Podcast Μηδενικό αποτύπωμα - Αγγελική Κοσμοπούλου | Οι φυσικοί πόροι τελειώνουν

Χορηγός του podcast είναι το Just Go Zero, το κίνημα της εταιρείας Polygreen για έναν κόσμο χωρίς απόβλητα που υποστηρίζει επιχειρήσεις και φορείς να κάνουν την κυκλική οικονομία πράξη. Επισκεφτείτε το justgozero.com και γίνετε κι εσείς μέρος της λύσης.

---

Θυμάστε την Κασσάνδρα; Την μυθολογική πριγκίπισσα της Τροίας, που ο Θεός Απόλλων της έδωσε το χάρισμα της μαντείας ζητώντας για αντάλλαγμα τον έρωτά της; Η Κασσάνδρα δεν ενέδωσε στον Θεό και εκείνος την εκδικήθηκε. Την καταδίκασε να βλέπει το μέλλον, αλλά να μην την πιστεύει κανείς.

Τι σχέση έχει η Κασσάνδρα με το περιβάλλον; Η ιστορία της θυμίζει κάποιες φωνές που μιλούν για όσα έρχονται. Φωνές που, σε αντίθεση με όσα σκεφτόμαστε οι περισσότεροι, λένε πως οι φυσικοί πόροι του πλανήτη δεν είναι ανεξάντλητοι, ούτε θα είναι πάντοτε διαθέσιμοι, για όσο τους χρειαζόμαστε.

Η αλήθεια, όμως, είναι ότι τα φυσικά αποθέματα του πλανήτη εξαντλούνται. Τα εξαντλούμε, δηλαδή, γιατί αυτό δεν συμβαίνει από μόνο του. Και, μαζί με αυτά, βάζουμε σε κίνδυνο τη μελλοντική δυνατότητα της γης να αναγεννά πόρους.

Ίσως έχετε ακούσει για την «Ημέρα Υπέρβασης της Γης». Μια μέρα διαφορετική από χρόνο σε χρόνο που ουσιαστικά σηματοδοτεί την ημέρα εκείνη που σε εκείνον τον συγκεκριμένο χρόνο εμείς οι άνθρωποι καταναλώσαμε την «ετήσια παραγωγή» της φύσης. Υπολογίζεται από την Global Footprint Network, μια ανεξάρτητη δεξαμενή σκέψης, με στοιχεία που παίρνει από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών.

Φέτος η Ημέρα Υπέρβασης είναι η 28η Ιουλίου. Χρειάστηκαν μόλις 7 μήνες για να εξαντλήσουμε όλους τους φυσικούς πόρους που μπορεί να αναγεννήσει ο πλανήτης σε διάστημα ενός έτους κι έτσι για το υπόλοιπο της χρονιάς θα καταναλώσουμε πόρους που δεν περισσεύουν, αφού δεν υπάρχει άλλη γη για να αντλήσουμε από εκείνην.

Η υπέρβαση των πόρων της γης ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του ‘70. Το 1971 η ανθρωπότητα κατανάλωνε τους πόρους που μπορούσε να της προσφέρει ο πλανήτης σε διάστημα ενός έτους έως τα τέλη του έτους. Από το 1983 και μετά, όμως, η ημερομηνία αυτή άρχισε να μετακινείται όλο και πιο νωρίς. Σήμερα το οικολογικό χρέος ισοδυναμεί με 18 χρόνια της Γης. Με άλλα λόγια, εάν μπορούσαμε να αναστρέψουμε πλήρως την υπερβολική χρήση των πόρων της γης, θα χρειάζονταν 18 χρόνια αναγέννησης του πλανήτη για να αντιστραφεί η ζημιά από την υπερβολική χρήση φυσικών πόρων.

Δεν καταναλώνουν όλες οι χώρες με τον ίδιο ρυθμό. Υπάρχει ένα χάσμα που χωρίζει τις πλουσιότερες και πιο βιομηχανοποιημένες χώρες από εκείνες με χαμηλότερο εισόδημα. Για παράδειγμα, το Κατάρ, μια μικρή και πολύ πλούσια χώρα, βρίσκεται στην κορυφή σε ό,τι αφορά την εξάντληση πόρων με ταχύ ρυθμό. Αν ολόκληρος ο πλανήτης κατανάλωνε πόρους με τον ρυθμό του Κατάρ, θα είχαμε φτάσει στην Ημέρα Υπέρβασης της Γης έως τις 10 Φεβρουαρίου, ενώ θα φτάναμε στο ίδιο σημείο μόλις δύο ημέρες αργότερα αν ο πλανήτης κατανάλωνε πόρους όπως το Λουξεμβούργο.

Οι επιδόσεις της Ελλάδας είναι κι αυτές απογοητευτικές, αφού αν δίναμε εμείς τον ρυθμό της παγκόσμιας κατανάλωσης, η ημέρα της Υπέρβασης θα είχε έρθει στις 21 Μαΐου, δηλαδή πάνω από δύο μήνες νωρίτερα από ό,τι τώρα. Κάτι αντίστοιχο θα συνέβαινε με την Ισπανία, την Ελβετία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Αντίθετα, αν ακολουθούσαμε τον ρυθμό της Τζαμάικας, του Εκουαδόρ ή της Ινδονησίας οι πόροι θα επαρκούσαν ως τον Δεκέμβριο. Την ίδια στιγμή, υπάρχουν 50 χώρες που δεν καταναλώνουν υπερβολικά τους πόρους τους, επομένως δεν έχουν ημέρα υπέρβασης της γης.

Κάποιοι επιστήμονες υπολογίζουν ότι αν η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων συνεχίσει ως έχει, το πετρέλαιο θα εξαντληθεί σε 53 χρόνια, το φυσικό αέριο σε 54 και ο άνθρακας σε 200. Με άλλα λόγια, καταφέραμε να εξαντλήσουμε στοιχεία που υπάρχουν στον πλανήτη για πολλά εκατομμύρια χρόνια μέσα σε μόλις 200 από τη στιγμή που αρχίσαμε να τα εκμεταλλευόμαστε τόσο εντατικά. Ακόμα κι αν αυτοί οι αριθμοί δεν είναι ακριβείς – με πόση ακρίβεια, άλλωστε, μπορεί κανείς να προβλέψει το μέλλον-  είναι ενδεικτικοί της καταστροφής.

Πώς τα καταφέραμε; Ο πρώτος «ένοχος» είναι ο υπερπληθυσμός. Ο πληθυσμός της γης πλησιάζει τα οκτώ δισεκατομμύρια και η αύξησή του οδηγεί σε μεγαλύτερη κατανάλωση. Κάθε αύξηση του πληθυσμού αυξάνει και τους πόρους που απαιτούνται για να υπάρξει και να λειτουργήσει ο κόσμος.

Έπειτα, είναι οι κακές γεωργικές πρακτικές. Ο άνθρωπος ασκεί πίεση στη γη επειδή εξαρτάται από αυτήν για να τραφεί. Η κάλυψη των διατροφικών αναγκών ενός πληθυσμού που μεγαλώνει οδήγησε σε εντατική διαχείριση του εδάφους, κακές μεθόδους άρδευσης, εκτεταμένη χρήση αγροτικών μηχανημάτων, ζιζανιοκτόνα και λιπάσματα που σκοτώνουν μικροοργανισμούς που είναι απαραίτητοι για την αναπλήρωση των θρεπτικών συστατικών στο έδαφος.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι η υλοτομία. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, από το 1990 ως το 2016 η απώλεια δασών στον κόσμο ήταν 1,3 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Κάθε χρόνο καταστρέφονται περίπου 18 εκατομμύρια εκτάρια δάσους. Αυτό σημαίνει πως περίπου τα μισά δάση του πλανήτη έχουν ήδη αποψιλωθεί.  Ειδικά στα τροπικά δάση, ο ρυθμός αποψίλωσης αυξάνεται κατά 1% τον χρόνο. Ο άνθρωπος κόβει τα δέντρα για τη γεωργία, κυρίως για να ανταποκριθεί στις ανάγκες του πληθυσμού που αυξάνεται. Επίσης, κόβει δέντρα και καταστρέφει δάση για να φτιάξει σπίτια, εμπορικούς χώρους και κάθε λογής δημόσια κτίρια. Όταν χάνονται δέντρα, ακολουθούν κι άλλες απώλειες. Ζώα εξαφανίζονται, η βιοποικιλότητα μειώνεται, η διάβρωση του εδάφους μεγαλώνει, οι πλημμύρες χειροτερεύουν και τα αέρια του θερμοκηπίου αυξάνονται.

Από τον 18ο αιώνα και την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης ξεκίνησε η εντατική εκμετάλλευση των ορυκτών και του πετρελαίου -και από τότε η πρακτική αυτή συνεχίζεται, οδηγώντας σε συνεχή μείωση των αποθεμάτων. Με το πέρασμα των χρόνων και την εξέλιξη της τεχνολογίας, ο εντοπισμός και η εξόρυξη των κοιτασμάτων έγινε ευκολότερη, τόσο που κάποια είδη αρχίζουν να σπανίζουν. Παράλληλα, η εκβιομηχάνιση του κόσμου και οι τεχνολογικές εξελίξεις αύξησαν τις τοξίνες και τα χημικά παράγωγα που αποτίθενται στο έδαφος και στο νερό, με αποτέλεσμα τοξικά υλικά να επηρεάζουν τα θαλάσσια οικοσυστήματα και τους φυσικούς πόρους.

Ένας από τους πρώτους πόρους που εξαντλούνται είναι το νερό. Παρόλο που η γη αποτελείται κατά 70% από νερό, μόνο περίπου 2,5% των υδάτινων πόρων είναι γλυκό και όχι αλμυρό νερό  - και από αυτό ακόμα λιγότερο είναι πόσιμο, δηλαδή νερό ασφαλές για να το πιούμε ή να το χρησιμοποιήσουμε στο μαγείρεμα. Το νερό αυτό έχει κυρίως τη μορφή πάγου ή χιονιού, οπότε το άμεσα διαθέσιμο ποσοστό είναι ακόμα μικρότερο. Παρόλο που πολλές χώρες εκπονούν σχέδια επεξεργασίας υδάτων, λόγω των αλλαγών στο κλίμα το νερό μειώνεται και τα αποθέματα συρρικνώνονται. Ήδη σήμερα περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό -και τα πράγματα θα γίνονται χειρότερα.

Έπειτα, είναι ο αέρας. Ο καθαρός αέρας είναι απαραίτητος για να υπάρχει ζωή στον πλανήτη. Αναγκαίος για τα φυτά, για τα ζώα και για την άγρια ζωή. Η ατμοσφαιρική ρύπανση υποβαθμίζει το περιβάλλον και δημιουργεί προβλήματα υγείας και σε εμάς.

Ο άνθρακας είναι το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο ορυκτό καύσιμο και δεν είναι ανανεώσιμος. Υπολογίζεται πως τα διαθέσιμα αποθέματα θα κρατήσουν για περίπου 200 χρόνια ακόμα, όχι περισσότερο. Κι όσο μερικές χώρες, όπως η Κίνα, αυξάνουν τις ανάγκες τους σε άνθρακα, τόσο αυτό το χρονικό διάστημα θα μειώνεται. Ο άνθρακας είναι, επίσης, ένας από τους μεγαλύτερους ρυπαντές στον πλανήτη και ταυτόχρονα ένας από τους φθηνότερους πόρους για τη βιομηχανία -γι’αυτό και γίνονται τόσες συζητήσεις για τη ρύθμιση της χρήσης του.

Κι ας περάσουμε στο πετρέλαιο, μια μη ανανεώσιμη πηγή ενέργειας που αποτελεί περίπου το 40% της συνολικής ενέργειας που καταναλώνεται στον κόσμο. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για το πόσο θα κρατήσουν τα διαθέσιμα αποθέματα, με τον μέσο όρο να υπολογίζεται σε 50 χρόνια, αν εξετάσουμε τα ήδη γνωστά αποθέματα. Αυτή τη στιγμή οι πιέσεις για να επιτραπούν οι εξορύξεις σε νέα σημεία για την ανακάλυψη πιθανών κοιτασμάτων είναι μεγάλες, όμως θα πρέπει να σκεφτούμε τι θα συμβεί στον κόσμο όταν εξαντληθούν και αυτά τα υποθετικά κοιτάσματα. Ακόμα κι αν εντοπιστούν νέα κοιτάσματα και ανακαλυφθούν νέοι τρόποι εξόρυξης, οι γεωλόγοι πιθανολογούν πως θα είναι αδύνατον να έχει η γη ανεξάντλητο πετρέλαιο. Είναι ένα είδος που χρειάζεται δισεκατομμύρια χρόνια για να δημιουργηθεί και η φύση δεν έχει προβλέψει τρόπο για να επισπευσθεί αυτή η διαδικασία.

Τα αποθέματα φυσικού αερίου βρίσκονται σε λίγο καλύτερη κατάσταση από εκείνα του πετρελαίου. Το αέριο είναι πιο καθαρή μορφή καυσίμου από το πετρέλαιο, γεγονός που αυξάνει την κατανάλωσή του, όμως και αυτό μειώνεται. Και, όπως έχουμε δει πρόσφατα, αποτελεί ένα σημαντικό πιόνι στη γεωπολιτική σκακιέρα της εποχής μας. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα αποθέματα αερίου βρίσκονται σε επίπεδα χαμηλότερα του συνηθισμένου – και αυτό εκτινάσσει τις τιμές και δημιουργεί ανασφάλεια για το μέλλον. Το φυσικό αέριο είναι, λοιπόν,  ένας από τους πόρους που η μείωσή τους επηρεάζει ήδη την τσέπη μας και σύντομα θα επηρεάσει και την ποιότητα της ζωής μας.

Ο φώσφορος χρησιμοποιείται για καλλιέργειες, αλλά και για το φαγητό. Υπάρχει σε λίγα σημεία του πλανήτη -στις ΗΠΑ, στο Μαρόκο και στην Κίνα – και με βάση τα σημερινά δεδομένα τα κοιτάσματα θα κρατήσουν για άλλα 100 χρόνια. Αυτό σημαίνει πως θα έπρεπε ήδη να βρίσκαμε νέα λιπάσματα για τις καλλιέργειες του πλανήτη – κάτι που δεν συμβαίνει.

Ο χαλκός είναι ένα από τα πρώτα μέταλλα που χρησιμοποιήθηκαν από τον άνθρωπο (θα θυμάστε, βέβαια, την «Εποχή του Χαλκού» και τον πολιτισμό της). Χρησιμοποιείται αδιαλείπτως για χιλιάδες χρόνια. Σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως σε ηλεκτρικά καλώδια, βιομηχανικά μηχανήματα, στέγες και υδραυλικά. Ταυτόχρονα, έχει φαρμακευτική χρήση σε συμπληρώματα διατροφής και αξιοποιείται σαν μυκητοκτόνο στη γεωργία. Στις μέρες μας η ζήτηση για χαλκό αυξάνεται, λόγω των αναγκών από γρήγορα αναπτυσσόμενους βιομηχανικούς τομείς, όπως η καλωδίωση ημιαγωγών και οι συσσωρευτές ενέργειας, οι μπαταρίες δηλαδή. Και, εν μέσω προσφοράς και ζήτησης, ο πλανήτης κινδυνεύει να ξεμείνει από χαλκό.

Όταν ακούμε για ήλιο σκεφτόμαστε συνήθως τα μπαλόνια, αλλά οι χρήσεις του ηλίου είναι πολύ περισσότερες. Χρησιμοποιείται για την κατασκευή δορυφόρων, για διαστημικά τηλεσκόπια, για μαγνητικούς τομογράφους και για άλλα ιατρικά μηχανήματα απεικόνισης. Χρησιμοποιείται, επίσης, για να γεμίσει τους αερόσακους σε αυτοκίνητα. Για περισσότερο από μια δεκαετία, οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Αν συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε το ήλιον όχι εκεί που μας είναι πραγματικά απαραίτητο (όπως τα ιατρικά μηχανήματα και τα τηλεσκόπια) αλλά για να γεμίζουμε μπαλόνια, σε 20-25 χρόνια στον πλανήτη δεν θα υπάρχει ίχνος του αερίου. Και για την ώρα, δεν υπάρχει υποκατάστατο για ορισμένες εφαρμογές του.

Ό,τι χρησιμοποιούμε σήμερα για την επιβίωσή μας προέρχεται, άμεσα ή έμμεσα, από φυσικούς πόρους, όπως ο αέρας, το νερό, το χώμα, ο ήλιος, τα φυτά και τα ζώα. Από τη γη έρχεται ό,τι μας κρατά στη ζωή.  Οι φυσικοί πόροι, πόροι που υπάρχουν χωρίς να μεσολαβεί ο άνθρωπος, εξαντλούνται επειδή καταναλώνονται πιο γρήγορα από ότι μπορούν να αντικατασταθούν.

Οι φυσικοί πόροι έχουν τεράστια σημασία για την επιβίωσή μας. Για την ανθρώπινη υγεία, την οικονομική δραστηριότητα, την ευημερία και την ποιότητα ζωής. Όσο η παγκόσμια ζήτηση ανεβαίνει, τόσο προκαλούνται προβλήματα ανεπάρκειας, αλλά και αστάθεια των τιμών. Το μοντέλο ανάπτυξης που ακολουθεί ο πλανήτης, βασισμένο στην υψηλή ένταση πόρων και στην ταυτόχρονη υποβάθμιση του περιβάλλοντος, είναι ώρα να αντικατασταθεί. Να αντικατασταθεί από πιο βιώσιμα πρότυπα παραγωγής και κατανάλωσης, σύμφωνα με αυτό που ονομάζουμε «κυκλική οικονομία». Ένα μοντέλο, δηλαδή, κατά το οποίο τα προϊόντα, τα υλικά και οι πόροι χρησιμοποιούνται όσο το δυνατόν περισσότερο και η παραγωγή αποβλήτων περιορίζεται στο ελάχιστο.

Μπορούμε άραγε να κάνουμε κάτι για να βελτιώσουμε τη διαχείριση των φυσικών πόρων; Μοιάζει βουνό, όμως υπάρχουν λύσεις που μπορούμε να υιοθετήσουμε, σε συλλογικό ή ατομικό επίπεδο, επηρεάζοντας θετικά το μέλλον μας.

Από το πώς καλλιεργούμε, πόσο μειώνουμε κάθε είδος σπατάλης, πώς σεβόμαστε το νερό, πώς παράγουμε το φαγητό που τρώμε και πώς κινούμαστε – πράγματα δηλαδή που καθένας μας μπορεί σε κάποιον βαθμό να επηρεάσει- μέχρι το να μάθουμε περισσότερα, να ασκήσουμε πίεση, να χρησιμοποιήσουμε τη φωνή μας και την ψήφο μας για ζητήματα που αφορούν τον πλανήτη. 

Ο κόσμος αλλάζει. Πρέπει να κατανοήσουμε τις προκλήσεις που έρχονται, να αλλάξουμε τις συνήθειες του παρελθόντος και να συνειδητοποιήσουμε ότι η ευημερία των ανθρώπων προϋποθέτει υγιή οικοσυστήματα.

---

Συντελεστές
Sound design: Δάφνη Γερογιάννη
Ηχοληψία: Δημήτρης Ντάφης