Προκειμένου να κατανοήσουμε έναν οργανισμό θα πρέπει να τον δούμε και να τον παρατηρήσουμε μέσα στο περιβάλλον του, στο πλαίσιο που ζει και λειτουργεί, σε αλληλεπίδραση με τα υπόλοιπα μέρη του πεδίου, του οποίου μέρος είναι και ο ίδιος. Σε ένα τέτοιο ρευστό πεδίο, η ανθρώπινη επαφή αποτελεί μία δυναμική διαδικασία στο συνεχές του χωρο-χρόνου, όπου εαυτός και Άλλος συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν.
Απέναντι στις ποιότητες της αλληλεπίδρασης, της αμοιβαιότητας και της ισοτιμίας, που συστήνουν μια υγιή επαφή, στέκονται παγιωμένα εμπόδια και αντιστάσεις, προσχώματα στην αυθεντικότητα και την ποικιλότητα, με δυσμενείς συνέπειες για τον άνθρωπο, όπως η ρητορική και τα εγκλήματα μίσους, οι έμφυλες διακρίσεις, ο εκφοβισμός, η κακοποίηση, η ομοφοβία και η τρανσφοβία. Ο Άλλος ως ετερότητα, είναι ικανός να υποστηρίξει και να αναγνωρίσει τον εαυτό, όπως είναι ικανός και να τον εγκαταλείψει, να τον πληγώσει, να το στιγματίσει και να τον κακοποιήσει.
Γνωριμία με το συναίσθημα της ντροπής
Στο φάσμα της ανθρώπινης εμπειρίας και των συναισθημάτων η ντροπή κατέχει ιδιαίτερη θέση: Συναίσθημα γνώριμο, βαθιά υπαρξιακό και αρκετά πρώιμο, από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής μας. Στην ελληνική κοινωνία και οικογένεια βρίσκουμε σε έντονο βαθμό μία κουλτούρα ντροπής, απόρροια των συμβιωτικών σχέσεων που δημιουργούμε, της παραβιαστικής εγγύτητας και συγχώνευσης μαζί, που ευνοούν τα «πρέπει» και τη συντήρηση των κοινωνικών συμβάσεων, καταλαμβάνοντας το χώρο που αναλογεί στην υγιή ανάπτυξη και εξέλιξη του εαυτού.
Η ντροπή αντανακλά την ανεπαρκή στήριξη του εαυτού από το περιβάλλον ως προς το να τον δουν και να τον αναγνωρίσουν ολόκληρο, να ακούσουν τις ανάγκες του και να τις στηρίξουν. Εν απουσία στήριξης το αίσθημα της προσωπικής ανεπάρκειας βρίσκει ελεύθερο πεδίο και εισχωρεί μέσα στον εαυτό, διαμορφώνει την αυτο-εικόνα του και προσδιορίζει τους τρόπους βάσει των οποίων θα σχετιστεί με το περιβάλλον του.
Από το βλέμμα του Άλλου, που κρίνει και εξετάζει, από μια σχέση χωρίς ισοτιμία, η ντροπή μεταμορφώνεται στην εσωτερική σύγκρουση του εαυτού, μεταξύ της ανάγκης του να εδραιώσει μια σχέση με τον έξω κόσμο και της προσπάθειάς του να προστατευτεί, να διατηρήσει το είναι του, την ολότητα και ακεραιότητά του.
Το φάσμα και τα πολλαπλά πρόσωπα της ντροπής
Η ντροπή απλώνεται από την ελαφριά αμηχανία και την άβολη θέση του εαυτού έως τη βαθιά του ανάγκη να κρυφτεί, να μη είναι ορατός στα μάτια του Άλλου, καθώς εκεί είναι που νιώθει λίγος, εκεί «δεν είναι όπως πρέπει», «δεν είναι φυσιολογικός». Συνδέεται με τον πυρήνα του εαυτού, με το σεξουαλικό του προσανατολισμό και την ταυτότητα του φύλου του, που δέχονται έντονη κριτική και μίσος. Προκειμένου να προστατευθεί από το γύρω περιβάλλον, ο εαυτός μένει στη σκιά, παραμένει «μέσα στην ντουλάπα».
Φόβος, απόγνωση, θυμός που συσσωρεύεται από τη συνεχή εκκρεμότητα του ανικανοποίητου δικαιώματος στην ορατότητα χωρίς κριτική, θυμός από την ακύρωση της ανάγκης για δικαίωση και αναγνώριση, θυμός που συχνά «μεταμφιέζεται» σε θλίψη, επιθετικότητα, κάποια από τα πρόσωπα της ντροπής.
Βήμα-βήμα η ντροπή κερδίζει έδαφος κι αγκαλιάζει ολόκληρο τον εαυτό και στρεβλώνει την εικόνα του, ώστε να γίνεται λόγος για τον ατελή, μη ολοκληρωμένο εαυτό, τον αποκομμένο από τον Άλλον και τον εσώτερα διαχωρισμένο.
Ντροπή και ενοχή «βαδίζουν» συχνά χέρι-χέρι
Η ντροπή συνδέεται με αυτό που είναι ο εαυτός και η ενοχή με αυτό που κάνει, με τις πράξεις του, «being» και «doing» αντίστοιχα. Ο εαυτός φαίνεται να δηλώνει: «Είμαι λίγος, δεν είμαι φυσιολογικός, κάτι τρέχει με μένα...». Η ενοχή, από την άλλη πλευρά, έρχεται να του θυμίσει οτιδήποτε δεν έχει κάνει καλά.
Η ενδο-οικογενειακή δυναμική
Η ντροπή είναι μια σχεσιακή υπόθεση, που μαρτυρά τα ενδο-οικογενειακά ελλείμματα, ξεσκεπάζει τα «καλώς τακτοποιημένα» της οικογένειας και κλονίζει τα γερά θεμέλιά της, μοιάζει με ρωγμή σε ένα φαινομενικά συμπαγές οικοδόμημα. Μέσα σε μία τέτοια δυναμική ενδο-οικογενειακών σχέσεων, όπου η ντροπή καταλαμβάνει το χώρο της περηφάνιας και η καχυποψία εκείνον της εμπιστοσύνης, τα πρόσωπα βιώνουν μεγάλη μοναξιά εντός της οικογένειάς τους και δύσκολα συναντιούνται οι αυθεντικοί τους εαυτοί. Πρόκειται για ενδο-οικογενειακούς μηχανισμούς, που λειτουργούν βάσει κοινωνικών κατασκευών και προσδοκιών, με την πρόθεση-πρόσχημα της προστασίας και ασφάλειας των μελών της οικογένειας, χωρίς όμως την πρόνοια και τη φροντίδα για την υγιή σταδιακή διαφοροποίηση και ενηλικίωση αυτών.
Μέχρι που είναι ικανή να φτάσει η ντροπή;
Η ντροπή γεννά στιγματισμό, απόρριψη, περιθωριοποίηση, κοινωνικό αποκλεισμό, μίσος, βία, κακοποίηση, ομοφοβία, αμφιφοβία, τρανσφοβία, χαμηλή αυτο-εκτίμηση, συναισθήματα αναξιότητας και ανεπάρκειας, θυμό, επιθετικότητα, παθητικο-επιθετική συμπεριφορά, δημιουργεί σχέσεις χωρίς ισοτιμία και με βαθιά ρήγματα σε αυτές. Δεν ενώνει, αντίθετα διχάζει, δεν αναγνωρίζει, αντίθετα υποτιμά και ακυρώνει, διαγράφει, κλονίζει την εμπιστοσύνη, απαιτεί σχεδόν εμμονικά τη συνεχή προσπάθεια και τον κόπο του εαυτού να αποδεικνύει αυτό που δεν είναι, ενέχει πόνο, εξάντληση και αβάσταχτη μοναξιά. Οδηγεί όλο και πιο βαθιά στην «ντουλάπα», μακριά από τον αυθεντικό εαυτό, σε αυτο-αμφισβήτηση, σε εμμονικές σκέψεις, σε αυτοκτονικούς ιδεασμούς, σε αυτο-καταστροφικές συμπεριφορές, στην κατάθλιψη, ακόμη και στο θάνατο.
Ποια η θέση μου ως επαγγελματίας ψυχικής υγείας;
Ως επαγγελματίας ψυχικής υγείας καλούμαι να σταθώ ισότιμα δίπλα στον Άλλον, που θα αναζητήσει στήριξη, εμπιστοσύνη και ορατότητα. Για να γίνει αυτό χρειάζεται να έχει προηγηθεί η αναγνώριση των δικών μου κρυφών σημείων και να έχω έρθει σε επαφή με την προσωπική μου ντροπή, όποια κι αν είναι αυτή κι απ’ όπου κι αν έρχεται. Αυτό είναι ίσως κι ένα από τα πολύτιμα δώρα της ανθρώπινης επαφής και της θεραπευτικής σχέσης: η δυνατότητα να λειτουργεί επανορθωτικά αξιοποιώντας δημιουργικά το συναίσθημα της ντροπής, η ευκαιρία και η πρώτη ύλη στη συν-δημιουργία ενός εδάφους στήριξης.
Η διαδρομή μας είναι η αξιοπρέπεια και η περηφάνιά μας. Αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα που ζητούν από την ανθρώπινη επαφή επίγνωση, παρουσία, συνέπεια, σεβασμό και φροντίδα του εαυτού και του Άλλου.
Balthazart, J. (2016). Η βιολογία της ομοφυλοφιλίας. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Bigner, J. J. & Wetchler, J. L. (2012). Handbook of LGBT-Affirmative Therapy Couple and Family Therapy. NY: Routledge
Cyrulnik, B. (2010). Η αυτοβιογραφία ενός σκιάχτρου. Αθήνα: Κέλευθος.
Istar Lev, A. (2004). Transgender Emergence. Therapeutic Guidelines for Working with Gender-Variant People and Their Families. NY: Routledge
Janice, M., I. (2009). Shame comes out of the closet. Journal of Sexuality Research and Social Policy, Vol. 6, No 1.
Wheeler, G. & McConville M. (2002). The Heart of Development Vol. 1&2. Gestalt Approaches to Working with Children, Adolescents and Their Worlds. Cambridge: Gestalt Press.
*Η Ειρήνη Κουτελά (www.irinikoutela.gr) είναι σύμβουλος Ψυχικής Υγείας & Ψυχοθεραπεύτρια-εκπαιδευμένη στη Θεραπεία Gestalt, M.Sc., Επιστημονική συνεργάτης στην τηλεφωνική γραμμή Ψυχολογικής στήριξης 11528-ΔΙΠΛΑ ΣΟΥ
10°
