου, οι ζωές των οποίων ορίζονται από τις επιταγές του έρωτα και την αποφασιστική προσταγή της μητέρας τους, είναι εκ πρώτης όψεως μια «ταινία εποχής». Αλλά ίσως ακόμη καλύτερα, μια ταινία «κάθε εποχής».
Ο Παντελής Βούλγαρης στο σετ της ταινίας «Μικρά Αγγλία»
Παντελής Βούλγαρης, Ιωάννα Καρυστιάνη
Σύντροφοί στη ζωή εδώ και χρόνια, συνοδοιπόροι στην τέχνη ακόμη κι αν εκείνος αφηγείται ιστορίες μέσα από ταινίες κι εκείνη μέσα από βιβλία, συναντιούνται κάπου-κάπου και στο σινεμά. Πρώτα στις «Νύφες» και τώρα εδώ, σε έναν τόπο που γεννήθηκε πρώτα στο βιβλίο της Καρυστιάνη και στο σενάριο που έγραψε στη συνέχεια, το οποίο ο Βούλγαρης ανέλαβε να μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη. Η αφετηρία, σύμφωνα με τη δημιουργό, των λέξεων ήταν κοινή: «Μας έχουν συγκλονίσει και τον Παντελή κι εμένα όλες οι ιστορίες με το δέος του ωκεανού και αυτή η ιδιότυπη ταυτότητα μοναχικότητας που έχουν οι άνθρωποι στην Άνδρο. Αυτό ήταν ίσως το πιο ισχυρό στοιχείο πίσω από το βιβλίο και από την επιθυμία του να το κάνει ταινία. Ένα άλλο στοιχείο είναι ότι και η δική του δουλειά, όπως κι η δική μου, επικεντρώνεται στις ιστορίες των ανθρώπων. Ακόμη κι όταν κάνει άμεσα πολιτικές ταινίες, η ιστορία αφορά στους ανθρώπους, εκφράζεται μέσα από αυτούς».
Και, φυσικά, υπάρχει το νησί. Η «Μικρά Αγγλία» είναι μια ταινία για την Άνδρο μιας συγκεκριμένης εποχής, ακόμη κι αν, όπως λέει ο Βούλγαρης, «κάθε φορά που κάνεις μια ταινία δημιουργείς πάντα έναν τόπο που τον συνθέτεις, τον επιλέγεις, τον κατασκευάζεις. Και στην Άνδρο, ακόμη κι αν για μένα είναι ένας τόπος βιωμένος, έφτιαξα ένα διαφορετικό τοπίο του νησιού. Όπως το είχε ανάγκη η ταινία κι όπως το φανταζόμουν. Ένα σύνολο σπιτιών, δρόμων, σημείων που εξυπηρετούσαν την αφήγηση και έδεναν την ιστορία. Η αγωνία μου όταν ξαναγύρισα στην Άνδρο μετά από μήνες, αφού τελείωσαν τα γυρίσματα, ήταν να δω αν μπορώ να βιώσω ξανά αυτή τη συγκίνηση που χτίστηκε μέσα μου στη διάρκεια των γυρισμάτων».
Η Άνδρος στην ταινία είναι ένας τόπος μυθιστορηματικός μα και αληθινός μαζί, μεταμορφώνεται σε μια αυτόνομη χώρα που αναγνωρίζεις και μαζί ξεχνάς, σε έναν κόσμο αυθύπαρκτο, απόλυτα κινηματογραφικό. Κάπως έτσι μοιάζει να λειτούργησε και για τους συντελεστές της ταινίας. «Υπήρξε μια ιδιοτυπία σε αυτό το φιλμ» λέει η Καρυστιάνη, «το γεγονός ότι ζήσαμε όλοι για τις ανάγκες των γυρισμάτων τόσο καιρό μακριά από την Αθήνα, έξω από το γνώριμο σκηνικό του καθενός, το σπίτι του, τη διαδρομή του, τη δουλειά του, τα χρέη του στην τράπεζα. Η Άνδρος είναι ένα μυθιστορηματικό σκηνικό και εκτός των ωρών του γυρίσματος κι αυτό παίζει σίγουρα ένα ρόλο στο πώς λειτουργεί ο καθένας μας εκεί. Ακόμη και πριν ξεκινήσουμε τα γυρίσματα, πήραμε τους ηθοποιούς και πήγαμε βόλτες σε βουνά και σε λαγκάδια, μόνο και μόνο για να αγαπήσουν το νησί. Γιατί εγώ αισθάνομαι ότι η βάση για να κάνεις μια καλή δουλειά είναι να αγαπήσεις κάτι».
Η δική τους αγάπη για τον τόπο, για το υλικό, για την ιστορία και τους ήρωές τους ήταν δεδομένη. Και ίσως η μεγαλύτερη αγωνία τους δεν ήταν άλλη από το αν θα μπορέσουν να το δικαιώσουν, να το αποδώσουν με τον καλύτερο τρόπο στην οθόνη. Γιατί, όπως λέει η Καρυστιάνη, «γράφοντας ένα βιβλίο αναγκάζεσαι να επινοήσεις τόπους, χώρους, καιρικές συνθήκες. Όταν έρχεται η ώρα όλα αυτά να γίνουν ταινία έχεις μια τρομερή ευθύνη. Γιατί η εικόνα δεν ζει στη φαντασία σου, είναι ένα τετελεσμένο γεγονός. Όταν έρχεται η ώρα της εικόνας θες να είσαι σίγουρος ότι αυτό που κάνεις είναι αληθινό».
Για τον ίδιο τον Βούλγαρη, μια τέτοια σιγουριά δεν είναι ποτέ δεδομένη.
«Κάθε φορά, κάθε γύρισμα είναι μια προσπάθεία να επαληθεύσεις ιδέες που έχεις, να ανακαλύψεις καινούργιες, να δοκιμάσεις και να ρισκάρεις, κι όλα αυτά στον αμείλικτο χρόνο που έχεις και με ένα κόστος πολύ υψηλό. Πολλές φορές στα γυρίσματα η μια μέρα διαδέχεται την άλλη και δεν έχεις το χρόνο να αντιληφθείς τι ακριβώς έκανες. Τελειώνεις μια σκηνή και μερικές φορές ξέρεις τι σημαίνουν οι εικόνες, αλλά δεν μπορείς να έχεις μια ξεκάθαρη ματιά σε ολόκληρο το υλικό. Και για μένα ήταν πολύ σημαντικό να αφηγηθώ αυτή την ιστορία με τον τρόπο που της αξίζει, να δικαιώσω αυτούς τους ήρωες με τους οποίους ζήσαμε τόσο καιρό μαζί». Και που τώρα έρχονται να γίνουν κομμάτι και της δικής μας ζωής, όχι μόνο σαν καρτ ποστάλ από μια παλιότερη εποχή, αλλά σαν αντανακλάσεις πραγμάτων που μας αφορούν άμεσα.
«Μπορεί να μιλάει για μια άλλη εποχή, αλλά αυτοί που γύρισαν την ταινία το έκαναν με τη φτιαξιά και τη θέαση της ζωής του σήμερα» λέει η Καρυστιάνη. «Ακόμη κι αν αναφέρεσαι σε παρελθούσες περιόδους, ψάχνεις να ανακαλύψεις τι είναι διαχρονικό. Τι κάνει γέφυρες με το χτες και το σήμερα. Τα μονοπάτια της συνάντησης είναι πάρα πολλά. Κατ’ αρχήν η ματιά μέσα στο θεσμό της οικογένειας, στη λειτουργία του, στις σχέσεις αγάπης, συμμετρίας και εξουσίας, κάτι που έχει πάντα τη σημασία του. Γιατί είναι θεμέλιο για την οικοδόμηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Μέσα από εκεί βιώνεις τον κόσμο. Και η παλιά νοοτροπία ερμηνεύει και σύγχρονες νοοτροπίες. Πώς, για παράδειγμα, με το να δίνεις τόση σημασία σε έναν καθωσπρεπισμό σε επιταγές κοινωνικές, έρχεται μια ώρα που η απόλυτη υπακοή καταλήγει ηττοπάθεια. Φτάνει κάποια στιγμή που θα πρέπει να επιλέξεις τη σύγκρουση. Όταν οι λογαριασμοί στη ζωή αποθεώνουν την απόκτηση υλικών αγαθών και αφήνεις στην άκρη τα αισθήματα. Όταν υπολογίζεις μόνο τα έσοδα, τα έξοδα είναι καθοριστικά».
Η Σοφία Κόκκαλη και στο βάθος ο Ανδρέας Κωνσταντίνου
Όλα αυτά κι ακόμη περισσότερα βρίσκονται εκεί, στην ιστορία της «Μικράς Αγγλίας», αλλά όπως λέει ο Βούλγαρης «εναπόκεινται στο θεατή να τα ανακαλύψει, μέσα από τη δημιουργική επαφή του με αυτό που βλέπει. Έχει να κάνει με τις αναγωγές που θα γίνουν, με τα συμπεράσματα που βγάζει, με το πόσο συνδυάζει αυτά που έχουμε κάνει με τη σημερινή πραγματικότητα. Κι εκεί είναι η αληθινή μυσταγωγία, ανάμεσα στην ταινία και το θεατή. Η σπίθα που δίνει στην ταινία το νόημά της. Αν με ρωτήσετε πώς ανάβει, δεν ξέρω να σας πω. Εκεί είναι το αληθινό μυστήριο του σινεμά». Ο ίδιος λέει ότι ελπίζει αυτή η σπίθα να βρίσκεται εκεί και στην «Μικρά Αγγλία», αλλά δεν υπάρχουν λόγοι ανησυχίας. Η σπίθα καίει δυνατά στην καινούργια του ταινία. Σαν τη φωτιά στη φλόγα ενός φάρου που δείχνει το δρόμο μέσα από τα χρόνια κατευθείαν στο λιμάνι της ανθρώπινης καρδιάς.
Γνωριμία με τους «ντόπιους» της Μικράς Αγγλίας
Όπως ένας τόπος, έτσι και μια ταινία είναι στην πραγματικότητα οι άνθρωποι που την αποτελούν. Αυτοί που βρίσκονται πίσω από την κάμερα, μα κυρίως αυτοί που σηκώνουν το βάρος της ιστορίας, των ηρώων, που αντανακλούν το βλέμμα του θεατή. Στην περίπτωση της «Μικράς Αγγλίας», μιας ιστορίας βαθιά ανθρωποκεντρικής, οι ηθοποιοί είχαν το δύσκολο έργο να αποτελέσουν τους οδηγούς μας σε μια συναισθηματική διαδρομή μακριά και δαιδαλώδη. Στην επιλογή τους, ο Παντελής Βούλγαρης πήρε τα δικά του ρίσκα: Εμπιστεύτηκε τους δύο πρωταγωνιστικούς ρόλους σε δυο νέα κορίτσια, πρόσφατες απόφοιτες της Δραματικής Σχολής του Εθνικού Θεάτρου, δίχως προηγούμενη εμπειρία στο σινεμά. Η Πηνελόπη Τσιλίκα υποδύεται την Όρσα, τη μεγάλη κόρη της οικογένειας Σαλταφέρου που θα υποταχθεί στις επιλογές της μητέρας της. Η Σοφία Κόκκαλη είναι η Μόσχα, η πιο ατίθαση, επαναστατημένη μικρότερη κόρη. Ο Ανδρέας Κωνσταντίνου είναι ο Σπύρος Μαλταμπές, ο νεαρός φιλόδοξος ναυτικός που θα αγαπήσει η Όρσα, ο Μάξιμος Μουμούρης ο «καλός γαμπρός» που θα επιλέξει γι’ αυτήν η μητέρα της Μίνα. Η Ανέζα Παπαδοπούλου, μια σπουδαία ηθοποιός με μικρή πείρα στο σινεμά είναι η Μίνα Σαλταφέρου, μια γυναίκα που προσπαθεί να ορίσει τη ζωή όλων και που όπως λέει η ίδια «ανακαλύπτει στην πορεία κάτι που ισχύει ανέκαθεν στη ζωή μας: ότι όλοι βρίσκουμε πάντα τρόπους να εγκλωβιζόμαστε». Γιατί, όπως λέει ο Ανδρεάς Κωνσταντίνου, «η “Μικρά Αγγλία” αφηγείται μια ιστορία που θα μπορούσε να διαδραματίζεται παντού, πάντα. Η αλήθεια της ιστορίας παραμένει ίδια πέντε χιλιάδες χρόνια πριν κι οχτώ χιλιάδες χρόνια μετά. Μόνο οι συνθήκες αλλάζουν, όχι η ουσία της στην πραγματικότητα».
Τι λέει λοιπόν για το σήμερα, για τους ανθρώπους του τώρα αυτή η ιστορία; «Κάθε φορά που θα την αναλογίζεσαι ίσως σκέφτεσαι κάτι άλλο, αλλά υπό τις παρούσες συνθήκες, μέσα από αυτό που βιώνουμε τώρα, δεν μπορείς παρά να κάνεις σκέψεις για το καθήκον, την επιλογή της υποταγής, το κόστος που αυτή έχει και τι ο καθένας από εμάς μπορεί να κάνει για να αντισταθεί» λέει η Πηνελόπη Τσιλίκα.
Η Μόσχα, η πιο «επαναστατημένη» και σύγχρονη από τους ήρωες του φιλμ συμφωνεί, διά στόματος της Σοφίας Κόκκαλη, πως το φιλμ μιλά «για τις μικρές επαναστάσεις που ο καθένας μας οφείλει να κάνει, για τη δύναμη που έχουμε να αλλάξουμε τα πράγματα ακόμη και στο μικρό προσωπικό μας επίπεδο».
Το ταξίδι ανάμεσα στο τώρα και το τότε ήταν μια ενδιαφέρουσα εμπειρία για τους ηθοποιούς του φιλμ. Ο Ανδρέας Κωνσταντίνου λέει ότι «βρήκε» τον Σπύρο Μαλταμπέ από κάτι τόσο μικρό, όπως το πώς θα είναι το μουστάκι του. «Ακούγεται ασήμαντο, αλλά ήταν κάτι που προέκυψε από μια διαδικασία ανακάλυψης. Όταν αποφάσισα ότι ο Σπύρος θα στρίβει το μουστάκι του ήταν το κλειδί. Έλεγε κάτι πολύ συγκεκριμένο για αυτόν. Θυμάμαι ότι η Ιωάννα δεν ήθελε να το κάνω, αλλά επέμεινα και νομίζω είχα δίκιο».
Για την Αννέζα Παπαδοπούλου, η Μίνα αποκαλύφθηκε από μια κουβέντα που είχε με τον Παντελή και την Ιωάννα: «Μιλάγαμε για την ανδριώτικη κοινωνία και κάποιος είπε ότι στην Άνδρο έχουν όλα τα σπίτια τα παντζούρια κλειστά. Κι αυτή η φράση ξεκλείδωσε κάτι, με έκανε να ανακαλύψω έναν τρόπο να την προσεγγίσω».
Η Σοφία Κόκκαλη λέει: «Δεν μπορώ να πω ότι βρήκα στ’ αλήθεια το χαρακτήρα της Μόσχας, μάλλον θα ήταν πιο σωστό να πω ότι τη διαισθανόμουν. Αλλά το σημαντικό ήταν ότι την αγάπησα πολύ, άρα τη δικαιολογούσα και προσπαθούσα διαρκώς να την καταλάβω».
Ο Ανδρέας Κωνσταντίνου και η Πηνελόπη Τσιλίκα
Το ίδιο συνέβη και με την Πηνελόπη Τσιλίκα, που όπως λέει δεν νιώθει ότι κατέκτησε ποτέ την Ορσα, δεν την είδε στον καθρέφτη, όμως υπήρξαν πράγματα που την έκαναν να καταλάβει βαθιά τον κόσμο της. Όπως, για παράδειγμα, «η εικόνα της θάλασσας το χειμώνα, που είναι εντελώς διαφορετική από αυτή που μπορεί να έχει ένας τουρίστας το καλοκαίρι. Ήταν μια άγρια θάλασσα, φουρτουνιασμένη, λασπωμένη, μια θάλασσα με κακές προθέσεις. Μέσα από αυτή μπόρεσα να καταλάβω τους ανθρώπους της εποχής. Τι σήμαινε για εκείνους να την κοιτούν και να ξέρουν ότι έχουν ανθρώπους αγαπημένους που πλέουν σε αυτή».
Μιλώντας με τους ηθοποιούς της «Μικράς Αγγλίας», ακόμη κι αν πια φοράνε σύγχρονα ρούχα και βρισκόμαστε στο κέντρο της Αθήνας, ταξιδεύεις μαζί τους πίσω σε εκείνο τον κόσμο, μέσα από μια εμπειρία που μοιάζει αναμφίβολα έντονη. Όλοι συμφωνούν πως τα γυρίσματα υπήρξαν μια σπάνια, πολύτιμη στιγμή, που ακόμη κι αν έχει παρέλθει δεν την αφήνουν πίσω. Ακόμη κι αν η εμπειρία της επιστροφής στην πραγματικότητα ήταν μάλλον τραυματική. «Θυμάμαι να φτάνουμε με το καράβι στη Ραφήνα, μετά από δυο μήνες σε αυτό τον κόσμο, και να προσγειωνόμαστε απότομα. Πατήσαμε το πόδι μας πίσω και περάσαμε 45 λεπτά στην κίνηση εισπνέοντας μια φρίκη. Ήταν χάλια» λέει γελώντας. Από σήμερα όμως επιστρέφουν πίσω στα υπέροχα τοπία της «Μικράς Αγγλίας», στο διαφορετικά δύσκολο κόσμο της και στις ζωές των ηρώων που υποδύθηκαν, μέσα από τη μεγάλη οθόνη. Αυτή τη φορά, μπορείτε να τους ακολουθήσετε κι εσείς.
9°
