Γύρω από το χημείο (του Πανεπιστημίου) στη Σόλωνος και μέχρι τα Εξάρχεια λειτουργούν μπόλικοι εκδοτικοί οίκοι: άλλοι με εκδόσεις αιχμηρές κατά της χούντας και άλλοι όχι. Καθημερινά φυτρώνουν νέα βιβλία και καινούργιοι εκδοτικοί οίκοι. Υδροχόος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Μπάιρον, Μπουκουμάνης, Οδυσσέας, Βέγας, Καστανιώτης, Πορεία, Νέοι Στόχοι, Εκδόσεις 70, Στοχαστής, Βέργος, Ερμείας. Καλύπτουν όλα τα ιδεολογικά ρεύματα και τις αποχρώσεις. Το συγκρότημα Λαμπράκη ξεκινάει με τις εκδόσεις «Ερμής».
Εκδοτική άνοιξη, μοναδική στα χρονικά. Κατά ένα τρόπο ετοίμασε την κατάληψη της Νομικής και την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Στην κατάληψη της Νομικής, βάση ανεφοδιασμού, έχουμε τον «Υδροχόο» και τον έμπιστό μας φίλο Τιμόθεο Παπαδόπουλο με την Ελένη Κλάδου, έμπειρη στην «παρανομία», και με πολλούς άλλους. Μαζεύουμε λεφτά και υλικά αντίστασης για το βράδυ των παιδιών στην ταράτσα της Νομικής, φοβόμαστε και τρέμουμε την επέμβαση της Χούντας. Όλο το βράδυ είμαστε απ’ έξω εκατοντάδες συναγωνιστές, δακρυσμένοι και αποφασισμένοι για όλα. Τα συνθήματα «Δημοκρατία», «Ελευθερία», τα τραγούδια του Μίκη, έφταναν σε εμάς και στο λαό της Αθήνας για να επιβεβαιώσουν ότι η Χούντα δεν είναι άτρωτη. Όσοι μέχρι εκείνη τη βραδιά πολέμησαν πραγματικά τη Χούντα, αισθάνονται βαθιά ικανοποίηση από όποιο χώρο κι αν προέρχονται. Την άλλη μέρα και μετά από διαπραγματεύσεις, βγαίνουν οι χιλιάδες φοιτητές της κατάληψης στους γύρω δρόμους, δέχονται επίθεση από την αστυνομία και γίνονται πολλές συλλήψεις.
Ζόρικη η κατάσταση. Η ασφάλεια έχει λυσσάξει, ψάχνει να βρει τις άκρες εκτός φοιτητικού χώρου. Δεν αργεί να στοχοποιήσει τον Υδροχόο και τον Τίμο Παπαδόπουλο. Για να περάσει η μπόρα, όλοι φυλαγόμαστε και ο Τίμος φεύγει για το Άγιο Όρος. Τον ψάχνουν καθημερινά. Με την επιστροφή του μπαίνει η ΕΣΑ στον Υδροχόο και τον μαζεύει μαζί με τον Λευτέρη Κανέλη. Τέσσερις μήνες στο κολαστήριο της ΕΣΑ, σε απόλυτη σιωπή. Ήξερε πολλά, αλλά άντεξε. Έτσι ήταν τότε, χωρίς να το θέλεις γινόσουν ήρωας.
Το καλοκαίρι του ’73 η Χούντα δέχεται το σοβαρότερο μέχρι τότε πλήγμα. Το αντιτορπιλικό «Βέλος», που βρισκόταν σε άσκηση του ΝΑΤΟ στην Ιταλία με τα 36 μέλη του πληρώματος και τον κυβερνήτη Νίκο Παππά, ζητάει και παίρνει πολιτικό άσυλο. Η Χούντα κλονίζεται, ο Παπαδόπουλος «καταργεί» τη μοναρχία και αυτοχρίζεται Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Κάτω από τη γενική πίεση που ασκείται, η Χούντα δίνει γενική αμνηστία στους πολιτικούς κρατούμενους, απονέμει χάρη στον Αλέκο Παναγούλη, ενώ καταργεί και το στρατιωτικό νόμο.
Η Χούντα είναι πελαγωμένη. Οι δυναμικές εκδηλώσεις αντίστασης των φοιτητών τη σπρώχνουν να φορέσει τον «πολιτικό μανδύα». Έτσι δίνεται εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Σπύρο Μαρκεζίνη, αρχηγό του μικρού κόμματος των Προοδευτικών. Οι φοιτητές διεκδικούν άμεσες εκλογές, αλλά η δοτή κυβέρνηση έρχεται σε ρήξη με το φοιτητικό κίνημα και δεν ικανοποιεί κανένα αίτημά τους. Ένα μήνα άντεξε η κυβέρνηση Μαρκεζίνη. Οι φοιτητές καταλαμβάνουν το Πολυτεχνείο, γρήγορα τους ακολουθούν εργαζόμενοι και μαθητές. Σε πολλές πόλεις της Ελλάδας ξεκινούν καταλήψεις. Ο στρατός ξαναβρίσκει ρόλους, γυρίζουμε πίσω, σκληρότερες διαθέσεις.
«Εδώ Πολυτεχνείο - Εδώ Πολυτεχνείο». Ξεκινάει να λειτουργεί ο ραδιοφωνικός σταθμός των χιλιάδων εξεγερμένων φοιτητών που καλούν το λαό σε γενική απεργία και ανατροπή της Χούντας. Όλη η Ελλάδα κρέμεται από το σταθμό «των ελεύθερων Ελλήνων» και αγωνιά για την εξέλιξη της κατάληψης. Χιλιάδες λαού διαδηλώνουν έξω από το ιστορικό κτίριο. Πέφτουν πυροβολισμοί, η αστυνομία βαράει στο ψαχνό. Τη δεύτερη νύχτα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα τανκς. Οι φοιτητές μέσω του σταθμού τους ζητούν φάρμακα και ιατρική βοήθεια. Οι νύχτες είναι άγριες και αιματηρές στο Πολυτεχνείο. Στις 17 Νοεμβρίου του ’73, τα ξημερώματα, ένα τεθωρακισμένο γκρεμίζει την κεντρική πόρτα και μπαίνει στο χώρο. Το σύνθημα για το μακελειό έχει αρχίσει. Η εξέγερση περνάει από ξύλο, γκλοπιές, δολοφονίες, συλλήψεις. Μέχρι της 2 π.μ. μένουμε με τον Δημήτρη Σαπρανίδη στην πόρτα. Οι σφαίρες πέφτουν βροχή. Σηκωτό με πήρε να φύγουμε και καλά έκανε, ήταν έμπειρος στις διαδηλώσεις και κατάλαβε από νωρίς ότι έπεφταν σφαίρες. Την άλλη μέρα ο Παπαδόπουλος επαναφέρει το στρατιωτικό νόμο.
Με τον Μαρκεζίνη είχα βγάλει διαβατήριο. Ταξίδεψα λίγες μέρες μετά το Πολυτεχνείο για Αγγλία, να γλιτώσω καινούργιες περιπέτειες και να συναντήσω τον αδερφό μου και τη νύφη μου και ό,τι άλλο φέρνει ένα ταξίδι στην Ευρώπη. Έχουμε 5 χρόνια να ειδωθούμε με τον Μίμη και τη Λίτσα. Πάω στην Οξφόρδη και τους βρίσκω πολύ καλά, σε φοιτητικό ξενώνα. Ζεστή ατμόσφαιρα, πολλή συγκίνηση και μνήμες με πολύ κρασί να μας τυραννούν όλο το βράδυ. Νομική, Πολυτεχνείο, βασανιστήρια, φυλακές, εξορίες, στρατός. Και τι δεν είπαμε σ’ αυτή τη μοναδική συνάντηση. Ασταμάτητη κουβέντα για οικογενειακά, προσωπικά, πολιτικά, για τις μάνες μας και τους συμπεθέρους, για τον Νικόλα και τα λογοδοσίματά του. Ιστορίες όμορφες και κουτσομπολιό μέχρι πρωίας. Την άλλη μέρα, με τον Μίμη στο Λονδίνο, στην πορεία διαμαρτυρίας για το έγκλημα της Χούντας στο Πολυτεχνείο. Όλοι να με ρωτούν για τους νεκρούς, για τους κρυμμένους, για τις συλλήψεις, για το κλίμα που επικρατεί και τις εξελίξεις. Ποιος μπορούσε να κάνει προβλέψεις για το χουντικό καθεστώς; Την άλλη μέρα κιόλας, έχουμε ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον επικεφαλή της ΕΣΑ, Ταξίαρχο Δημήτρη Ιωαννίδη, που διορίζει Πρόεδρο Δημοκρατίας τον Φαίδωνα Γκιζίκη και πρωθυπουργό τον Αδαμάντιο Ανδρουτσόπουλο. Άκρως επικίνδυνες φαιδρότητες.
Εφτά μήνες χρειάστηκε η καινούργια Χούντα για να εγκληματήσει και στην Κύπρο. Πρώτος στόχος ο Μακάριος: ανατρέπεται με πραξικόπημα, αλλά καταφέρνει να γλιτώσει. Από ραδιοφώνου απευθύνεται στον Κυπριακό λαό: «Γνώριμη είναι η φωνή που ακούς. Γνωρίζεις ποιος σου ομιλεί. Είμαι ο Μακάριος. Είμαι εκείνος τον οποίον συ εξέλεξες διά να είναι ηγέτης σου. Δεν είμαι νεκρός, όπως η χούντα των Αθηνών και οι εδώ εκπρόσωποί της θα ήθελαν. Είμαι ζωντανός. Και είμαι μαζί σου, συναγωνιστής και σημαιοφόρος εις τον κοινόν αγώνα. Το πραξικόπημα της χούντας απέτυχε. Εγώ ήμουν ο στόχος της χούντας και εφόσον εγώ ζω, η χούντα εις την Κύπρον δεν θα περάσει. Ο Κυπριακός Ελληνισμός δεν ανέχεται πραξικοπήματα και δικτατορίες». Οι Τούρκοι καιροφυλακτούν, πιάνουν την ευκαιρία και εισβάλλουν στο βόρειο τμήμα του νησιού. Σε 20 μέρες ολοκληρώνουν, με δεύτερη εισβολή, την κατοχή τους στην Κύπρο. Ο διαμελισμός του νησιού υλοποιείται σε γνώση του Χένρι Κίσινγκερ, υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ.
Στην Αθήνα, οι στρατηγοί σε αδιέξοδο αυτοδιαλύονται και γελοιοποιούνται. Αποφασίζουν να παραδώσουν την εξουσία στους πολιτικούς, στις 24 Ιουλίου1974. Με μεσολάβηση του Ευάγγελου Αβέρωφ, επιστρέφει ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στην Ελλάδα. Τέλος η Χούντα, τέλος τα εφτά χρόνια «στο γύψο», αυτοδιαλύθηκε η «επανάσταση» των συνταγματαρχών και η Ελλάς των Ελλήνων χριστιανών. Ο λαός στους δρόμους, πανηγύρι Δημοκρατίας. Οι φωνές, οι αγκαλιές, η χαρά γεμίζουν το λαό που ξεχύνεται στους δρόμους να γιορτάσει το εξευτελιστικό τέλος και την αλαζονεία της Χούντας. Πολλή συγκίνηση, κλάμα, αλλά και άγρια χαρά για το τέλος άλλης μιας μακρόχρονης περιπέτειας για την πατρίδα μας. Όταν καταλύθηκε η δημοκρατία και οι υπερπατριώτες συνταγματάρχες εδραίωσαν τη δικτατορία με τα τανκς, νόμισαν πως έχουν εύκολο δρόμο. Βέβαια, δεν συνάντησαν ουσιαστική αντίσταση από τον ελληνικό λαό και στη πορεία πίστεψαν ότι τον έχουν και μαζί τους, και μπορεί να τον είχαν. Πόσες αυταπάτες, βεβαιότητες, ελπίδες (ιδιαίτερα στους νέους μόνιμους αξιωματικούς) τράφηκαν εκείνον τον καιρό του μίσους κατά των δημοκρατικών θεσμών, κατά των πολιτικών, κατά της αριστεράς; Απέναντι στο αρχικό δρομολόγιο της Δικτατορίας τον Απρίλιο του ’67, στάθηκαν αντίθετοι οι χιλιάδες εξόριστοι (κυρίως από την αριστερά), οι εκατοντάδες παράνομοι και μια φούχτα αμετανόητοι «τυφεκιοφόροι του εχθρού». Εκεί που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία έμοιαζαν γραφικοί, αφού τα έβαζαν με την παντοκρατορία του στρατού.
Μόνιμους αξιωματικούς και βασανιστές από τον καιρό της Χούντας και της στρατιωτικής μου θητείας δεν συνάντησα ποτέ κανέναν, ούτε ήθελα να συναντήσω. Φαντάρους αρκετούς, φίλους περισσότερους, βασανιστές, μόνο ένα δειλό ανθρωπάκι από το Γεντί Κουλέ, τον Ιορδάνη Καλατζίδη. Τον βρήκα στην τύχη. Πήγα πάνω του, να τον πατήσω με τ’ αυτοκίνητο. «Κορνάρουνε, κύριε», η φωνή του μέσα στ’ αυτιά μου. Του έριξα δυο-τρεις κλοτσιές, με γνώρισε, τρομοκρατήθηκε, μυξόκλαψε. Θλιβερό υποκείμενο, τον άφησα να φύγει.
Φυσικά οι νέοι που έζησαν τη δικτατορία και αγωνίστηκαν για να την ανατρέψουν, δεν κατέλυσαν το αστικό καθεστώς. Άφησαν όμως πίσω τους, σαν οιονεί κληρονομιά, έναν άλλο τρόπο ζωής: λιγότερη υποκρισία, πιο ελεύθερες σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων και βέβαια ουσιαστικότερες διεκδικήσεις. Σίγουρα, ο αγώνας εκείνης της εποχής, 40 χρόνια μετά είναι ανεκπλήρωτος. Ζούμε μια παρατεταμένη δημοκρατία και αυτό είναι πολύ σημαντικό και πολύ καλό, αλλά αυτή η δημοκρατία δεν απέκτησε ποτέ τo οικονομικό και κοινωνικό περιεχόμενο στo οποίο είχαν ελπίσει οι νέοι. Ζούμε σε μια πανέμορφη μεσογειακή χώρα, όπου η ζωή είναι ακόμη σε ανθρώπινα μέτρα και έχει ευκαιρίες χρυσές, αλλά ανεκμετάλλευτες. Αναρωτιέμαι συχνά γιατί οι Έλληνες αφήνουν τα πολιτικά πράγματα να οδηγούνται σε αδιέξοδο, σε αγεφύρωτες πολώσεις, ήττες και καταστροφές και μετά, αφού σπάσουν τα σκοινιά που τραβούν με μανία και πέσουν όλοι κάτω, αρχίζουν και πάλι από την αρχή.
Έτσι λοιπόν, από τη δικτατορία στη δημοκρατία, όλες οι πολιτικές δυνάμεις συμφώνησαν σ’ ένα θεμελιώδη στόχο: στην επίτευξη εθνικής ενότητας. Μετά από έξι δεκαετίες διχασμών και εμφυλίων, που τραυμάτισαν θανάσιμα τον κοινοβουλευτισμό και την πίστη στη δημοκρατία, η διαμόρφωση ευρύτατων κοινωνικοπολιτικών συναινέσεων αναγνωρίστηκε σαν προϋπόθεση, για να στεριώσουν γνήσιοι δημοκρατικοί θεσμοί. Η κυβέρνηση Καραμανλή των 70 ημερών όφειλε με γρήγορες κινήσεις να αντιμετωπίσει την εθνική κρίση στη Κύπρο, να ανατρέψει το καταπιεστικό και αυθαίρετο σύστημα διακυβέρνησης της Χούντας (που συνέχιζε να απειλεί με εκτροπή) και να προετοιμάσει γνήσιες εκλογές. Το κατόρθωσε με γρήγορες και αποτελεσματικές κινήσεις. Με τη νομιμοποίηση του κομμουνιστικού κόμματος, έγινε ένα βήμα μεγάλης σημασίας στο δρόμο της αποκατάστασης των πολιτικών ελευθεριών.
Στις 24/11/1974, στην πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου, στον πρώτο εορτασμό της εξέγερσης, χιλιάδες λαού, ένα πολύβουο πλήθος να πορεύεται με τις ώρες. Δυο λέξεις με εξέφραζαν: «στοχασμός και απόδοση τιμής». Στις κατοπινές πορείες δεν συμμετείχα. Κάποια πράγματα που σφράγισαν τη ζωή μου προτίμησα να τα «φυλακίσω» μέσα μου. Mε νωπό ακόμα το εκλογικό αποτέλεσμα, στις 8 Δεκεμβρίου 1974 γίνεται δημοψήφισμα για το βασιλιά. Η υπερψήφιση της αβασίλευτης Δημοκρατίας από το 69% του ελληνικού λαού, έστειλε το άμυαλο παιδαρέλι, τον Κωνσταντίνο, στα σκουπίδια της Ιστορίας. Ευτυχές γεγονός.
9°
