Ο συγγραφέας Γιώργος Κυριακόπουλος μας ξεναγεί στην αστική Αθήνα του 1930-1960 στο πλαίσιο των Αθηναϊκών Διαδρομών Βιβλίου
Πολύ μ’ αρέσει να βλέπω παλιές ασπρόμαυρες ελληνικές ταινίες, με τις ώρες, όπως κάποιοι άλλοι βλέπουνε Netflix. Μ’ αρέσουν γιατί δείχνουν πώς ήταν η Αθήνα τις περασμένες δεκαετίες. Και η αθηναϊκή διαδρομή που ακολουθεί, μοιάζει με ελληνική ταινία. Μόνο που μιλάει για τα ρετιρέ. Γιατί η ξενάγηση του συγγραφέα, Γιώργου Κυριακόπουλου, αφορούσε τη ζωή και τις συνήθειες του «καλού κόσμου», από τη δεκαετία του 1930 έως κι εκείνη του 1960. Ένα σιντάκι που έχει από Αττίκ μέχρι Μπέλλου, ένα φορτωμένο ουίσκι και πάμε.
Οι αστοί των Αθηνών
Μαζευτήκαμε καμιά 50αριά άνθρωποι στη Δραγατσανίου 6, στην Κλαυθμώνος, και κατεβήκαμε στο τεράστιο υπόγειο. Δεν ήξερα ότι στη θέση αυτού του μεγάλου κτιρίου βρισκόταν ένα πολυτελές σπίτι που έχτισε ο αρχιτέκτονας Κλεάνθης το 1836 και που για πολλές δεκαετίες φιλοξενούσε την πρεσβεία της Μεγάλης Βρετανίας, μέχρι που γκρεμίστηκε το 1939, επειδή το κόστος συντήρησης ήταν μεγάλο. Στην Αθήνα «καλός κόσμος» με την έννοια της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, δεν υπήρχε. Ήταν το παλάτι και η αυλή του, όπου κινούνταν κάποιοι πολύ σνομπ τύποι. Εκτός από αυτούς, ως «καλός κόσμος» εννοούνταν, επίσης, τα παλιά τζάκια και κάποιοι «ενθουσιώδεις» του Βενιζέλου, μια «ιθύνουσα τάξη», όπως τουλάχιστον αυτοπροσδιορίζονταν οι ίδιοι. Ήταν γιατροί, δικηγόροι, πανεπιστημιακοί, ανώτατοι δικαστικοί, στελέχη τραπεζών, βιομήχανοι, έμποροι, εκδότες, εφοπλιστές, μποέμ καλλιτέχνες και διανοούμενοι. Και στρατιωτικοί: Υπήρχε κι ένας «ταξικός» διαχωρισμός σε αυτούς. Ανώτατοι αξιωματικοί του στρατού έκαναν γάμους με καθημερινές, ας πούμε, συζύγους. Όχι όμως και οι ναύαρχοι, οι οποίοι παντρεύονταν τις πλουσιότερες. Δύο ήταν οι πόλοι όπου έμεναν όλοι αυτοί. Ο ένας η Πατησίων μέχρι την πλατεία Αμερικής (Φωκίωνος, Γ΄ Σεπτεμβρίου, Μαυροματαίων κ.λπ.) και ο άλλος το Κολωνάκι, η Βασιλίσσης Σοφίας και πέριξ του Συντάγματος (Νίκης, Βουλής κ.ά.). Υπήρχαν, επίσης, και κάποιες «καλές» οικογένειες στον Πειραιά – μία από αυτές και η οικογένεια της ηθοποιού Κατίνας Παξινού. Τους χειμερινούς μήνες όλα αυτά, γιατί το καλοκαίρι παραθέριζαν σε βουνό ή θάλασσα, ανάλογα με τη μόδα, δηλαδή μεταξύ Κηφισιάς, Νέου Φαλήρου και Γλυφάδας. Κι αν οι άντρες είχαν τις ασχολίες που είπαμε, οι γυναίκες μάλλον «δυσκολεύονταν» – άλλωστε, μέχρι το τέλος του 1960 μια γυναίκα για να γίνει έμπορος θα έπρεπε να είχε τη γραπτή συγκατάθεση του συζύγου της. Μετά, άνοιξαν επιχειρήσεις όπως μπουτίκ και ζαχαροπλαστεία, ή ασχολήθηκαν με τη φιλανθρωπία.
Τι ήταν ο καλός κόσμος; Όπως λέει ο Γιώργος Κυριακόπουλος, αυτό που σατίριζε ο Ψαθάς στα χρονογραφήματά του «Μαντάμ Σουσού», που δημοσιεύονταν σε αθηναϊκές εφημερίδες τη δεκαετία του 1930 και, τελικά, έγιναν βιβλίο το 1941. Από τον Μπύθουλα στην Πατριάρχου Ιωακείμ. Από τα κινηματογραφικά έργα που έχουμε δει, λέει ο Κυριακόπουλος, μάλλον μόνο ο Κακογιάννης γνωρίζει καλά τον «καλό κόσμο», όπως φαίνεται από τις ταινίες του «Κυριακάτικο ξύπνημα» και «Τελευταίο ψέμα». Εν τέλει, ο ορισμός του αστού είχε να κάνει πολύ περισσότερο με την οικονομική και κοινωνική του επιτυχία και λιγότερο με το παρελθόν του.
Το πρώτο ντελίβερι και το τραγικό τέλος του ζαχαροπλαστείου Τσίτας
Στον «καλό κόσμο» άρεσε η καλή ζωή. Σύχναζαν σε καφενεία και ζαχαροπλαστεία. Ψώνιζαν από το μπακάλικο του Θανόπουλου στην Αιόλου, που ήταν το πρώτο ντελικατέσεν της Αθήνας. Ο Τύπος της εποχής περιέγραφε πώς ο Θανόπουλος ταξίδευε ο ίδιος σε όλο τον κόσμο για να φέρει τα εκλεκτότερα προϊόντα. Ήταν ο πρώτος που γνώρισε στους Αθηναίους την τυποποιημένη συσκευασία, την αυτοεξυπηρέτηση (self service) αλλά και την αποστολή κατ’ οίκον, ενώ από το 1931 πρόσθεσε στις υπηρεσίες του και έτοιμο φαγητό. Η Πανεπιστημίου ήταν για πολλές δεκαετίες το κέντρο της ζωής της αστικής τάξης. Διάσημο ήταν το ζαχαροπλαστείο-καφενείο Ηνωμένα Βουστάσια, το οποίο γκρεμίστηκε το 1933 για να γίνει αρχικά το σινεμά Τιτάνια και στη συνέχεια το ξενοδοχείο Τιτάνια. Δίπλα βρισκόταν το καφενείο Ρωσσικόν, στο πατάρι του οποίου αγωνιούσε ο Βασίλης Λογοθετίδης μήπως και τον απατούσε η Ίλυα Λιβυκού στην ταινία «Ούτε γάτα, ούτε ζημιά». Όσο για το κατάστημα Λουκουμάδες Αιγαίον, που έκλεισε πριν από τρία χρόνια, μπορεί να μην ήταν προορισμός του αστικού κόσμου, είχε όμως αξεπέραστους λουκουμάδες και όλες αυτές τις εικόνες τις είχε ζήσει, καθώς βρισκόταν στην Πανεπιστημίου 46 από το 1926. Δίπλα στη σημερινή Στοά Νικολούδη βρισκόταν το φημισμένο ζαχαροπλαστείο του Τσίτα. Εδώ φτιάχτηκαν τα πρώτα τσιπς στην Αθήνα κι εδώ χρησιμοποιήθηκε ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’30 το πρώτο μπλέντερ. Ο Τσίτας όμως, ο οποίος στην Κατοχή κράτησε 180 εργαζόμενους με κίνδυνο να φαλιρίσει, είχε ένα τέλος που δεν το περίμενε. Κάποια στιγμή, το 1959, ένα διπλανό του κτίριο άρχισε να ανακαινίζεται. Όμως, αυτό είχε αποτέλεσμα να φύγουν δεκάδες ποντίκια και να βρουν «καταφύγιο» στο εργαστήριο του Τσίτα. Ένας αστίατρος το ανακάλυψε το 1959, οι εφημερίδες γέμισαν σχετικές γελοιογραφίες, και ο επιχειρηματίας δεν κατάφερε να ορθοποδήσει ποτέ, μέχρι που χρεοκόπησε το 1968.
Διαφήμιση εποχής του περίφημου παντοπωλείου Θανόπουλος
Το lifestyle και οι συνήθειες του «καλού κόσμου»
Από τη δεκαετία του 1930, η τότε «ιθύνουσα τάξη», αισθανόμενη ότι δεν καπελώνεται από τον βασιλιά, προσπαθεί να δημιουργήσει. Άρχισε η εκβιομηχάνιση, ο εξηλεκτρισμός, αυξάνει ο όγκος των εξαγωγών, ακμάζουν οι τέχνες, φτιάχνονται εκατοντάδες σχολεία. Είναι και η εποχή της πολυκατοικίας και ο «καλός κόσμος» μαθαίνει να συνυπάρχει με άλλες τάξεις. Τα διαμερίσματα είναι μοντέρνα, παρέχουν άλλες, καλύτερες ανέσεις από τις συνηθισμένες της εποχής, όπως καλύτερη θέρμανση για παράδειγμα, αλλά και οι πολυκατοικίες έχουν ταξικά χαρακτηριστικά. Άλλοι ζουν στο υπόγειο, άλλοι στα δυαράκια των πρώτων ορόφων και άλλοι στα ρετιρέ. Είναι και η εποχή του αυτοκινήτου, που έδιναν τη δυνατότητα για μια μικρή ή μεγαλύτερη εκδρομή ή για ένα πικνίκ. Η Πανεπιστημίου είναι πάντα η Μέκκα της διασκέδασης, κάθε είδους. Στο ισόγειο του Rex, που κατασκευάστηκε το 1937, στεγάζεται το σινεμά Σινεάκ που προβάλει τα πρώτα Μίκυ Μάους. Τα ίδια περίπου χρόνια εμφανίζεται το καμπαρέ Argentina στη Φιλελλήνων, που τα καλοκαίρια μετακομίζει στο Καλαμάκι. Εδώ γίνονται τα καλλιστεία και οι εφημερίδες διαφωνούν μεταξύ τους για το ποια κοπέλα θα έπρεπε να είναι η νικήτρια του διαγωνισμού. Στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το πολυκατάστημα Attica, στο κτίριο με τη μεγαλύτερη επιφάνεια στον Δήμο Αθηναίων μετά τη βιβλιοθήκη του Αδριανού στην Πλάκα, από το ’40 θα βρούμε το Φλόκα (τα αδέρφια ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη δύο χρόνια νωρίτερα) και το Zonar’s (για το οποίο ο Σεφέρης έλεγε ότι ήταν χυδαία διακοσμημένο), ενώ οι καλύτεροι κινηματογράφοι θεωρούνταν το Μαξίμ και το Παλλάς. Η καλύτερη μέρα του Παλλάς ήταν η Δευτέρα, όταν πήγαιναν να παρακολουθήσουν τις πρεμιέρες οι βασιλείς με τα πριγκιπόπουλα και οι Αθηναίοι, κάποιοι από αυτούς, ο «καλός κόσμος», ενθουσιαζόταν στην ιδέα να βρεθεί στην ίδια αίθουσα με τη βασιλική οικογένεια. Δίπλα στο Παλλάς, το 1940 άνοιξε το περίφημο καφέ Brazilian, που πρώτο προσέφερε εσπρέσο και αποτέλεσε στέκι διανοουμένων. Ο συγγραφέας Κώστας Ταχτσής έγραψε το 1948 ότι στο Brazilian βρίσκονταν ανά πάσα στιγμή καμιά 10αριά άνθρωποι που θα μπορούσαν, με τα καλά και τα κακά τους, να εκπροσωπήσουν την Ελλάδα του πνεύματος. Όσο για το Μαξίμ, στην Αμερικής, παρέμεινε κινηματογράφος μέχρι που το πήρε και το έκανε θέατρο η Αλίκη Βουγιουκλάκη το 1971.
Το πρώτο air condition στην Αθήνα, ο Κοκκώνης και οι πελάτες του
Στη σημερινή Στοά του Βιβλίου, που ονομάζεται Στοά Αρσακείου και είναι η μόνη στοά του αρχιτέκτονα Τσίλερ που διασώζεται σήμερα, το σινεμά Ορφέας ήταν το πρώτο που έφερε το air condition στην Αθήνα. Μάλιστα, το 1936 διαφήμιζε ότι η θερμοκρασία εντός του κινηματογράφου ήταν 10 βαθμούς χαμηλότερη απ’ έξω. Εδώ μετακόμισε το 1954 ο Κάρολος Κουν και το Θέατρο Τέχνης, εδώ ο «καλός κόσμος», που συνήθιζε να στέλνει τα παιδιά του στους προσκόπους, παράγγελνε προσκοπικά ρούχα από τον Κοκκώνη. Βέβαια, εκείνος ο «καλός κόσμος» θεωρούσε τον Μεταξά εκσυγχρονιστή και καμιά φορά, εκτός από τους προσκόπους, έστελνε τα παιδιά του και στη φασιστική νεολαία της ΕΟΝ. Όσο για τον Κοκκώνη, είχε ήδη γίνει πάμπλουτος, πριν έρθει από τη Σμύρνη, με τη Μικρασιατική καταστροφή, όταν ανέλαβε να ράψει χιλιάδες ελληνικές σημαίες για να υποδεχτούν οι κάτοικοι της πόλης τον ελληνικό στρατό. Λίγο μετά, τη δεκαετία του 1950, οι αστοί αρχίζουν να συγκεντρώνονται περισσότερο προς το πάνω μέρος της Πανεπιστημίου, καθώς αφενός η Ομόνοια άρχισε να γίνεται κακόφημη, ενώ και οι συγκεντρώσεις για το Κυπριακό γίνονταν όλο και περισσότερες, χωρίς να λείπουν και τα επεισόδια. Κάπως έτσι την πλήρωσε και το καφενείο Piccadilly, στην Πανεπιστημίου, με τη μεγάλη πινακίδα με νέον. Καθώς το κίνημα ήταν ενάντια των Άγγλων για τη στάση τους στο Κυπριακό, οι φοιτητές απαίτησαν από τον ιδιοκτήτη του να το μετονομάσει σε Κύπρος Bar, όπως και έκανε. Ψιλά, ίσως, γράμματα για τις κυρίες της υψηλής κοινωνίας, οι οποίες αγωνιούσαν να κλείσουν ραντεβού στον καλύτερο κομμωτή της εποχής. Ήταν ο Άγγελος, ο οποίος εργαζόταν ήδη από το 1930 στο ξενοδοχείο King George και αργότερα άνοιξε δικό του κατάστημα στην Ακαδημίας και Ομήρου, εκεί όπου χτενιζόταν η Τζάκι Κένεντι.
Οι Αθηναϊκές Διαδρομές Βιβλίου
Οι Αθηναίοι αστοί μάθαιναν γαλλικά και λιγότερο αγγλικά, παρότι αγγλόφιλοι - και στη συνέχεια αμερικανόφιλοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1931 η Τράπεζα της Ελλάδος αποσύνδεσε τη δραχμή από τον κανόνα της στερλίνας και τη συνέδεσε στο δολάριο. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 ο «καλός κόσμος» αρχίζει να φεύγει προς τα προάστια. Το πού πήγε και πού βρίσκεται σήμερα είναι μια άλλη ιστορία. Εσείς, όμως, μπορείτε να ακολουθήσετε πολλές Αθηναϊκές Διαδρομές Βιβλίου σαν ταινίες, σαν την προηγούμενη που ήταν βασισμένη και σε αναφορές του Γιώργου Κυριακόπουλου στο βιβλίο του «Η τρισεγγονή της Αραπίνας», από τις εκδόσεις Εστία.
Οι φωτογραφίες είναι από το λεύκωμα «Σκηνές από έναν δρόμο» του Λάκη Παπαστάθη που φιλοξενήθηκαν στο βιβλίο «21 υπέροχοι Έλληνες» του Μάκη Προβατά, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Athens Voice Books.
17°
