Μήπως το Γαλλικό ή Αμερικανικό πρότυπο διοίκησης πανεπιστημίων ταιριάζει στην ελληνική περίπτωση;
Στις 11/2/2021 η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε το νόμο του υπουργείου παιδείας, ο οποίος ορίζει τον τρόπο εισαγωγής στα πανεπιστήμια και διασφαλίζει ότι οι εισερχόμενοι σε αυτά θα έχουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο γνώσεων, ώστε να είναι ικανοί να ακολουθήσουν ένα πανεπιστημιακού επιπέδου πρόγραμμα σπουδών. Επίσης, ορίζει την ανώτατη χρονική διάρκεια σπουδών, προκειμένου να μην υπάρχουν πλέον λιμνάζοντες φοιτητές. Πολύ σημαντική, επίσης, θεωρείται η παράλληλη συμπλήρωση μηχανογραφικού δελτίου για την εγγραφή του φοιτητή σε ένα τμήμα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης διετούς φοίτησης. Όσον αφορά, όμως, τους λιμνάζοντες φοιτητές, το χρονικό όριο που δίδεται, προκειμένου αυτοί να αποφοιτήσουν, είναι γενναιόδωρο.
Τέλος, για το θέμα φύλαξης της περιουσίας και των ανθρώπων, που εργάζονται και φοιτούν στα πανεπιστήμια, αντιμετωπίσθηκε με σωστό τρόπο, δεδομένης της ανομίας, της τρομοκρατίας και των καταστροφών, που στιγματίζουν τους ναούς της γνώσης και της ελεύθερης έκφρασης τις τελευταίες δεκαετίες.
Όμως, αυτά τα μέτρα είναι μεν εμβληματικά και ουσιαστικά, πλην όμως αποσπασματικά και δεν εντάσσονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο, το οποίο, κατά την εκφρασμένη άποψή μου από το 2016, θα έπρεπε να είχε νομοθετηθεί από την αρχή της θητείας αυτής της κυβέρνησης.
Τα θεμελιώδη θέματα, που έπρεπε ήδη να έχουν αντιμετωπισθεί με ένα νόμο πλαίσιο, παρόμοιο εκείνου του ν. 4009/2011, δεν αντιμετωπίζονται με τους νόμους που ψηφίστηκαν από τον Αύγουστο 2019 έως χθες. Αποσπασματικά θα αναφέρω τα ακόλουθα:
1. Θέματα Διοίκησης πανεπιστημίων και σχολών
2. Θέματα λειτουργίας και εσωτερικής χωροταξικής αναδιάρθρωσης των πανεπιστημίων
3. Θέματα συγχώνευσης ή και κατάργησης σχολών και πανεπιστημίων, που δεν πληρούν τα ακαδημαϊκά κριτήρια και τις προϋποθέσεις ύπαρξής τους
4. Θέματα φοιτητικής μέριμνας και οικονομίας κλίμακας.
Τα σημεία, που ακολουθούν, αποτελούν ένα επιλεγμένο μέρος μιας ολοκληρωμένης εισήγησης, που συντάχθηκε από τον υπογράφοντα, μετά από πολλές ώρες συζητήσεων, που είχαν προηγηθεί με την τότε υπεύθυνη Παιδείας του ΠΑΣΟΚ και από τον Οκτώβριο 2009 υπουργού παιδείας Άννα Διαμαντοπούλου, και η οποία της παραδόθηκε τον Μάιο 2008. Τα επιλεγμένα αυτά σημεία έχουν εμπλουτισθεί με τα σημερινά δεδομένα.
Πολύ συχνά διατυπώνεται το αίτημα της αυτοτέλειας ή αυτοδιοίκησης των πανεπιστημίων. Ας δούμε, όμως, την ισχύουσα νομολογία, η οποία απορρέει από το Σύνταγμα και τις αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας. Σύμφωνα με την απόφαση της Ολομέλειας του ΣτΕ, υπ’ αριθμ. 32/1990, έχουμε τα ακόλουθα:
(α) Με τις διατάξεις του άρθρου 16 παρ. 5 του Συντάγματος κατοχυρώνεται πλήρως η αρχή της αυτοδιοίκησης των ΑΕΙ, που είχε θεσπισθεί για πρώτη φορά με το άρθρο 16 παρ. 4 του Συντάγματος του 1952. Σύμφωνα με πάγια νομολογία του ΣτΕ, η οποία διαμορφώθηκε υπό την ισχύ των συνταγματικών διατάξεων, η αρχή της αυτοδιοίκησης των ΑΕΙ έχει ως αποκλειστικό περιεχόμενο την εξουσία των ιδρυμάτων αυτών να αποφασίζουν με δικά τους όργανα στις δικές τους υποθέσεις, όπως είναι η διαχείριση της περιουσίας τους ή η εκλογή του διδακτικού και διοικητικού προσωπικού. Η εξουσία αυτή είναι καθαρώς διοικητική, περιορισμένη στην εφαρμογή των κανόνων δικαίου, που διέπουν την οργάνωση και τη λειτουργία τους. Έτσι, από τη φύση της, δεν περιλαμβάνει και το δικαίωμα της θέσπισης των σχετικών κανόνων για την αυτονομία των ΑΕΙ, την οποία δεν τους παρέχει το Σύνταγμα.
(β) Η αναγνώριση του δικαιώματος αυτονομίας προσκρούει στις διατάξεις του Συντάγματος, που αναφέρονται στην άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας (26 παρ. 1, 43 παρ. 2 και 4 του Συντάγματος), με τις οποίες καμμία παρέκκλιση δεν θέλησε να καθιερώσει ο συντακτικός νομοθέτης (άρθρο 16 Σ).
(γ) Η θέσπιση των κανόνων που διέπουν την οργάνωση και τη λειτουργία των ΑΕΙ ανήκει στην περιοχή της νομοθετικής λειτουργίας και ασκείται από τα όργανα και τη διαδικασία που προβλέπει το Σύνταγμα, όπως συμβαίνει και με την οργάνωση οποιασδήποτε δημόσιας υπηρεσίας, είτε κρατικής είτε αυτοδιοικούμενης. Κατά την άσκηση της αρμοδιότητας αυτής ο νομοθέτης δεν δεσμεύεται από τις σχετικές απόψεις των ενδιαφερομένων ιδρυμάτων, ούτε οφείλει να ακολουθεί ορισμένο οργανωτικό και λειτουργικό πρότυπο, πρέπει όμως να διασφαλίζει τόσο την πλήρη αυτοδιοίκηση τους, όσο και την ελεύθερη έρευνα και διδασκαλία.
ΙΙ. Χωροταξικός Επανασχεδιασμός των Πανεπιστημίων
Από το 1985 μέχρι το 2019 ιδρύθηκαν, χωρίς κάποιο σχεδιασμό και επιστημονική τεκμηρίωση, Πανεπιστήμια διάσπαρτα στην περιφέρεια. Είναι σαφές ότι ορισμένα εξ αυτών δεν είναι βιώσιμα, αφού η διασπορά σε πολλές πόλεις και κωμοπόλεις δεν επιτρέπει την επιστημονική (διδακτική και ερευνητική) μεταξύ τους αλληλεπίδραση, δηλαδή την υλοποίηση της αρχής της διεπιστημονικότητας, απαραίτητη προϋπόθεση για την λειτουργία ενός πανεπιστημίου. Επιπλέον, με το νόμο Γαβρόγλου το 2019 όλα τα ΤΕΙ ενσωματώθηκαν στα πανεπιστήμια ή ΤΕΙ μετονομάστηκαν σε πανεπιστήμια, χωρίς να προηγηθεί αξιολόγηση. Με αυτό τον τρόπο καταργήθηκε η τριετούς διάρκειας Τεχνολογική Εκπαίδευση, ενώ πολλά τμήματα, που έπρεπε να ενσωματωθούν στην Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση ως τμήματα διετούς φοίτησης, έγιναν πανεπιστημιακά τετραετούς φοίτησης.
Το αποτέλεσμα είναι σήμερα σε μία χώρα των δέκα εκατομμυρίων πολιτών να λειτουργούν 24 πανεπιστήμια και η ΑΣΠΕΤΕ, χωρίς να συνυπολογιστούν οι στρατιωτικές σχολές. Και μάλιστα διάσπαρτα σε 69 πόλεις και κωμοπόλεις. Επιπλέον, υπάρχουν σχολές του ίδιου πανεπιστημίου, τα τμήματα των οποίων είναι διάσπαρτα σε πολλές πόλεις, ακόμη και σε πολλά νησιά.
Τα προβλήματα που ανακύπτουν από μία τέτοια διασπορά είναι:
(α) διοικητικά: πολλαπλασιασμός των διοικητικών υπηρεσιών
(β) υλικοτεχνικά: πολλαπλασιασμός υποδομών, όπως είναι η Βιβλιοθήκη, το Μηχανογραφικό Κέντρο, τα εργαστήρια, τα Κυλικεία, οι Φοιτητικές Λέσχες κ.λπ. Ιδιαιτέρως δε όταν Τμήματα θετικής κατεύθυνσης λειτουργούν σε διαφορετικές πόλεις ή σε διαφορετικά νησιά, τότε τα προβλήματα είναι ανυπέρβλητα στις ανωτέρω αναφερθείσες εγκαταστάσεις. Ως παράδειγμα αναφέρω το Εργαστήριο Φυσικής ή το Εργαστήριο Χημείας, το οποίο είναι απαραίτητο για την άσκηση των φοιτητών σε όλα τα Τμήματα Θετικών Επιστημών και Μηχανικών.
(γ) διοικητικού συντονισμού: για κάθε συνεδρίαση οργάνου, όπως είναι η Σύγκλητος ή το Πρυτανικό Συμβούλιο, οι μετακινήσεις είναι τόσο χρονοβόρες όσο και πανάκριβες
(δ) εκπαιδευτικά: δεν υπάρχει η δυνατότητα οργάνωσης κοινών μαθημάτων στα πρώτα έτη σπουδών σε μαθήματα κοινά σε πολλά Τμήματα. Κατά συνέπεια, πολλαπλασιάζονται οι προσλαμβανόμενοι διδάσκοντες ή το Ίδρυμα δαπανά τεράστια ποσά σε μετακινήσεις.
Προκειμένου να πραγματοποιηθεί ο απαιτούμενος επανασχεδιασμός των Πανεπιστημίων, των Σχολών και των Τμημάτων θα πρέπει να τεθούν κανόνες αξιοκρατικοί και ακαδημαϊκά τεκμηριωμένοι. Προτείνονται μεταξύ άλλων οι ακόλουθοι:
(Ι) Δεν ιδρύονται νέες Σχολές και Τμήματα - παραρτήματα σε πόλεις, όπου δεν υπάρχει Πανεπιστήμιο ή ΤΕΙ. Όσα μεμονωμένα Τμήματα είναι ήδη ιδρυμένα και δεν λειτουργούν καταργούνται.
(ΙΙ) Τα Τμήματα είναι ενταγμένα σε Σχολές. Οι Σχολές λειτουργούν αποκλειστικά και μόνο σε μία πόλη. Όπου υπάρχει Τμήμα εκτός του πυρήνα της Σχολής καταργείται ή μεταφέρεται στην πόλη, όπου λειτουργεί η Σχολή.
(ΙΙΙ) Συναφή Τμήματα στο ίδιο Πανεπιστήμιο συγχωνεύονται.
(ΙV) Πανεπιστήμια στην ίδια πόλη συνεργάζονται εκπαιδευτικά και ερευνητικά, με την αξιοποίηση των υποδομών τους.
ΙΙΙ. Αλλαγή καθεστώτος Φοιτητικής Μέριμνας.
Σήμερα, η Ελληνική Πολιτεία είναι η πλέον γενναιόδωρη παγκοσμίως, αλλά συγχρόνως και η πλέον εκμαυλιστική για τους νέους μας. Συγκεκριμένα, ανεξαρτήτως ακαδημαϊκής επιδόσεως και οικογενειακής κατάστασης των φοιτητών, (α) χορηγεί δωρεάν συγγράμματα σε όλους τους φοιτητές των ΑΕΙ, ανεξαρτήτως οικογενειακού εισοδήματος, δαπανώντας ετησίως τεράστια ποσά. Τα συγγράμματα αυτά, ακολουθώντας τη λογική του μοναδικού συγγράμματος, συχνά είναι αμφιβόλου επιστημονικής αξίας και χρησιμεύουν περισσότερο για την συμπλήρωση του εισοδήματος του συγγραφέα παρά για την κατάρτιση των φοιτητών.
Προτείνεται να ληφθούν τα ακόλουθα μέτρα:
Τα συγγράμματα να χορηγούνται δωρεάν στους φοιτητές, οι οποίοι αποδεδειγμένα έχουν χαμηλό οικογενειακό εισόδημα κατά προτίμηση με τη μορφή κουπονιού, βάσει του οποίου θα μπορεί να επιλέγει ο κάθε φοιτητής από τον εκδοτικό οίκο το σύγγραμμα της αρεσκείας του. Εναλλακτικά, μπορεί να καθιερωθεί το ηλεκτρονικό σύγγραμμα, στο οποίο θα έχουν πρόσβαση οι φοιτητές.
Στις Φοιτητικές Εστίες, οι οποίες πρέπει να αναβαθμιστούν, να διαμένουν οι φοιτητές με χαμηλό οικογενειακό εισόδημα πληρώνοντας ετησίως ένα συμβολικό ποσόν της τάξης των 400 – 500€ για την κάλυψη των λειτουργικών εξόδων, ενώ η διαμονή τους εκτός Εστίας στοιχίζει από 3.000 – 4.000€ ετησίως. Το συμβολικό αυτό ενοίκιο να συμπεριλαμβάνεται στην υποτροφία του φοιτητή, υπό την προϋπόθεση ότι αυτός έχει ικανοποιητικές ακαδημαϊκές επιδόσεις.
Η δωρεάν σίτιση να παρέχεται αποκλειστικά και μόνον στους φοιτητές οι οποίοι έχουν χαμηλό οικογενειακό εισόδημα.
Θα πρέπει να χορηγούνται φοιτητικά δάνεια στους φοιτητές, που φοιτούν στα κανονικά έτη σπουδών. Αυτό δίδεται κάθε έτος, υπό την προϋπόθεση της ικανοποιητικής ακαδημαϊκής επίδοσης.
IV. Διοίκηση πανεπιστημίων
Μπορεί να υιοθετηθεί το Γαλλικό ή το Αμερικάνικο Πρότυπο, το οποίο έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Συμβούλιο Διοίκησης (board of trustees), το οποίο θα αποτελείται τόσο από εκλεγμένα μέλη της Πανεπιστημιακής Κοινότητας, αλλά και από μέλη κοινωνικών φορέων, βάσει αντικειμενικών κριτηρίων και ικανοτήτων (διεθνής ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, ικανότητες διαχείρισης και διοίκησης, επιτυχής σταδιοδρομία στην επιχειρηματικότητα κ.λπ.). Η πλειοψηφία των μελών θα προέρχεται από καθηγητές του Ιδρύματος, προκειμένου να ικανοποιείται η συνταγματική βούληση περί αυτοδιοίκητου των ΑΕΙ. Αυτό το όργανο θα είναι υπεύθυνο για τον επιτελικό σχεδιασμό και για τον έλεγχο της υλοποίησης του προγραμματισμού (κοινωνικός έλεγχος). Θα είναι υπεύθυνο για την εκλογή του πρύτανη και των κοσμητόρων των σχολών και θα μπορεί να τους ανακαλεί με πολύ αυξημένη πλειοψηφία, σε περίπτωση διαπίστωσης αδυναμίας εκτέλεσης των καθηκόντων τους. Επιπλέον, θα εγκρίνει τον οικονομικό προϋπολογισμό και απολογισμό, τις τροποποιήσεις, αλλά και το ύψος των διδάκτρων των Μεταπτυχιακών Προγραμμάτων Σπουδών.
(Τα Συμβούλια Ιδρυμάτων θεσμοθετήθηκαν με τον νόμο 4009/2011, είχαν τις ανωτέρω αρμοδιότητες, αλλά καταργήθηκαν πλήρως το 2015).
15°
