Ελλάδα και Ευρωπαϊκή Ένωση στην εποχή των κρίσεων

Τα τελευταία 15 χρόνια, η Ελλάδα βρέθηκε στο επίκεντρο πολλών παγκόσμιων και περιφερειακών κρίσεων που διαμόρφωσαν τη σχέση της με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ξεκινώντας από την κρίση της Ευρωζώνης, και μέσω της μεταναστευτικής κρίσης και της πανδημίας, η Ελλάδα αποκατέστησε σταδιακά τη θέση της ως μια χώρα πρόθυμη και ικανή να διαμορφώσει και να ενισχύσει τις κοινές απαντήσεις της ΕΕ στις αναδυόμενες κρίσεις. Η αναταραχή στις διατλαντικές σχέσεις κατά τη διάρκεια της δεύτερης διακυβέρνησης Τραμπ αναδεικνύει ότι η εποχή των κρίσεων είναι πιθανό να συνεχιστεί. Μαθαίνοντας από τις προηγούμενες κρίσεις, η Ελλάδα θα πρέπει να επιμείνει στη στρατηγική και αξιακή της επιλογή να παραμείνει στον πυρήνα της ΕΕ, να υπερασπιστεί τις δυτικές αξίες που άλλωστε συχνά απορρέουν από τον ελληνικό πολιτισμό και να υποστηρίξει τις κοινές απαντήσεις της ΕΕ στη νέα πρόκληση. Στην πραγματικότητα, αυτός θα πρέπει να είναι ο δρόμος για τα κράτη μέλη που επιθυμούν να δουν την ΕΕ να εδραιώνεται ως γεωπολιτική και ρυθμιστική παγκόσμια δύναμη σ’ αυτή τη νέα εποχή, και όχι μονομερείς συμφωνίες με τις ΗΠΑ όταν αυτές δεν είναι σύμφωνες με το ενιαίο ευρωπαϊκό συμφέρον.

Η πιο τραυματική εμπειρία στη σχέση Ελλάδας και ΕΕ ήταν η διεθνής χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Η χώρα βρισκόταν στο χείλος της χρεοκοπίας όταν ζήτησε οικονομική βοήθεια από την ΕΕ και αυτό που ακολούθησε ήταν μια ταραχώδης 10ετής περίοδος προγραμμάτων οικονομικής προσαρμογής υπό τον όρο 123 μεταρρυθμίσεων και με τέσσερις διαφορετικές κυβερνήσεις στην εξουσία. To τέλος ήταν αίσιο, καθώς η Ελλάδα βγήκε από το τρίτο πρόγραμμα το 2018 και κατάφερε να σταθεροποιηθεί πολιτικά και οικονομικά. Η περίοδος της κρίσης της Ευρωζώνης ήταν η πρώτη φορά από τότε που η Ελλάδα εντάχθηκε στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες που αυξήθηκε ο Ευρωσκεπτικισμός. Ωστόσο, επρόκειτο για έναν ήπιο Ευρωσκεπτικισμό, καθώς οι πολίτες απέρριπταν τις οικονομικές πολιτικές λιτότητας της ΕΕ, αλλά όχι την ίδια τη συμμετοχή στην ΕΕ.

Το 2015, η Ελλάδα έγινε το επίκεντρο μιας μεταναστευτικής κρίσης που επηρέασε την ΕΕ στο σύνολό της. Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφτασαν στα σύνορα της ΕΕ –από τους οποίους οι 860.000 στην Ελλάδα–, φέρνοντας στο προσκήνιο ζητήματα όπως ο επιμερισμός της ευθύνης, η αλληλεγγύη και η λειτουργία του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου. Η εισροή αυτή συνέπεσε με μια από τις πιο οξείες φάσεις της κρίσης της Ευρωζώνης, όταν το Grexit ήταν μια πραγματική πιθανότητα. Η κοινή αίσθηση ήταν ότι την κύρια ευθύνη για την αντιμετώπιση της μεταναστευτικής κρίσης την είχε η ΕΕ, δεδομένου ότι η Ελλάδα δεν είχε τα μέσα να διαχειριστεί μόνη της τέτοιες ροές και άλλωστε η πλειοψηφία των προσφύγων δεν ήθελε να παραμείνει στη χώρα. Η κρίση αυτή τροφοδότησε επιπλέον τον Ευρωσκεπτικισμό, αλλά δεν ήταν αρκετή για να τον μετατρέψει σε σκληρό Ευρωσκεπτικισμό. Ήδη το 2016 είχε επιτευχθεί συμφωνία για τη μετεγκατάσταση των προσφύγων, είχε φτάσει οικονομική βοήθεια για τη διαχείριση της κρίσης και η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας του Μαρτίου 2016 αποσυμπίεσε τα νησιά, παρότι η συζήτηση για την ηθική της συμφωνίας συνεχίστηκε.

Πριν περάσει πολύς καιρός και μόλις έναν χρόνο μετά την έξοδο της Ελλάδας από το τρίτο πρόγραμμα, ξέσπασε η κρίση του Covid-19, η οποία θεωρήθηκε αμέσως ως μια κρίση που έπρεπε να αντιμετωπιστεί σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πολύ σύντομα άρχισε να έρχεται βοήθεια από την ΕΕ στα κράτη μέλη, όπως κονδύλια για την αγορά προστατευτικού εξοπλισμού, πράσινες λωρίδες για τους βασικούς εργαζόμενους και τους ασθενείς, ώστε να μπορούν να διασχίζουν εύκολα τα σύνορα, και το πρόγραμμα SURE, που είχε ως στόχο τον μετριασμό του κινδύνου της ανεργίας. Ωστόσο, τα δεδομένα άλλαξε η δημιουργία του NextGenerationEU, το 2020, για την καταπολέμηση των οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας, με το μεγαλύτερο μέρος των κονδυλίων να κατευθύνεται στo Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. Συνολικά 30,5 δις ευρώ κατευθύνθηκαν στην Ελλάδα, της οποίας το Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας εγκρίθηκε το 2021 μετ’ επαίνων. Αυτή είναι η στιγμή που η σχέση μεταξύ Ελλάδας και ΕΕ αναζωογονείται, αποδεικνύοντας στο εσωτερικό και στα άλλα κράτη μέλη ότι ο ευρωσκεπτικισμός δεν είναι μονόδρομος, ακόμη και για μια χώρα που επλήγη τόσο σοβαρά από την κρίση της Ευρωζώνης.

Η επόμενη κρίση σημειώνεται το 2022, όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία. Η αντίδραση της ΕΕ ήταν πολύ πιο γρήγορη και αποτελεσματική απ’ ό,τι στην εισβολή στην Κριμαία το 2014. Η ΕΕ κατάφερε να συμφωνήσει πρωτοφανείς κυρώσεις κατά της Ρωσίας μέσα σε μόλις δύο εβδομάδες. Συμπληρωματικά, δέσμευσε οικονομική βοήθεια και αποφάσισε να ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Ουκρανία. Η Ελλάδα ευθυγραμμίστηκε πολύ γρήγορα με τον πυρήνα της ΕΕ και πήρε θέση για μια αποφασιστική απάντηση στη ρωσική επιθετικότητα, κάτι που ήταν σύμφωνο με την παραδοσιακή προτεραιότητα της εξωτερικής πολιτικής στην αλληλεγγύη και τον σεβασμό του διεθνούς δικαίου, λόγω των προκλήσεων ασφάλειας από τη γειτονική Τουρκία. Ο πόλεμος στην Ουκρανία έδωσε την ευκαιρία στην Ελλάδα να αποκαταστήσει περαιτέρω τη θέση της στην ευρωατλαντική κοινότητα και να ενισχύσει την αξιοπιστία της. Πρόσφερε στρατιωτική υποστήριξη στην Ουκρανία και ανέδειξε τη γεωπολιτική της σημασία παρέχοντας το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης ως διαμετακομιστικό κέντρο για τον αμερικανικό στρατιωτικό εξοπλισμό προς την Ανατολική Ευρώπη και την Ουκρανία. Επιπλέον, το λιμάνι εξελίχθηκε σε κέντρο υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), ενισχύοντας τη σημασία της Ελλάδας στη στρατηγική της ΕΕ για την ενίσχυση της ενεργειακής της ασφάλειας.

Οι πρώτοι μήνες της δεύτερης διακυβέρνησης Τραμπ έχουν δώσει ένα σαφές μήνυμα ότι τα επόμενα τέσσερα χρόνια θα είναι το λιγότερο απρόβλεπτα. Αυτούς τους πρώτους μήνες, η Ελλάδα έκανε μια σαφή επιλογή να στηρίξει όλες τις πρωτοβουλίες της ΕΕ, ως απάντηση στους δασμούς που ανακοίνωσε η κυβέρνηση Τραμπ και στην πιθανή άρση της στήριξης των ΗΠΑ στην Ουκρανία. Η ελληνική κυβέρνηση πρέπει να παραμείνει στον πυρήνα του σχεδίου ReArm Europe με τον ίδιο ενθουσιασμό που συμμετείχε στην απάντηση της ΕΕ στην επιθετικότητα της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας το 2022, για να εδραιώσει περαιτέρω τη γεωπολιτική της θέση εντός και εκτός Ευρώπης. Η σχέση με τις ΗΠΑ παραμένει κεντρική και θα ήταν ευχής έργον να συνεχίσει να ανθίζει, κάτι που όμως κυρίως επαφίεται στις επιλογές που θα κάνει η κυβέρνηση Τραμπ. Ωστόσο, ο γεωπολιτικός και κοινωνικοοικονομικός χώρος της Ελλάδας είναι η ΕΕ.