Πέτρος Αλιβιζάτος: Ιπτάμενος Ολλανδός των Μεταμοσχεύσεων Καρδιάς

Ήταν μεγάλη τύχη και προνόμιο για εμένα να εργαστώ κατά τη διάρκεια της πορείας μου στην ιατρική επιστήμη με καθοδηγητές εμβληματικές μορφές της ιστορίας της ιατρικής. Δύο από αυτές τις μεγάλης εμβέλειας προσωπικότητες στο χώρο της Καρδιολογίας υπήρξαν Δάσκαλοι (με κεφάλαιο Δέλτα) και Μέντορες μου, ήταν και οι δύο Βρετανοί: ο (αείμνηστος) Dr Edgar Sowton, πρωτοποριακή φιγούρα στην θεμελίωση της καρδιακής βηματοδότησης και της επεμβατικής καρδιολογίας στο νοσοκομείο Guy’s Hospital, London και η (αείμνηστη επίσης) Καθηγήτρια Κλινικής Καρδιολογίας Celia M Oakley μεγάλη μορφή στον τομέα των μυοκαρδιοπαθειών στο νοσοκομείο Hammersmith, Royal Postgraduate Medical School, London.

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια της θητείας μου στο Ωνάσειο, είχα την εξίσου μεγάλη τύχη και τιμή να γνωρίσω και να συνεργαστώ ως καρδιολόγος με τον Πέτρο Αλιβιζάτο, τέως Διευθυντή Καρδιοχειρουργικής Κλινικής του Ωνασείου ΚΚ και θεμελιωτή του σπουδαίου προγράμματος Μεταμόσχευσης Καρδιάς του ΩΚΚ. Πέραν της υψηλής του επιστημονικής κλάσης ο Πέτρος Αλιβιζάτος διακρίνεται επίσης για την γενικότερη μόρφωση και παιδεία του, για την άριστη χρήση δύο γλωσσών (ελληνικής και αγγλικής) σε γραπτό και προφορικό λόγο και επιπλέον για την ακεραιότητα και το σπάνιο ήθος του.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε (2020) στην αγγλική γλώσσα το μνημειώδες βιβλίο του με τίτλο: Mission... at a Price: A Transplant Odyssey στο οποίο διηγείται, με χαρισματικό ύφος, την μεστή εμπειριών και αξιοζήλευτη επιστημονική του διαδρομή. Αρχίζοντας από τα νεανικά και φοιτητικά του χρόνια στην Ελλάδα και την πρώιμη άσκηση του στη Χειρουργική μέχρι την ολοκλήρωση της εκπαίδευσης του στη Γενική Χειρουργική, τη Χειρουργική Θώρακος και την Καρδιοχειρουργική στη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Τέλος αναφέρεται εκτεταμένα στο βιβλίο του στην πλέον παραγωγική περίοδο της (πρωτοποριακή) συνεισφοράς του στον τομέα των Μεταμοσχεύσεων Καρδιάς, αρχικά στο Baylor University Medical Center (USA) και στη συνέχεια στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο στην Ελλάδα.

Όταν ήρθε ο Πέτρος Αλιβιζάτος στην Ελλάδα (1996) είχε ήδη στο ενεργητικό του συνολικά 233 μεταμοσχεύσεις καρδιάς, καρδιάς-πνευμόνων και πνεύμονα στο Baylor University Medical Center, Texas. Το 1986 ο Αλιβιζάτος έκανε την πρώτη μεταμόσχευση καρδιάς στο Baylor, το 1988 την πρώτη συνδυασμένη μεταμόσχευση καρδιάς-νεφρών, το 1988 την πρώτη γέφυρα προς μεταμόσχευση με εμφύτευση συσκευής υποβοήθησης Abiomed VAD, το 1989 την πρώτη συνδυασμένη μεταμόσχευση καρδιάς-πνευμόνων τύπου Domino, το 1990 την πρώτη single lung και το 1993 την πρώτη double lung μεταμόσχευση. Είναι σημαντικό ότι επιβίωσαν όλοι οι ασθενείς του Αλιβιζάτου οι οποίοι υπήρξαν οι «πρώτες περιπτώσεις». Στο Ωνάσειο ΚΚ ο Αλιβιζάτος, για μια 12ετια (1996-2008), δημιούργησε και λειτούργησε ένα πρότυπο πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων καρδιάς με αξιοζήλευτα δεδομένα επιβίωσης, ανάλογα κορυφαίων κέντρων των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Το επιτυχημένο πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων καρδιάς του Πέτρου Αλιβιζάτου στο Ωνάσειο (μέχρι το 2008) έδωσε μια καινούργια καρδιά σε 73 λήπτες. Το έργο του συνεχίζεται σήμερα στο Ωνάσειο ΚΚ από την Ομάδα Καρδιακής Ανεπάρκειας & Μεταμόσχευσης Καρδιάς.

Πριν από το βιβλίο αυτό είχε, σχετικά πρόσφατα (2019), εκδοθεί στην αγγλική γλώσσα από τον Πέτρο Αλιβιζάτο ένα άλλο βιβλίο του με τίτλο: Forty years of Thoracic Organ Transplantation (1978-2018) για τον οποίο ο κορυφαίος William C Roberts, MD, έγραψε τα εξής: "Peter Alivizatos is a scholar, a lover of the medical profession, always a "conservative transplanter," and always devoted to his patients. This wonderful book places 10 of his previously published articles on heart and lung transplantation under one cover. Seven of the 10 articles had been published in the Baylor University Medical Center Proceedings, a quarterly, peer-reviewed journal listed on PubMed. Peter covers beautifully the rewards and the difficulties of starting and running a heart and lung transplant program, which he did at two different institutions. His articles on fellow surgeons Dwight Harken, Richard Lower, and Magdi Yacoub display his loyalty to, respect for, and gratitude to these three mentors. Peter has left a surgical legacy at two major institutions and now leaves another with this collection of splendid essays. -William C. Roberts, MD"

Η πρόσφατη αγγλική έκδοση του βιβλίου (Mission... At a Price) του Πέτρου Αλιβιζάτου σε μεγάλο βαθμό αποτελεί μετάφραση της ελληνικής έκδοσης με τίτλο «Αποστολή...Το Τίμημα» η οποία κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Επτάλοφος (2017). Αφηγητής ο ίδιος ο οποίος σε ζωντανή και γλαφυρή γλώσσα διηγείται την πορεία του μέσα στον κόσμο της Ιατρικής και ειδικότερα των μεταμοσχεύσεων. Στην ουσία, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, εξιστορεί την αποστολή που από την παιδική του ηλικία προσδιόρισε η οικογενειακή του-επτανησιακή-παράδοση, η οποία υπαγόρευε την αριστεία, αλλά μέσω μιας ουσιαστικής προσφοράς.

Μέσα από τα μάτια ενός προβληματισμένου και έξυπνου παιδιού ο συγγραφέας περιγράφει την αγριότητα των ημερών του 1944, τις μάταιες ίσως θυσίες νέων ανθρώπων σε βωμούς ιδεολογιών, τον καθημερινό τρόμο και τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης που ανεξίτηλα σημάδεψαν εκείνον και την οικογένειά του. Στη συνέχεια περιγράφει ως παιδαγωγικό εφόδιο ζωής τη μαθητεία του στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, ένα πρότυπο σχολείο αρίστων μαθητών στη γωνία των οδών Σκουφά και Λυκαβηττού όπου η ποιότητα και το ήθος των εκπαιδευτικών υπήρξαν μοναδικά και το επίπεδο της διδασκαλίας υποδειγματικό, έτσι άλλωστε εξηγούνται και τα άριστα ελληνικά του Πέτρου Αλιβιζάτου. Ο συγγραφέας τονίζει την έλλειψη ταξικών διακρίσεων στα πρότυπα σχολεία καθώς οι μαθητές έμπαιναν με μόνο κριτήριο την αριστεία μετά από δύσκολες εισαγωγικές εξετάσεις με αποτέλεσμα να ανήκουν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.

Στη συνέχεια ο συγγραφέας περιγράφει την εμπειρία του από τα χρόνια των πανεπιστημιακών του σπουδών στην Ιατρική Σχολή του Παν. Αθηνών (1955-1961). Εκθέτει αντικειμενικά τα ζητήματα της παντοδύναμης καθηγητικής έδρας και της υποτέλειας στην εξουσία που χαρακτήριζε το ελληνικό πανεπιστήμιο της εποχής και γράφει κάπου χαρακτηριστικά:  «Αν συγκρίνω τα έξι χρόνια των σπουδών μου με αυτά που έμαθα αργότερα θα έλεγα πως ουσιαστικές γνώσεις απόκτησα σε ελάχιστα εργαστήρια ή κλινικές, που με το σωστό σύστημα θα μπορούσαν να συντμηθούν σε δύο-τρία χρόνια.Υπήρχαν καθηγητές που κατείχαν μια θέση κι απλώς εξυπηρετούσαν την κοινωνική προβολή τους χωρίς να προσφέρουν. Κάποτε μπήκε στο εργαστήριο ένας απ΄αυτούς κρατώντας σωληνάριο με κίτρινο υγρό και ρώτησε τους φοιτητές τι περιείχε. Ένας είπε διάλυμα πικρικού οξέος, άλλος διχρωμικού καλίου: Όχι, όχι, λέει τότε ο καθηγητής. Δεν μπορείτε να το μαντέψετε. Είναι τα ούρα του διαδόχου Κωνσταντίνου! Ήταν ο δικός του τρόπος για να πει ότι είχε γίνει αυλικός γιατρός».

Tις πανεπιστημιακές του σπουδές ακολούθησε η θητεία στο Πολεμικό Ναυτικό και η επαφή του με τον χειρουργό αντιπλοίαρχο Ιωάννη Μπουντούρη ο οποίος τον εντυπωσιάζει και τον εμπνέει ως χαρισματικός χειρουργός αλλά και επιστήμονας που ενημερώνεται και παρακολουθεί τις εξελίξεις στο αντικείμενο του. Η μικρότητα, η ιδιοτέλεια, η έλλειψη οράματος και η «Βλαχοπολιτική» της ελληνικής πραγματικότητας (όπως τόνιζε με απελπισία ο αντιπλοίαρχος Μπουντούρης) υπήρξαν καθοριστικά στην απόφαση του να φύγει από την Ελλάδα στη συνέχεια και να αναζητήσει μια ουσιαστική και ποιοτική ιατρική εκπαίδευση στο εξωτερικό.

Ο συγγραφέας (ένας ακόμη Οδυσσέας ή μάλλον Ιπτάμενος Ολλανδός όπως προτιμάει να λέει ο ίδιος) περιγράφει στη συνέχεια όλους τους σταθμούς του μεγάλου επιστημονικού ταξιδιού του στις ΗΠΑ και τη Βρετανία. Μαθήτευσε σε σπουδαία κέντρα όπως π.χ. στο νοσοκομείο Hammersmith του Λονδίνου και στις ΗΠΑ με εμπνευσμένους μέντορες της χειρουργικής όπως ο Dwight Harken καθηγητής του Harvard, o Keneth Warren διεθνής χειρουργική αυθεντία παγκρέατος και χοληφόρων, o Richard Lower καθηγητής του Medical College of Virginia που ήταν πατέρας των μεταμοσχεύσεων καρδιάς. Καθοριστική ήταν η θητεία του Πέτρου Αλιβιζάτου κοντά στον σπουδαίο Magdi Yacoub που αποκαλείται στο βιβλίο «Λεονάρντο Ντα Βίντσι» της Καρδιοχειρουργικής. Στο Baylor University Medical Center των ΗΠΑ ο συγγραφέας ξεκινάει το πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων καρδιάς και πραγματοποιεί ένα μεγάλο αριθμό μεταμοσχεύσεων με επιτυχία.

To κείμενο μεταφέρει πολύ ζωντανά την ατμόσφαιρα της σκληρής εκπαίδευσης των χειρουργών στις ΗΠΑ, ιδιαίτερα στη βαθμίδα του εσωτερικού βοηθού (resident). Ο εσωτερικός βοηθός είναι κάτι σαν δόκιμος μοναχός ο οποίος-για περίπου τρία χρόνια-κυριολεκτικά  «κατοικεί» στο νοσοκομείο σε 24ωρη βάση και ενώ εκπαιδεύεται προσπαθεί παράλληλα να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της κλινικής εργασίας, της παρουσίας στο χειρουργείο, των επειγόντων περιστατικών και των εφημεριών. Αν κανείς δεν μπορεί να επιβιώσει αυτών των απαιτήσεων τότε είναι ακατάλληλος να προχωρήσει τα σκαλοπάτια της εξιδίκευσης του.

Το τελευταίο κομμάτι της αποστολής του Πέτρου Αλιβιζάτου ολοκληρώνεται στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο στο οποίο αναλαμβάνει επίσημα καθήκοντα την 1η Απριλίου του 1996 και ξεκινάει το πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων καρδιάς μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Η επιστροφή του «Ιπτάμενου Ολλανδού» σε μιαν αχάριστη πατρίδα που ιστορικά ροκανίζει τα καλά της παιδιά (όπως ο Κρόνος) ήταν γεγονός και η αμφιθυμία γύρω από το ορθό της απόφασης αυτής μεγάλη. Αναφέρει ο συγγραφέας ότι ο στενός του φίλος, αναισθησιολόγος στις ΗΠΑ, Τάσος Τριανταφύλλου είχε τροφοδοτήσει την αμφιβολία σχετικά με την απόφαση του επαναπατρισμού με τα εξής λόγια: «Πως είναι δυνατόν μέσα στην Ελλάδα που μαστίζεται από ηθική κρίση να υπάρξει ίδρυμα που όλα θα λειτουργούν άψογα, θα τηρούνται οι διαδικασίες κι ο καθένας θα συνεργάζεται και θα αγαπάει τον πλησίον του!».

Τελικά ο (ακατάβλητος μαχητής) Πέτρος Αλιβιζάτος κατάφερε να χαρίσει στη διάρκεια της θητείας του στο Ωνάσειο μια καινούργια καρδιά σε 70 μεταμοσχευμένους ασθενείς οι οποίοι ξαναγύρισαν στις οικογένειες τους. Κατάφερε να στήσει ένα πρόγραμμα μεταμοσχεύσεων με διεθνείς προδιαγραφές και επιβίωση καλύτερη και από τα δεδομένα του Baylor των ΗΠΑ. Κατάφερε να εκπαιδεύσει περίπου μισή ντουζίνα χειρουργών με αμερικάνικο σύστημα εκπαίδευσης οι οποίοι στέκονται με αξιοπρέπεια απέναντι στο υπάρχον ιατρικό κατεστημένο. Ο ίδιος θεωρεί ότι η επιτυχία του αυτή οφείλεται στην ασυνήθιστη για τη χώρα μας «εργασία ομάδας» (βλ. δημοφιλής αγγλική έκφραση team work). Μιας ομάδας με όραμα, γνώση και ταλέντο η οποία δούλεψε με αφοσίωση μέσα στην ατμόσφαιρα παρακμής και έλλειψης αυτοσεβασμού που μαστίζει την ελληνική κοινωνία. Ο Αλιβιζάτος περιγράφει στο βιβλίο του με ευθυκρισία, χωρίς να μασάει τα λόγια του, όλα τα σημαντικά γεγονότα που ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια, μετά την αναχώρηση του από την ηγεσία του προγράμματος Μεταμόσχευσης Καρδιάς του ΩΚΚ αλλά και μετά την οριστική αναχώρηση του ίδιου από το Ωνάσειο ΚΚ. Προβληματίζει και προβληματίζεται με τα κλινικά δεδομένα που παραθέτει γύρω από την πορεία του προγράμματος αλλά θεωρώ ότι τελικά έχει στηρίξει ουσιαστικά με την στάση του το δικό του παιδί. Παραθέτει συγκριτικά δεδομένα και δεδομένα επιβίωσης ασθενών του προγράμματος Μεταμόσχευσης Καρδιάς (ΩΚΚ) μεταξύ (1996-2008) και μετά το 2008 έως σήμερα. Όλα αυτά θα αποτελέσουν πιστεύω αξιόλογο υλικό για μελέτη όσον αφορά το παρελθόν, το παρόν αλλά και το μέλλον του Ωνασείου ΚΚ. Επίσης τα γεγονότα που παρατίθενται στο βιβλίο αποτελούν σπάνιο υλικό και μια αξιόπιστη μαρτυρία που αφορά το επίπεδο αλληλεπίδρασης της ιατρικής και της πολιτικής στη χώρα μας. Διαβάζοντας κάποιος (ανοιχτόμυαλος αναγνώστης) το βιβλίο του Πέτρου Αλιβιζάτου αντιλαμβάνεται εύκολα ότι όλες οι παρεμβάσεις/αποφάσεις για την υγεία στη χώρα μας συντελούνται σε δύο επίπεδα: υπάρχει η Ιατρική της Πολιτικής και υπάρχει παράλληλα η Πολιτική της Ιατρικής με πολύ ασαφή (δυστυχώς) τα μεταξύ τους όρια.

Θεωρώ ότι το σπουδαίο αυτό βιβλίο, η μοναδική αυτή κατάθεση, του οραματιστή Πέτρου Αλιβιζάτου θα αποτελέσει πολύτιμο εφόδιο για όλους τους νέους γιατρούς που τώρα ξεκινούν το ταξίδι τους στον κόσμο της ιατρικής. Την επιστημονική του πορεία χαρακτηρίζουν η εντιμότητα, το ήθος, το πείσμα, η μαχητικότητα, η προσήλωση στο στόχο, η πίστη στον υγιή ανταγωνισμό, η φιλοδοξία για διάκριση αλλά μέσω της προσφοράς και ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι αυτές είναι τελικά οι μοναδικές ουσιαστικές προυποθέσεις προκειμένου να παράγει κάποιος χρήσιμο έργο. Η κυρίαρχη αντίληψη για την υγεία, δυστυχώς, φαίνεται ότι σήμερα προσανατολίζεται αυστηρά στην οικονομική της διάσταση. Το αίτημα ανθρωπολογίας παραμένει δηλαδή ουσιαστικά ανοιχτό στις πολιτικές υγείας σήμερα. Το μοντέλο Αλιβιζάτου, δηλαδή συνδυασμός αριστείας με ακεραιότητα, ανιδιοτελή προσφορά και άνθρωποκεντρική προσέγγιση, νομίζω ότι είναι μάλλον ανεπιθύμητο σε όσους χαράζουν πολιτικές υγείας σήμερα στη χώρα μας. Το μη-εύπεπτο πρότυπο του οραματιστή Πέτρου Αλιβιζάτου (δυστυχώς) βάζει δύσκολα στους ιατρούς της πολιτικής αλλά και στους πολιτικούς της ιατρικής στη χώρα μας.