Κάποτε στην Ευαγγελίστρια: οι μαρμαρογλύπτες, οι τάξεις, οι τιμές και άλλες ιστορίες από την κυπαρισσολάνδη

Κατάφερα να ανακαλύψω τη δίτομη μελέτη «Νεκροταφείον της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Θεσσαλονίκης Ευαγγελίστρια» της Έφης Κακουλίδου, έκδοση σπανιότατη, στα αρχεία του Λαογραφικού και Εθνολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Την έκδοση που χρόνια τώρα είναι εξαντλημένη τη λες και βιβλίο-ιερό δισκοπότηρο όσων μελετούν την ιστορία της Θεσσαλονίκης ψάχνοντας τα γεγονότα και τα τεκμήρια σε βάθος. 

Το βάθος εδώ, ένεκα του ιδιαίτερου θέματος της Κακουλίδου, είναι πολύ συγκεκριμένο. Τρία μέτρα κάτω από τη γη, όπως θα έλεγε κι ο μέγας λαογράφος Ηλίας Πετρόπουλος, από τη μελέτη του οποίου για τα νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης γνωρίζουμε και το όνομα του πρώτου γραφείου κηδειών που άνοιξε στην πόλη το 1927 ο Ηρακλής Τσίπης, στο 301 της Εγνατίας. «Σχετικά με τη θνησιμότητα, μπορούμε να πληροφορηθούμε ότι π.χ. κατά το έτος 1888 απεβίωσαν 324 άτομα, το 1883 445 άτομα και το 1886 417 άτομα. Όσον αφορά τις αιτίες θανάτου διαπιστώνουμε ότι η συνηθέστερη αιτία είναι η φθίσις, ενώ λίγοι είναι οι θάνατοι από καρδιά. Για τους 100 πρώτους νεκρούς του 1893 αναφέρεται ως αιτία θανάτου: σε τέσσερις περιπτώσεις αποπληξία, σε μία συγκοπή, και σε αρκετές άλλες φθίση και πνευμονικά νοσήματα (βροχίτις, πνευμονία, πελυρίτις). Επίσης, σε περιπτώσεις γυναικών βλέπουμε αιτία θανάτου την αποβολή, δύσκολο ωστόσο είναι να προσδιοριστεί η αιτία θανάτου όταν υπάρχει η ένδειξη “εκ πονήματος”, “κακοχυμία”, “γηρατεία”, “φλωένζα” (ίσως η γρίππη). Χαρακτηριστικό επίσης παράδειγμα από το 1894 είναι η αιτιολογία θανάτου από “δευτερίτη”. Γενικά η θνησιμότητα είναι αυξημένη στα άτομα κάτω των 60 ετών, σπανιότερες είναι οι περιπτώσεις ατόμων που έφτασαν τα 75, ενώ ελάχιστες αυτών με ηλικία 80 ετών». 

Ψάχνοντας εξονυχιστικά αρχεία, δωρεές, οστεοφυλάκιο, πωλητήρια, καταλόγους οικογενειακών τάφων, κειμήλια, δωρητές, μαμαρογλύπτες και φυσικά την επιστολή παραχώρησης του δικαιώματος της Ελληνικής Κοινότητας στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα για να προβεί σε σύσταση ελληνικού νεκροταφείου στην Οθωμανική ακόμα Θεσσαλονίκη, η Κακουλίδου παρέδωσε την ιστορία του χλοερού τόπου της Ευαγγελίστριας με τρόπο μοναδικό: «Στα 1880 ένας τάφος της Β τάξεως κοστίζει 20 λίρες οθωμανικές, της Δ τάξεως 10 και της Ε τάξεως 5, ενώ από έγγραφο με χρονολογία 1918, πληροφορούμεθα ότι οι κηδείες διαιρούνται σε πέντε τάξεις: Α Εξαιρετική δρχ. 2500, Α τάξις δρχ. 1250, Β τάξις δρχ. 800, Γ τάξις δρχ. 350, Δ τάξις δρχ. 150 και Ε δωρεάν». 

Καταγράφοντας τους τάφους έναν έναν ονομαστικά (ευεργέτες, δωρητές, δημάρχους, εκπαιδευτικούς, Μακεδονομάχους και πλούσιους Έλληνες ή αλλοεθνείς αστούς μαζί με άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Θεσσαλονίκης), η Κακουλίδου μελέτησε τις προτομές, τα γλυπτά, τα ναόσχημα, τα επιγράμματα και τους στίχους των τάφων, παρατήρησε το σύνολο των μνημείων και ανακάλυψε τους «μάστορες» αυτής της «αρχιτεκτονικής εις βάθος». Στη μελέτη της ανακάλυψε τους δυο μεγαλύτερους καλλιτέχνες - εργολάβους του πρότζεκτ Ευαγγελίστρια, τους μαρμαρογλύπτες Αστέριο Δούγια και Κωνσταντίνο Παβεζόπουλο. Ο Παβεζόπουλος, διαβάζω, δεν ήταν τεχνίτης αλλά εργολάβος, με εργαστήριο που βρισκόταν ακριβώς αντίκρυ από τη Μητρόπολη. «Στο εργαστήρι του εργαζόταν ένας ζωγράφος που σχεδίαζε τα μνημεία, ένας γλύπτης -Αγαπητός το όνομα- που έκανε τα προπλάσματα σε πηλό, και ένας τεχνίτης μαρμάρου, ο ονομαστός Μαστρογιάννης, που μετέφερε σε μάρμαρο τα προπλάσματα. Τα μοντέλα των τάφων και των διακοσμήσεων ο Παβεζόπουλος τα έφερνε από τη Βιέννη, σε άλμπουμ με φωτογραφίες. Από τις φωτογραφίες έβγαζε τα σχέδια ο ζωγράφος σε μεγάλο μέγεθος, ενώ τα μάρμαρα που χρησιμοποιούσαν ήταν Πεντελικό και Τηνιακό, αλλά πολλές φορές Ιταλικό και Κωνσταντινουπολίτικο (Μαρμαράς). Οι τιμές που πλήρωναν γι’ αυτούς τους τάφους ήταν μεγάλες. Γύρω στα 1920 με 1925 πληρωνόταν 40 με 60 χιλιάδες για έναν καλό τάφο. […]Ο Παβεζόπουλος είχε και άλλες εμπορικές δραστηριότητες, έφερνε έπιπλα από την Ευρώπη και κυρίως από τη Βιέννη. Μεταξύ άλλων είχε επιπλώσει το ξενοδοχείο Ματζέστικ, στην οδό Αγίας Σοφίας, στην παραλία, ενώ ως εργολάβος έστησε παραπήγματα στο Λεμπέτι μετά το 1922. Παντρεύτηκε Θεσσαλονικιά που ο πατέρας της Ραφαήλ από το Μοναστήρι εργάστηκε στα έργα που έκανε ο Λεσέψ στην κατασκευή της διώρυγας του Σουέζ». 

Μακάβριο το θέμα, όμως πολύ ενδιαφέρον για όσους περνούν καθημερινά από το ανενεργό κοιμητήριο της Ευαγγελίστριας ή παρακολουθούν τις κατά καιρούς ξεναγήσεις στους τάφους των Άμποτ, του αστυνομικού Μουσχουντή, της Μακεδονομάχισσας διδασκάλισσας Βελίκως Τράικου και άλλων που κείτονται εδώ. Ίσως υπό μια μορφή ανατύπωσης θα μπορούσε να διανέμεται και σαν κατατοπιστικό φυλλάδιο ιστορίας του ιστορικότερου κυπαρισσοχωριού της πόλης, που έπαψε να είναι ενεργό από το 1980.