Κατάθλιψη: Η κεταμίνη λειτουργεί απευθείας στη σηματοδότηση του γλουταμικού και ίσως εισχωρεί στη ρίζα του προβλήματος. Όμως, η ψυχοθεραπεία είναι απαραίτητος παράγοντας.
Πάνω από 280 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο έχουν διαγνωστεί με κατάθλιψη. Άγνωστος είναι ο αριθμός όσων υποφέρουν χωρίς να έχει γίνει σχετική διάγνωση. Η ιατρική και η φαρμακευτική προτείνουν διάφορα σκευάσματα τα οποία έχουν συχνά κάποια επιτυχία· αλλά το πρόβλημα εμμένει. Η κατάθλιψη είναι η πιο κοινή ψυχική ασθένεια στις Ηνωμένες Πολιτείες, επηρεάζοντας το 30% των Αμερικανών σε κάποια στιγμή στη ζωή τους. Όμως, παρά τον μισό αιώνα έρευνας, την πανταχού παρούσα διαφήμιση και τις μαζικές πωλήσεις, τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα που αντιμετωπίζουν την κατάθλιψη σαν μια χημική ανισορροπία που απαιτεί ενίσχυση ενός συστατικού και μείωση ενός άλλου, έχουν περιορισμένη επιτυχία. Η αντιστοιχία μεταξύ των χημικών ουσιών (όπως η σεροτονίνη) και της κατάθλιψης δεν είναι όσο σημαντική νομίζουμε. Σύμφωνα με μια αναδυόμενη θεωρία, εμπνευσμένη εν μέρει από την αποτελεσματικότητα της κεταμίνης, η ψυχιατρική νόσος αφορά λιγότερο τη χημική ανισορροπία και περισσότερο τις δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο· η κύρια αιτία αυτών των αλλαγών φαίνεται πως είναι το ψυχικό στρες. «Το άγχος είναι για τις ψυχικές ασθένειες αυτό που είναι το τσιγάρο για τις καρδιακές παθήσεις», λέει ο Gerard Sanacora, καθηγητής Ψυχιατρικής που διευθύνει τις δοκιμές κεταμίνης στο πανεπιστήμιο του Γέιλ. Η θεωρία περιγράφει το στρες να καταστρέφει σταδιακά μεμονωμένους νευρώνες σαν τις καταιγίδες που φθείρουν τις στέγες των σπιτιών. Η κεταμίνη, μαζί με ορισμένα παρόμοια μόρια, ενεργεί για την ενίσχυση του νευρώνα έναντι αυτής της βλάβης, επηρεάζοντας όχι μόνο τη χημεία του εγκεφάλου αλλά και τη δομή του.
Τα ψυχιατρεία συνήθως δεν βλέπουν τους ασθενείς προτού καταρρεύσουν. Αντιθέτως, άτομα με άλλες ασθένειες —καρδιοπάθειες, καρκίνο, AIDS— ζητούν βοήθεια νωρίτερα ή ακόμα και προληπτικά. Αν εντοπιστούν έγκαιρα, πολλές παθολογικές καταστάσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν. Όμως λίγοι ζητούν βοήθεια όταν τους «τριγυρίζει» η κατάθλιψη· φτάνουν στον γιατρό όταν τους έχει κατακλύσει ή δεν φτάνουν ποτέ. Πολλοί καταθλιπτικοί αυτοκτονούν —40.000 Αμερικανοί ετησίως— κι ανάμεσά τους είναι άτομα με μετατραυματικό στρες και άλλες διαταραχές που έχουν αμεληθεί. Λίγες ιατρικές αποτυχίες είναι πιο κατάφωρες από την ανικανότητα της ψυχιατρικής να σώσει αυτούς τους ανθρώπους.
Η θεραπεία με αντικαταθλιπτικά φάρμακα είναι αποτελεσματική στο ένα τρίτο περίπου των ασθενών εντός 14 εβδομάδων. Μετά από έξι μήνες φαρμακευτικής αγωγής μόνο οι μισοί ασθενείς αναρρώνουν, ενώ το 33% δεν ανταποκρίνεται σε κανένα φάρμακο. Επιπροσθέτως, υπάρχουν σοβαρές παρενέργειες: μερικές φορές τα χάπια λειτουργούν με τέτοιο τρόπο ώστε καθιστούν ικανούς τους ανθρώπους να οργανώσουν την αυτοκτονία τους. Το πρόβλημα είναι ότι δεν πολυκαταλαβαίνουμε τι κάνουν ακριβώς τα αντικαταθλιπτικά, πώς ενεργούν και γιατί. Η σεροτονίνη, ο πιο κοινός στόχος για τα συνηθισμένα αντικαταθλιπτικά, είναι ένας νευροδιαβιβαστής, μια χημική ουσία που μεταφέρει μηνύματα στον εγκέφαλο: ανιχνεύτηκε για πρώτη φορά, το 1935, στο έντερο. Το όνομά της προέρχεται από τον ορό του αίματος (serum), όπου οι επιστήμονες της Cleveland Clinic την ταυτοποίησαν το 1948, σημειώνοντας ότι η χημική ουσία βοηθά στην πήξη του αίματος. Όταν η Betty Twarog, μια 25χρονη διδακτορική φοιτήτρια στο Χάρβαρντ, βρήκε αργότερα σεροτονίνη στους νευρώνες, δεν την πήραν στα σοβαρά. Εκείνη την εποχή, τα εγκεφαλικά σήματα θεωρούνταν καθαρά ηλεκτρικά ερεθίσματα μεταξύ των κυττάρων. Η Twarog ονόμασε αυτή την παλιά ιδέα «απόλυτη πνευματική ηλιθιότητα» και στη συνέχεια, το 1953, όταν εργαζόταν στην Cleveland Clinic, βρήκε σεροτονίνη στον εγκέφαλο αρουραίων, σκύλων και πιθήκων. Η Twarog δεν ήξερε ακόμα τι έκανε η σεροτονίνη εκεί πέρα, αλλά τη βοήθησε ο DW Woolley, ένας βιοχημικός από το Πανεπιστήμιο Rockefeller στη Νέα Υόρκη, ο οποίος το 1954 ο Woolley επεσήμανε ότι το διαιθυλαμίδιο του λυσεργικού οξέος, ή LSD, είναι χημικά παρόμοιο με τη σεροτονίνη και υφίσταται παρόμοια επεξεργασία στον εγκέφαλο. Εφόσον το LSD «προκαλεί στον άνθρωπο ψυχικές διαταραχές που μοιάζουν με εκείνς της σχιζοφρένειας», έγραφε ο Woolley, ένα άλλο φάρμακο που επηρεάζει τη σεροτονίνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για θεραπεύει τη σχιζοφρένεια. H πρωτότυπη εργασία της Twarog χρειάστηκε χρόνια για να εισδύσει στο ανδροκρατούμενο πεδίο, αλλά το έργο της, μαζί με εκείνο του Woolley έγινε αποδεκτό ως απόδειξη του πόσο σημαντικές χημικές ουσίες όπως η σεροτονίνη καθορίζουν τις ψυχικές διαδικασίες. Η Twarog και ο Woolley κατέληξαν στο ότι η καταστολή της δράσης της σεροτονίνης οδηγεί σε ψυχική διαταραχή· η έλλειψή της είναι η αιτία της διαταραχής.
Την ίδια περίοδο, άλλοι ερευνητές σκόνταψαν στα πρώτα αντικαταθλιπτικά, την ιπρονιαζίδη και την ιμιπραμίνη. Αυτά τα φάρμακα, που προορίζονταν για τη θεραπεία της φυματίωσης και της σχιζοφρένειας, αντιστοίχως, έκαναν περιέργως μερικούς ασθενείς «ευτυχισμένους χωρίς λόγο». Όταν οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι αυτά τα φάρμακα αύξαναν τα επίπεδα σεροτονίνης, μαζί με σχετικούς νευροδιαβιβαστές, ξεκίνησε μια τεράστια έρευνα για να βρεθούν παρόμοιες χημικές ουσίες που θα λειτουργούσαν καλύτερα ως αντικαταθλιπτικά. Η ιπρονιαζίδη ήταν το πρώτο μιας κατηγορίας φαρμάκων που εμποδίζουν ένα ένζυμο να διασπάσει τη σεροτονίνη, καθώς και την ντοπαμίνη και τη νορεπινεφρίνη, δύο άλλους νευροδιαβιβαστές. Το κύριο μειονέκτημα αυτών των φαρμάκων, που ονομάζονται αναστολείς μονοαμινοξειδάσης (ΜΑΟΙ), είναι ότι απαιτούν αυστηρή δίαιτα: όχι παλαιωμένα τυριά, όχι κρασί, μπίρα ή αλλαντικά. Σε συνδυασμό με αυτές τις τροφές, τα φάρμακα μπορούν να προκαλέσουν θανατηφόρες αιχμές στην αρτηριακή πίεση, μια ταλαιπωρία που συχνά ωθεί τους ασθενείς να τα παρατήσουν. Από την άλλη πλευρά, τα τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά, όπως η ιμιπραμίνη, δρουν εμποδίζοντας την επαναπορρόφηση της σεροτονίνης και της νορεπινεφρίνης. Το κόστος είναι μια σειρά από παρενέργειες: ξηροστομία, αύξηση βάρους, στυτική δυσλειτουργία και απώλεια της λίμπιντο.
Η επόμενη γενιά φαρμάκων επικεντρώθηκε στη βελτίωση των ίδιων μηχανισμών και είχε κάπως λιγότερες παρενέργειες. Μια νέα κατηγορία φαρμάκων γνωστών ως εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης, ή SSRI, έφτασε στη δεκαετία του 1980 με την τεράστια εμπορική επιτυχία του Prozac, του Zoloft και του Paxil. Δεδομένου ότι οι SSRI εστιάζουν πιο συγκεκριμένα στη σεροτονίνη, ανακοινώθηκαν ως καθαρότερες επιλογές, αλλά δεν είναι πολύ πιο αποτελεσματικά στη βελτίωση της διάθεσης από τα παλαιότερα φάρμακα. Συχνά φρονούμε πως αν κάποιος έχει κατάθλιψη είναι επειδή χρειάζεται σεροτονίνη όπως ένας διαβητικός χρειάζεται ινσουλίνη. Αλλά δεν είναι τόσο απλό: το Prozac αυξάνει τα επίπεδα σεροτονίνης μέσα σε λίγες ώρες, αλλά δεν αλλάζει διάθεση προτού περάσουν εβδομάδες. Το σκεύασμα Τianeptine, που χρονολογείται από στα τέλη της δεκαετίας του 1980, μειώνει τα επίπεδα σεροτονίνης αλλά ανακουφίζει από την κατάθλιψη. Μελέτες έχουν δείξει ότι όταν οι άνθρωποι ερωτεύονται εμφανίζουν χαμηλότερα, όχι υψηλότερα, επίπεδα σεροτονίνης. Με λίγα λόγια, η σεροτονίνη δεν είναι ξεκάθαρα μια χημική ουσία που χαρίζει καλή διάθεση: προφανώς, αν ένα φάρμακο με βάση τη σεροτονίνη, όπως το Zoloft, μας κάνει πιο χαρούμενους, λειτουργεί με κάποιον άλλο, έμμεσο τρόπο. Η έννοια της «χημικής ανισορροπίας» είναι ένα είδος αστικού μύθου.
Στο μεταξύ αναδύεται μια άλλη ουσία που ίσως σχετίζεται με τη καλή διάθεση. Φαίνεται ότι το χαμηλό άγχος δεν είναι επιβλαβές, αλλά αντιθέτως παρακινεί τους ανθρώπους να ζήσουν. Η κορτιζόλη, μια ορμόνη του στρες, κάνει καθημερινά κύκλους συγχρονίζοντάς μας με το φως του ήλιου και βοηθώντας μας να ενεργοποιηθούμε για την κάθε ημέρα. Η ορμόνη εκτοξεύεται όταν πρέπει να προσέχουμε: ένα τεστ, μια συνέντευξη για δουλειά, ένα ραντεβού. Μελέτες σε τρωκτικά και ανθρώπους επιβεβαιώνουν ότι οι σύντομες, ήπιες αυξήσεις του στρες είναι καλές για τον εγκέφαλο, ιδιαίτερα για τη μνήμη. Κατά τη διάρκεια αυτών των αιχμών, οι νευρώνες γεννιούνται και επεκτείνονται στον ιππόκαμπο, που είναι υπεύθυνος για τον σχηματισμό νέων αναμνήσεων και για την κατανόηση του τρισδιάστατου χώρου. Ο μαθητής που αγχώνεται ενώ σπουδάζει είναι πιο προσεκτικός και θυμάται περισσότερα από εκείνον που δεν αισθάνεται επείγουσα ανάγκη —μέχρι ένα σημείο φυσικά. Το πρόβλημα εμφανίζεται όταν το άγχος είναι είτε πολύ έντονο σε μια στιγμή, όπως σε βιασμό ή βίαιη επίθεση, είτε υπερβολικά παρατεταμένο, όπως στη μακροχρόνια φτώχεια, παραμέληση ή κακοποίηση.
Το άγχος αλλάζει την αρχιτεκτονική του εγκεφάλου διαφορετικά, ανάλογα με το πόσο διαρκεί. Μετά από χρόνιο στρες, όπως το παιδικό τραύμα, η επίδραση των ορμονών στα εγκεφαλικά κύτταρα αναστρέφεται: οι νευρώνες στον ιππόκαμπο και στον προμετωπιαίο φλοιό, που είναι υπεύθυνος για τον έλεγχο της διάθεσης και των παρορμήσεων, αρχίζουν να συρρικνώνονται, ενώ εκείνοι στην αμυγδαλή —στην έδρα του φόβου και του άγχους— επεκτείνονται σαν κατάφυτος θάμνος. Αλλά οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την ευαλωτότητά τους ανάλογα με τα γονίδια και την προηγούμενη εμπειρία ζωής. «Αν πάρετε δύο άτομα και τα υποβάλετε στο ίδιο στρεσογόνο γεγονός, για το ένα από αυτά θα είναι επιβλαβές και για το άλλο όχι», λέει ο Maurizio Popoli, καθηγητής φαρμακολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου. «Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το άγχος διαφορετικά.»
Σημαντικό ρόλο παίζει το γλουταμικό οξύ στον εγκέφαλο. Η υπεραφθονία γλουταμινικού πυροδοτεί έναν νευρώνα νωρίτερα από όσο θα έπρεπε και πυροδοτεί έναν καταρράκτη σημάτων μέσα στο κύτταρο, καταστρέφοντας τη δομή του. Αυτή η επιβλαβής διαδικασία, που ονομάζεται διεγερτική τοξικότητα, πιστεύεται ότι εμπλέκεται στη διπολική διαταραχή, στην κατάθλιψη, στην επιληψία και στις νευροεκφυλιστικές ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ, το Χάντινγκτον και το Πάρκινσον. Σε καταθλιπτικούς εγκεφάλους, πολλές περιοχές είναι συρρικνωμένες και υπολειτουργικές, συμπεριλαμβανομένου τμήματος του προμετωπιαίου φλοιού και του ιππόκαμπου. Οι αλλαγές στον εγκέφαλο που προκαλούν διαταραχές της διάθεσης προέρχονται εν μέρει από το χρόνιο άγχος που προκαλεί υπερδιέγερση νευρώνων με γλουταμινικό.
Η κεταμίνη προτείνεται ως αντικαταθλιπτικό επειδή δρα γρηγορότερα από οποιοδήποτε άλλο φάρμακο και φαίνεται πως ωφελεί 65% των ασθενών που δεν ανταποκρίνονται στις άλλες θεραπείες. Η κεταμίνη λειτουργεί απευθείας στη σηματοδότηση του γλουταμικού και ίσως εισχωρεί στη ρίζα του προβλήματος. Όμως, η ψυχοθεραπεία είναι απαραίτητος παράγοντας και μπορεί να αλλάξει τα πρότυπα της εγκεφαλικής δραστηριότητας με τρόπους που δεν φανταζόμαστε.
Ο Eric Nestler, ειδικός στον εθισμό και την κατάθλιψη στο νοσοκομείο Mt. Sinai λέει ότι η κατάθλιψη περιλαμβάνει μια ποικιλία υποτύπων, χωρίς μία μεμονωμένη αιτία. Δεν πρόκειται για ενοποιημένη ασθένεια, αλλά ως έναν αστερισμό συμπτωμάτων, το καθένα με τις δικές του διακριτές νευρικές ρίζες. Πάντως, αν η κεταμίνη αποδειχθεί ψυχιατρικός σωτήρας, θα έχει εκπληκτικό ιστορικό: από το 1962 χρησιμοποιήθηκε ως αναισθητικό για παιδιά στα επείγοντα, επειδή εξουδετερώνει τον πόνο, καταπνίγει τη συνείδηση και σπάνια προκαλεί αναπνευστικά ή καρδιακά προβλήματα. Τα παιδιά που λαμβάνουν κεταμίνη εισέρχονται σε «κατάσταση έκστασης και αισθητηριακής απομόνωσης» χωρίς πόνο, μνήμη και επίγνωση. Από την άλλη πλευρά, η κεταμίνη είναι ένα πολύ γνωστό ψυχαγωγικό φάρμακο με δυνατότητα κατάχρησης, το οποίο έχει χρησιμοποιηθεί από τη δεκαετία του 1970, ειδικά σε ασιατικές πόλεις όπως το Χονγκ Κονγκ. Το 1999, η κεταμίνη κατατάχθηκε στις ελεγχόμενες ουσίες στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά οι ερευνητές συνέχισαν τις μελέτες τους γύρω από τη δράση της στην ψυχική διάθεση. Από τότε, δώδεκα μελέτες έχουν επαναλάβει τα ίδια αποτελέσματα σε διπολικά και καταθλιπτικά άτομα. Περίπου 300 κλινικές στις ΗΠΑ προτείνουν τώρα εγχύσεις κεταμίνης για την κατάθλιψη.
Αλλά οι τιμές είναι απαγορευτικές. Όπως γράφει το περιοδικό Big Think, η δόση κυμαίνεται από 300 έως 1.000 δολάρια και οι ασφαλιστικές εταιρείες δεν καλύπτουν το κόστος. Αντιθέτως, καλύπτουν το ανθρακικό λίθιο, το οποίο επίσης δρα στους υποδοχείς γλουταμικού και εξακολουθεί να είναι ένα από τα πιο αξιόπιστα φάρμακα για τη θεραπεία της διπολικής διαταραχής.
Μια σκληρή αλήθεια για τη διαταραχή της διάθεσης είναι ότι δεν μπορούν ποτέ να θεραπευτούν όλες οι μορφές κατάθλιψης. Μελέτες απεικόνισης εγκεφάλου έχουν δείξει δομικές διαφορές μεταξύ της λευκής ουσίας σε υγιείς και διπολικούς εγκεφάλους. Οι διαφορές στην προσωπικότητα και στα πρότυπα ύπνου επιμένουν επίσης σε διπολικά άτομα, ακόμη και μεταξύ μανιακών ή καταθλιπτικών επεισοδίων. Οι δομικές αλλαγές πιθανότατα έχουν γενετικές ρίζες και μόλις προκύψουν, είναι δύσκολο ή αδύνατο να αντιστραφούν. Και παρ’ όλ’ αυτά, εξετάζεται η χορήγηση κεταμίνης «προληπτικά», εν είδει εμβολίου: π.χ. σε ανθρώπους που στέλνονται σε μάχες ή αναμένουν κάποιο βίαιο σοκ όπως πυροσβέστες, διασώστες μετά από φυσικές καταστροφές. Αν και η κεταμίνη δεν είναι ασφαλές στοίχημα, δεν παρατηρούνται μόνιμες παρενέργειες σε ασθενείς, ούτε όταν η δόση είναι αρκετά μεγάλη για να προκαλέσει αναισθησία. Έτσι η Johnson & Johnson δοκιμάζει μια μορφή ρινικού σπρέι εσκεταμίνης, μια εκδοχή της κεταμίνης με λιγότερη ψυχοδραστική επίδραση, ενώ η εταιρεία Naurex ολοκλήρωσε τις δοκιμές φάσης ΙΙ του Rapastinel, ενός ενέσιμου φαρμάκου που μπλοκάρει εν μέρει τους ίδιους υποδοχείς γλουταμικού όπως η κεταμίνη, χωρίς να είναι ψυχεδελικό.
Η Mindbloom, ένας πάροχος θεραπείας με κεταμίνη στο σπίτι, ανέφερε ότι θεράπευσε πάνω από 11.000 πελάτες σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2024, υποδηλώνοντας σημαντική αύξηση στη χρήση. Αν υποθέσουμε εκατοντάδες χιλιάδες ασθενείς στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία και την Ευρώπη —όπου τέτοιες θεραπείες είναι όλο και πιο διαθέσιμες— μια χονδρική εκτίμηση μπορεί να φτάσει τα 500.000 έως 1 εκατομμύριο ανθρώπους ετησίως για χρήση εκτός ενδείξεων στην ψυχική υγεία. Εξάλλου, το 2019 εγκρίθηκε από τη FDA, η εσκεταμίνη, ένα σκεύασμα που χορηγείται υπό ιατρική επίβλεψη. Αν και τα ακριβή νούμερα δεν είναι δημόσια, η χρήση της είναι περιορισμένη λόγω κόστους. Συνολικά πάντως, 50 εκατομμύρια έως 100 εκατομμύρια άτομα λαμβάνουν κεταμίνη ως αναισθητικό σε ιατρικό περιβάλλον, ενώ στον τομέα της ψυχικής υγείας, χορηγείται σε 1-2 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως.
17°
